NEOLİTİKTEN KALKOLİTİK DÖNEME KADAR BOZKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞMELER * BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC

Transkript

1 NEOLİTİKTEN KALKOLİTİK DÖNEME KADAR BOZKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞMELER * BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC Ramazan GÜNDÜZ ** Öz Konya Ovası, orta Anadolu da merkezi ve jeopolitik konumuyla Anadolu nun en erken dönemlerinden itibaren önemi bir bölge olmuştur. Konya Ovası, bu özelliği ile hemen hemen her dönemde araştırmacıların ilgisini çekmiş ve bu bölgede öteden beri önemli araştırmalar gerçekleştirilmiştir lerden sonra yapılmaya başlanan prehistorik araştırmaların son yıllarda sayıları gittikçe artmıştır. Bu araştırmalar, bölgenin özellikle Prehistorik ve Protohistorik dönemlerini anlamamıza katkı sağlamıştır. Bozkır ve çevresindeki Neolitik yerleşmelerin dağılımı ile ilgili ilk verileri verenler arasında James Mellaart, David French, Sedat Alp, Jacque Boardaz, Ralph Solecki, Mehmet Özsait, Semih Güneri, Ian Hodder, Dougles Baird, ve Hasan Bahar bulunmaktadır. Hasan Bahar ve ekibi Konya nın ilçe ve köylerinde 1994 yılından itibaren düzenli olarak yüzey araştırmaları yapmışlardır. Konya ve ilçelerini kapsayan kazı ve yüzey araştırmalarında ele geçen malzemelerin değerlendirilmesi, bu çalışmaya konu olan bölge ve çevresinde, yaklaşık olarak M.Ö 8.binden itibaren yerleşik hayata geçilmiş olabileceğini gösteren veriler sunmaktadır. Anahtar Kelimeler Neolitik, Konya Ovası, Bozkır Abstract Konya Plain has a central positon and geopolitics of Anatolia since earliest eras. Because of this situtation many important researchs have been conducted at Konya Plain and plain has been drew attention of researchs. The first researchs conducted by 1950s. The number of researchs has been increasing since 1990 and some of these is still going on. These researchs contribute to understanding especially Prehistoric and Protohistoric eras of, the region. The first datas about Neolithic Settlement Pattern of Bozkır and it s vicinity convied by James Mellaart,David French, Jacque Boardaz and Ralph Solecki. The other researchs was conducted by Semih Güneri, Ian Hodder, Dougles Baird and Hasan Bahar after 1980 s. Surveys have been conducting at Bozkır and it s vicinity since 1994 by H. Bahar and his team. Due to evaluation of artifacts which achieved from excavations and surveys at Konya and it s counties, sedentism had began in the 8th millenia BC at the region. Keywords Neolithic, Konya Plain, Bozkır * Bu çalışma yazarın, Almanya-Freiburg Albert-Ludwigs Universität/ Archäologische Fakültät, Ur und Frühgeschichtliche Archäologie bölümünde tamaladığı Die Dunkel Bemalte Keramik des 6. Jahrtausends v.chr in der Ebene von Konya adlı Yüksek Lisans tezinden elde edilen verilerden yararlanılarak geliştirilmiş bir çalışmadır. ** Arş. Gör., Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Kampüs/KONYA e-posta: ramazangunduz@selcuk.edu.tr

2 34 BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC GİRİŞ Bu çalışmaya konu olan Bozkır, Antik dönemde İsauria Bölgesi sınırları içerisindedir. Bölgeyle ilgili ilk arkeolojik çalışmalar 1830 lara W.J. Hamilton un yaptığı çalışmalara kadar uzanmaktadır. Ancak Hamilton ile başlayan bu ilk çalışmalar daha çok bölgenin Antik dönem yerleşmeleri ile alakalıdır 1. Bozkır ve çevresindeki Neolitik yerleşmelerin dağılımı ile ilgili ilk veriler ise 1950 lerden sonra bilim dünyası ile paylaşılmıştır. Erken dönem araştırmacıları arasında, James Mellaart 2, David French 3, Jacque Boardaz 4, Ralph Solecki 5, Ian Hodder 6, Dougles Baird 7 ve Hasan Bahar bulunmaktadır. Hasan Bahar ve ekibi Konya nın ilçe lerinde ve köyler inde 1994 yılından itibaren uzun süre düzenli olarak yüzey araştırması yapmışlardır 8. Bozkır ve çevresinde yapılan arkeolojik çalışmalardan elde edilen buluntular üzerinde yapılan C14 analizleri bu bölgenin M.Ö. 7 bin yıl öncesinde yerleşim gördüğünü ispatlamıştır(fig. 1). Fig. 1: Bozkır çevresinden elde edilen buluntular üzerinde yapılan Radyocarbon analiz sonuçları. ( ) Bölgenin Coğrafi ve Jeopolitik Durumu Konya iline 115 km uzaklıkta olan Bozkır, Konya nın güneyde Akdeniz Bölgesine sınır olan şirin bir ilçedir. Coğrafi olarak, Bozkır Orta Torosların kuzey 1 Doğanay 2007, Mellaart 1954, French 1962, Bordaz 1973, Bordaz 1973, Hodder 1996, 5. 7 Baird 1996, Bahar 2015, 14.

3 NEOLİTİKTEN KALKOLİTİK DÖNEME KADAR BOZKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞMELER 35 zirvesine yakın dağlık bir alanda, deniz seviyesinden yaklaşık olarak 1200 m yükseklikte kurulmuştur. Bozkır ilçesinin içinden geçerek Çumra Ovası na ulaşan Çarşamba Çayı bölgenin iki önemli su kaynaklarından birisidir 9. Çarşamba Çayı, Orta Toroslar ın en batısını oluşturan ve yer yer 2500 metreye yakın yükseltilere sahip Geyik Dağları ndan kaynağını alır. Bozkıra 10 km uzaklıkta ise Göksu akarsuyu yer alır. Bu iki akarsu erken dönemlerde olduğu gibi günümüzde de çevresine hayat vermektedir. Özellikle Çarşamba suyunun Neolitik Dönemde Çatalhöyük gibi yerleşim yerlerinin kurulup gelişmesinde büyük bir role sahip olduğu yapılan son araştırmalarla ortaya çıkarılmıştır. Bölgedeki, Gökhöyük, Suberde, Can Hasan III ve Pınarbaşı gibi diğer yerleşmelere bakıldığında bunların da su kenarlarına kurulduğu görülmektedir 10. Bu akarsular bölgede tarıma dayalı yerleşik hayata geçilmesine olanak sağlamıştır 11. Ayrıca bu akarsuların oluşturduğu geçitler kayalık olan bölgenin ulaşım güzergahlarını oluşturmaktadır. Bölgenin iklimi, bulunduğu coğrafyadan dolayı kışları soğuk ve yağışlı yazları sıcak ve kurak bir özelliğine sahiptir. Neolitik Dönem Yerleşimlerin Dağılımı Genel bir ifadeyle Neolitik Dönem insanların yaşamlarını avcılık ve toplayıcılık yaparak sürdürdükleri, sürekli hareket halinde oldukları göçebe bir yaşamdan, kalıcı konutlar kurdukları yerleşik hayata ve yabani bitkilerin evcilleştirilmesiyle tarım toplumuna geçtikleri dönemdir 12. Anadoluda yapılan arkeolojik çalışmalar genelde Neolitik Çağ olarak adlandırılan dönemin, Anadolu nun her yerinde aynı anda başlamadığını, bölgelerin değişik coğrafi ve iklimsel faktörlerine bağlı olarak Neolitik dönemin kültürel gelişimini farklı zamanlarda tamamladığını göstermektedir 13. Neolitik ve Kalkolitik Dönem de orta Anadolu denilince, akla ilk Konya Ovası ve Kapadokya gelmektedir. Bunun başlıca nedeni, bu bölgelerde yapılmış erken döneme ait araştırmaların fazlalığıdır 14. Bozkır ın da içinde bulunduğu Konya Ovasında yapılan araştırmalar sonucunda Pınarbaşı, Can Hasan, Boncuklu Höyük, Çatalhöyük, Erbaba, ve Suberde, Gökhüyük (Kanalhüyük) gibi Orta Anadolu nun en erken Neolitik dönem yerleşimleri açığa çıkartılmıştır 15 (Fig. 2). Bozkır ve çevresinde bulunan yerleşikhayata geçişin izlerini taşıyan yerleşimlerden enerkene tarihlenen Boncuklu Höyüktür. 9 Buldur - Sarı 2012, Hodder 2006, Hodder 2006, Schmidt 2014, Özdoğan 2011, Özdoğan 2007, Bahar 2004,

4 36 BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC Fig. 2: Bozkır ve Çevresindeki Prehistorik yerleşmeler. Boncuklu Höyük Boncuklu Höyük Konya nın Karatay ilçesine bağlı Hayıroğlu kasabasında 16. Konya ya 30 km uzaklıkta Çatalhöyük ün 10 km kuzeyinde ve obsidyen yataklarıyla ünlü Hasan Dağ a yakın bir mesafede yer almaktadır 17 (Höyüğün ova seviyesinden yüksekliği yaklaşık 2 m olup 180x120 m ebatlarındadır. Höyük adını yüzey araştırmaları sırasında ele geçen ve halen üzerinde görülen çok sayıda boncuk buluntularından almaktadır. Liverpool Üniversitesi nden Prof. Dr. Dougles Baird başkanlığında gerçekleştirilen Konya Yüzey Araştırmaları ( ) sırasında bulunan höyükteki kazı çalışmaları 2006 yılında başlatılmıştır 18. Ayrıca bu bölgede Prof. Dr. Hasan Bahar da yüzey araştırmaları yapmış prehistorik birçok buluntuyu höyüğün yüzeyinden toplamıştır 19 (Fig. 3). Boncuklu da yapılan araştırmalar ışığında, Anadolu da Neolitik dönemin en erken evreleri ve yerleşik hayata geçiş in izleri aydınlatılmaya çalışılmaktadır. Çatalhöyük ten yaklaşık bin yıl öncesine tarihlenen Boncuklu Höyük, aynı zamanda tarım ve hayvancılığın ilk başlangıç evrelerinin de araştırıldığı ender yerlerden birisidir. 16 Bahar 2015, Bahar 2004, Tok 2006, Bahar 2004, 14.

5 NEOLİTİKTEN KALKOLİTİK DÖNEME KADAR BOZKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞMELER 37 Fig.3: Boncuklu Höyükte ele geçen bazı küçük buluntular. (Baysal ) Boncuklu Höyük Mimarisi Boncuklu Höyük te yapılan çalışmaları sonucunda, yuvarlak düzende yapılmış yapıların olduğu bir kültür ortaya çıkarılmıştır 20. Burada ortaya çıkarılan oval planlı kerpiç yapılarla temsil edilen mimari geleneğe (Fig. 4) Neolitik dönemde henüz Konya Ovası nda rastlanmamakla birlikte, Kapadokya bölgesinde Aksaray il sınırları içerisinde bulunan Aşıklı Höyük rastlanmaktadır. İkinci dönem Aşıklı Höyük kazılarında ulaşılan en alt evrelerde oval planlı kerpiç yapıların olduğu mimari bir gelenek söz konusudur 21. Bu durum Boncukluda bulunan oval planlı yapıların Konya Ovası nda Çatalhöyük ve Can Hasan da ortaya çıkarılan dikdörtgen veya kare planlı yapıların en erken örneklerinin olabileceği düşüncesini akla getirmektedir 22. Mimaride kullanılan malzemeler genelde kerpiç, çamur, sazlar ve ahşap elemanlar oluşturmaktadır. Yerleşmenin tamamen sulak, bataklık türü bir arazide yer alıyor olması yapı malzemesi olarak kullanılabilecek çeşitli malzemelerin kullanımına da doğal ortam sağlamaktadır Baysal 2013, Özbaşaran 2012, Tok 2006, Baysal 2013, 85.

6 38 BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC Fig.4: Boncuklu Höyük Yuvarlak Mimari örneği ve Rekonstrüksiyonu (Baysal 2013, ) Çatal Höyük Çatalhöyük Orta Anadolu da Konya nın 52 km güneydoğusunda, Çumra ilçesininin 11 km kuzeyinde yer almaktadır 24. Deniz seviyesinden yüksekliği yaklaşık olarak 980 m dir 25. İlk olarak 1958 yılında James Mellaart tarafından Konya Ovası yüzey araştırması sırasında bulunmuş, Doğu ve batı Çatalhöyük olmak üzere iki höyükten oluşur (Fig. 5) yılları arasında İngiliz Arkeoloji Enstitüsü'nün desteğiyle, yine J. Mellaart yönetiminde kazılmıştır 26. Doğu Çatalhöyük Neolitik Döneme (M.Ö ), Batı Çatalhöyük Kalkolitik Dönem e (M.Ö ) tarihlenir yılında kazı çalışmalarına başlanan Çatal höyükte çalışmalar 3 sezon sonunda 1965 yılında höyüğün az bir kısmı kazılarak bırakılmıştır. Kazılar 1993 yılında Ankara İngiliz Arkeoloji Enstitüsü nün desteği, Prof. Dr. Ian Hodder in bilimsel başkanlığında yeniden başlatılmıştır 28. Höyük 21 metre yüksekliğindedir ve büyük olasılıkla, bir birine bitişik biçimde, iyi korunmuş kerpiç evlere sahip 18 yerleşim tabakasından oluşur. Her bir tabakadan, höyüğün arazisine bağlı olarak farklı sayıda ev (ör. VI.B tabakasında 59) Mellaart tarafından kazılmıştır. Sokaklar ya çok az sayıdadır ya da hiç bulunmaz, eve giriş çatıdandır. Yerleşimin devam ettiği süre boyunca, çeşitli (jeofizik tekniklerini de içine alan) yüzey örnekleme şekillerine göre kişi bu yerleşimde yaşamış olabilir. Kazısı yapılan tabakalardan höyüğün C14 methodu ile tarihlemesi yapılmış ve höyük M.Ö 7400 ile M.Ö 6000 yılları arasına tarihlenmiştir Mellaart 1962, Mellaart 1962, Hodder - Cessford Çatalhöyük teki tabakaların Radyocarbon tarihlendirme sonuçları için bkz. Hodder 2006, 44, Hodder - Cessford Hodder - Cessford Hodder - Cessford 2004,

7 NEOLİTİKTEN KALKOLİTİK DÖNEME KADAR BOZKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞMELER 39 Fig. 5: Çatalhöyük Yerleşim Planı (Biehl vd. 2012, 54) Beslenme Çatalhöyük te beslenme alışkanlıklarının neredeyse tümü yerleşik bir yaşam tarzını yansıtmaktadır. İnsanlar oluşturdukları tarım alanlarında çeşitli bitkilerin ekimlerini yapmışlardır. Bunlar arasında, einkorn buğdayı, arpa, acı bakla, bezelye ve bölgenin yerel bitkisi olmayan emmer buğdayı ve ekmeklik buğdayında ekimi söz konusudur 30 Bitkilerin evcilleştirilerek tarımının yapıldığı ana besin maddelerinin kültüre alınmış bitkiler olduğu anlaşılmaktadır 31. Çatalhöyük te aynı yamanda hayvan evcilleştirmesi söz konusudur. Çatalhöyük te hayvanların evcilleştirildiğine dair izler yapılan kazı çalışmalarından elde edilen hayvan kemiklerinin % 70 ini koyun ve keçi kemiklerinin oluşturmasından anlaşılmaktadır. Bunlar yanında sığırında evcilleştirildiği düşünülen Çatalhöyük te ortaya çıkan bu tablo sığırın beslenmedeki yerinin oldukça az olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte sembolizmde kullanılan yaban hayvanları içinde sığır motiflerinin bulunması da oldukça ilginçtir ve evcilleştirilmiş olduğu görüşüne terstir. Bilindiği gibi Çatalhöyük te ortaya çıkarılan birçok duvar resmilerinde Sığırın avlanma veya av sonrasında etrafında şenlik yapan dans eden insanların olduğu betimlemeler konu edilmektedir 32. Bunların dışında Çatalhöyük insanları Avcı-toplayıcı geleneklerini de devam ettirdikleri yine kazılarda ele geçen yabani hayvan kemikleri ve su kuşlarına ait kemiklerden anlaşılmaktadır. Ancak sembolizmde çokça konu edilen leoparlara ait herhangi bir buluntu söz konusu değildir 33. Mimari Mellart ın Doğu Çatalhöyük te yaptığı kazılar sonucunda 0-XII olarak sıralanan toplamda onbeş yapı katı tespit edilmiştir 34. Bu evrelerde kendine özgü mimari unsurlar ortaya çıkartılmıştır. Bitişik düzende yapılmış olmalarına rağmen, sürekli olarak bağımsız duvarlı olan evler, genellikle bir büyük ve iki çok küçük odayı kapsamaktadırlar (Fig.6). 30 Asouti - Fairbairn 2002, Sagona-Zımansky Hodder 2006, Hodder 2006, Sagona-Zımansky

8 40 BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC Buluntulara göre bu küçük odaların erzak ambarı oldukları anlaşılmaktadır 35. Birbirine bitişik olan bu tek katlı evlerin kapıları yoktur ve girişler çatıdandır. Çatıda bulunan bu delik hem eve girişte hemde altındaki ocağın duman çıkışı için kullanılmıştır. Evler çeşitli ebatlarda kesilmiş kerpiçlerden yapılmıştır. Üst örtüde kamış üzerine sıkıştırılmış toprak kullanılmıştır. Evlerin duvarları sıvalıdır 36. Evlerin içinde, duvarların önünde tabanda cm yüksekliğinde sekiler bulunmaktadır. Bu sekiler hem ev halkının oturması, yatması hem de ölülerin altına gömülmesi amacıyla kullanılmıştır 37. Fig. 6:Çatalhöyük mimari yapıların genelgörünümü ve ev planı. Hodder - Cessford 2004s.21 Batı Çatalhöyük Batı Çatalhöyük, Doğu Çatalhöyük ten eski Çarşamba Çayı nın kanalıyla ayrılmaktadır. Yaklaşık 300 m çapında daire biçimli bir höyüktür 38. Höyükte ilk kez, yıllarında kazı çalışmaları yapılmıştır. Mellaart, Batı Çatalhöyük te iki farklı alanda kazı yapmış ve bunları alan I ve II olarak adlandırmıştır 39 (Fig.3) yılında, Doğu Çatalhöyük kazıları devam ederken, ekip üyelerinden J. Last ve C. Gibson tarafından Batı Çatalhöyük te de kazı çalışmaları yapmıştır. 1998, 2000, 2001 ve 2003 yıllarında gerçekleştirilen kazılar genelde Mellaart ın 1 numaralı açmasında yoğunlaşmıştır yılı ve daha sonrasında Batı Çatalhöyük te, Buffalo Üniversitesinden Peter Biehl ve Trakya Üniversitesinden Burçin Erdoğu nun kazı ekibi 35 Hodder 2006, Mellart 1967, Mellart 1964, Biehl vd. 2012a, Mellart 1967, Gibson Last 2003,

9 NEOLİTİKTEN KALKOLİTİK DÖNEME KADAR BOZKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞMELER 41 tarafından nolu açmalarda çalışmalar yürütülmüştür 41. Bu çalışmalar 2012 yılına kadar sürmüştür. Mimari Mellaart ın II numaralı açmada yaptığı çalışmalarda kerpiç tuğlalardan yapılmış payandaları olan yapının bir kısmı ortaya çıkartılmıştır 42. Batı Çatalhöyük te çalışmalar yılları arasında J. Last ve C. Gibson tarafından yürütülmüştür. Bu çalışmalar höyüğün batısında ve güneyde olmak üzere iki farklı alanda yoğunlaşmıştır 43. Bu çalışmalar neticesinde Bina 25 olarak adlandırılan bir mimari yapı ve bu yapının çevresine gelişigüzel yerleştirilmiş hücre planlı mekanlar açığa çıkartılmıştır 44 bu yapının duvarları kerpiç tuğlalardan yapılmış, doğu ve batı duvarlarına dikdörtgen payandalar eklenmiştir 45. Duvarlar ve taban sarı/beyaz bir sıva ile sıvanmıştır. Bina ortasında yuvarlak bir ocak bulunmuştur 46. Peter Biehl ve ekibi tarafından 2012 yılına kadar sürdürülen çalışmalar sırasında 5 nolu açmada duvarları kerpiç bloklardan yapılmış, payandalı 47, 4 bina (B.98-B.105-B.106-B.107) (Fig.6) kalıntısı tespit edilmiştir. Burada açığa çıkarılan mimari yapıların ortak özelliği birbirine bitişik, kerpiç duvarlı, dikdörtgen planlı ve büyük payandalara sahip olmalarıdır 48. Ayrıca bunların tabanlarında beyaz sıva izlerine de rastlanmıştır 49. Fig. 6: Batı Çatalhöyük Açma 5ten bina 98 ve Batı Çatalhöyük ün Mimari Yapı Planı.( Biehl vd. 2012a, 53,659). Trakya Üniversitesinden Burçin Erdoğu nun kazı ekibi tarafından höyüğün güneybatısında yer alan 8 nolu açmada yapılan çalışmalar neticesinde, duvarları ve tabanı kırmızı boya ile sıvanmış olan ve Kırmızı Bina olarak isimlendirilen Bina 78 ortaya 41 Biehl Rosenstrock 2008, Mellaart 1967, Gibson - Last 2003, Gibson - Last 2003, Gibson - Last 2003, 12, Plan of B Biehl vd. 2012b, Biehl vd. 2012b, Biehl vd. 2012b,

10 42 BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC çıkartılmıştır 50. Kare planlı olan bu yapı içten içe yaklaşık 6x6 m boyutlarındadır ve içten payandalı olarak yapılmıştır. Bina 78 in iki katlı olduğu ve her iki katın tabanının ve ikinci katın duvarları kırmızı boya ile sıvandığı tespit edilmiştir. Binanın üç payandası vardır. İkinci kat tabanı düzgün biçimde yıkılmış, kuzey ve batı payandaları üzerine devrilen taban yarım daire biçiminde çıkıntılar oluşturmuştur. Binanın üç payandasından biri olan doğu payandası 1x1.30 m boyutlarındadır. Seramik Batı Çatalhöyük, Mellaart tarafından yapılan çalışmalarda ele geçen çanakçömlek buluntularına göre, iki farklı döneme ayrılmıştır. Bu evreler Erken Kalkolitik I (EKI) ve Erken Kalkolitik II (EKII) olarak adlandırılmıştır. EKII ye ait buluntular yalnız II nolu açmadaki çukurlardan elde edilmiştir 51. Batı Çatalhöyük çanak çömleklerinde Doğu Çatalhöyük e nazaran formlarda ve boyutlarda çoğalmalar ve çeşitlilikler olmuştur 52. EKI çanak çömleğinin özelliği krem, beyaz veya turuncu astar üzerine kırmızı boyalı oluşudur. EKII çanak çömleği ise krem astar üzerine siyah, kahve, koyu kırmızı boyalıdır 53. Batı Çatalhöyük çanak çömleği içinde monokrom çanak çömlekler de bulunmaktadır. Bu monokrom çanak çömlekler boyalı çanak çömleklerden sayıca daha fazladır. EKI de boyunlu omurgalı veya küresel gövdeli çömlekler ile omurgalı S görünüşlü kaseler ana formları oluşturur 54. Çanak çömlekler üzerinde uygulanan bezemeler, kırmızı veya kahverengi boya ile yapılan düz çizgili geometrik motiflerden meydana gelir. Dikey zikzaklar hem çömleklerin boyun kısımlarında hem de omurga biçimindeki kaselerin iç kısımlarında görülürken, yatay çizgiler çömleklerin boyun kısımları ile sınırlı kalmaktadır. Bazı diplerde uygulanan yıldız şeklindeki bezemenin içi noktalarla doldurularak oluşturulan daha karmaşık motiflere de rastlanmaktadır 55. Şekil 4. Batı Çatalhöyük Kalkolitik Dönem çanak çömleklerinden bezeme örnekleri. (Gündüz 2013, 58.) 50 Erdoğu 2007, ; Erdoğu 2008, Mellaart 1967, Gündüz 2013, Mellaart 1965, 135; Last 2000, 77; Gündüz 2013, Gündüz 2013, Gündüz 2013, Levha I

11 NEOLİTİKTEN KALKOLİTİK DÖNEME KADAR BOZKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞMELER 43 Suberde Suberde, Bozkır ın güneybatısında, Seydişehir in 11 km güneydoğusunda adını aldığı Suberde kasabasının 1.5 km doğusunda yer almaktadır yılında Ralph S. Solecki, Jacque Boardaz ve ekibi tarafından yapılan Konya Beyşehir-Seydişehir yüzey araştırmalarında tespit edilmiştir 56. Bordaz ve ekibi tarafından yerleşmede yapılan kazılar sonucunda üç kültür katı tespit edilmiştir 57. Elde edilen bu bilgilere göre birinci kat Bizans ve geç dönemlere tarihlenir. Ikinci kat özellikle tarımsal aktiviteler ve birinci kat yapıları tarafından tahrip edilmiştir. Fig. 7: Mimari yapı kalıntılarını ve konumlarını gösteren Suberde topakrafik haritası.(bordaz 1968, 63) Bu tabakada kerpiç evlere ait duvar kalıntıları ve taban sıvası parçaları bulunmuştur. (Fig. 7) Bu kalıntılardan mimari yapıların kare ve dörtgen planlı oldukları tahmin edilmektedir. III kat mimari ve küçük buluntu veren en iyi kattır. Açığa çıkarılan iki adet mimari yapının bölümlerinden anlaşıldığı kadarıyla kerpiçten yapılmış evler mevcuttur. Burada bulunan seramik parçalar Bordaz tarafından degerlendirilmiştir. Bu degerlendirmeye göre seramikler kaba ve bezemesiz seramiklerdir. Beslenme, Suberde den gelen zooarkeolojik verilere göre, burada yaşayanlar tarafından koyun, keçi, sığır, domuz ve kızıl geyik tüketilmiştir. Fakat en yoğun tüketilen hayvan koyundur ve bu koyunların çoğu üç yaşın altındadır. Buda koyunların belli bir düzen içerisinde evcil olarak yetiştirildiğini düşündürmektedir.burada bulunan köpek kemiklerinden köpeğin de evcilleştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ancak D. Perkins ve P. Daly e göre Suberde avcilara ait bir yerleşmedir ve ve köpek dışındaki tüm hayvanlar yabanidir 58. Burda yapılan kazılarda pişirilmiş kilden figürinler ve çok sayıda yontma taş alet ile kemikten yapılmış alet ele geçmiştir 59 (Fig.8). 56 Bahar 2015, Bordaz 1968, Sagona-Zımansky Bordaz 1973, 283.

12 44 BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC Fig. 8: Suberde kazı çalışmalarında ele geçen küçük buluntular. (Bordaz 1968, 66-70) Gökhöyük (Gökhöyükbağları)-Kanal Höyük Gökhöyük Konya İli, Seydişehir ilçesi, Gökhöyük köyü sınırları içerisindedir yılları arasında Konya Arkeoloji Müzesi Arkeologlarından Arkeolog Enver Akgün başkanlığında kazı çalışmaları sürdürülmüştür 60. Halihazırda 1.derece sit alanı olan yerleşim yerinin doğu kısmından geçecek olan Konya Ovası Sulama Projesi kapsamındaki Beyşehir, Suğla, Apa Su Kanalı Projesi nin höyüğün doğu kısmından geçmesiyle kurtarma kazıları yapılmıştır.(fig. 9) Höyükte yapılan kazı sonuçlarıyla ilgili olarak hafiri tarafından herhangi bir yayın yapılmamıştır sezon yapılan kazılar boyunca elde edilen buluntular Konya Arkeoloji Müzesi bünyesinde korumaya alınmış ve bunlar şuan yayına hazırlanmaktadır. Mimari Suğla Gölü nün doğusunda, göle çok yakın bir mesafede bulunan Gökhöyük coğrafi konumu gereği hem tarım alanlarına hem su kaynaklarına yakınlığı bakımından önemli bir yerde kurulmuştur. Ayrıca göle yakınlığından dolayı mimaride yapı elamanı olarak kullanılan çamur ve sazlık gibi hammaddeye de yakındır. Yapılan çalışmalar sonucunda höyükte, Neolitik Dönem, Kalkolitik ve Tunç Dönemi yanında Demir Çağı na ait yerleşim izleri bulunmuştur. Höyükte en erken olarak Neolitik döneme ait yaşam evreleri tespit edilmiş olup bu dönem oldukça uzun bir süreci kapsamaktadır. Gökhöyük te Neolitik döneme tarihlenen evre 4 dört kültür katı ile temsil edilmektedir. Bunlardan dördüncüsü en erken evre iken birincisi en üstteki geç evredir. Bu yapı katlarında Konya Ovası Neolitik Dönem mimari karakterini yansıtan Çatal Höyük 62 ve 60 Enver Akgün halen Konya Arkeoloji Müzesinde Arkeolog olarak çalışmaya ve Gökhöyük ten ele geçen buluntuları yayına hazırlamaya devam etmektedir. Kendisinin büyük emek vererek yaptığı bu çalışmadan elde edilen verilerin bir kısmını benimle paylaştığı ve burada bilim dünyasına duyurmama izin verdiği için teşekkürü bir borç bilirim. 61 Fakat kazı sorumlusu Enver Akgün ile yaptığım yüz yüze görüşmede 2007 yılında Konya Kültür ve Turizm Müdürlüğünün çıkardığı yıllığa 3 sayfalık bir rapor sunduğunu beyan etmiştir 62 Hodder 2006,

13 NEOLİTİKTEN KALKOLİTİK DÖNEME KADAR BOZKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞMELER 45 Suberde 63 ve Canhasan III 64 de olduğu gibi kerpiç kullanılarak yapılan evlerden oluşmaktadır. Bunların bir kısmı taş temel üzerine kerpiç kullanılarak yapılırken bir kısmı direk kerpiç temel ile yapılan mimari yapılardan oluşmaktadır. (Fig.9) Fig. 9: Gökhüyük kazı alanindan bär görünüm. ( Evler iki veya üç bölmeli birbirine bitişik düzende inşa edilmişlerdir. Bu mimari gelenek Çatalhöyük te açığa çıkarılan Neolitik dönem mimari yapılarında da görülmektedir 65. Burada ortaya çıkarılan binaların küçük kısımları kirli alan 66 olarak tabir edilen işlik alanlarını oluştururken yine Çatal Höyük ten bildiğimiz fırınların güney kısımlara yapılma geleneği 67 Gökhöyük te de görülebilmektedir. Neolitik dönemin sona ermesinden sonra höyükte kalkolitik döneme tarihlenen kültür tabakaları tespit edilmiştir. Burada ortaya çıkarılan kalkolitik kültür tabakaları 3 yapı katı ile temsil edilmektedir. Bunlardan 1. yapı katı Erken Kalkolitik, 2. yapı katı orta Kalkolitik, 3. yapı katı da Geç Kalkolitik Döneme tarihlenmektedir. Erken Kalkolitik Döneme tarihlenen 1. kültür tabakası ile Orta Kalkolitik Döneme tarihlenen 2. kültür tabakasında ki mimari gelenek tam olarak belirgin değildir. Geç Kalkolitik Döneme tarihlenen 3. yapı katında ise mimari yapılar küçük taşlarla yapılmış taş temel duvarlıdır. Höyükte yapılan kazılar sonucunda Neolitik Dönemde inşa edilen yapıların, genelde höyüğün güney ve doğu kısmına konumlanmış olduğu görülürken, Kalkolitik Dönemdeki yerleşim yerlerinin höyüğün batı ve kuzey kısımlarında yoğunlaştığı anlaşılmaktadır. Değerlendirme ve Sonuç Neolitik Dönem insanların kalıcı konutlar kurdukları yerleşik hayata ve yabani bitkilerin evcilleştirilmesiyle tarım toplumuna geçtikleri dönemdir. Bilindiği gibi Neolitik 63 Bahar 2015, French 1998, Hodder 2006, Hodder 2006, Hodder 2006,

14 46 BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC dönemde kurulan yerleşmelerin büyük bir kısmı genelde su kenarlarına ve besin kaynaklarına yakınlığına göre belirlenmiştir. Bu çalışmaya konu olan bölgenin Prehistorik dönem sakinlerince tercih edilmesinin bir nedeni de burada bulunan önemli su kaynakları olmalıdır. Bu bölgedeki, Gökhöyük, Suberde, Can Hasan III, Pınarbaşı ve Çatalhöyük gibi yerleşmelere bakıldığında bunların da su kenarlarına kurulduğu görülmektedir 68. Sulak alanlarda oluşan bitki çeşitliği ve buraya gelen hayvanlarla bölgenin faunası çeşitlenmiş, burada avcılık faaliyetlerinin yapılabilmesine, ekim alanlarının sulanarak daha kolay besin elde edilmesine olanak sağlamış olmalıdır. Ayrıca akarsular özellikle Konya Ovasında, Neolitik mimari için gerekli yapı malzemesi olarak kullanılan kerpiç ve sazlıklara hammadde kaynaklığı yapmışlardır. Böylece yerleşik hayata geçişte kurulacak mimari yapıları kurmak için büyük bir kolaylık sağlanmış olmalıdır. Sonuç olarak Antik Dönemde İsauria Bölgesi sınırları içinde kalan Bozkır ve çevresinde özellikle 1950 lerden sonra yapılan araştırmalar, bölgenin Prehistorik ve Protohistorik geçmişine ışık tutmuştur. Halihazırda Bozkır merkezde herhangi bir prehistorik çalışma yapılmamasına karşın Bozkıra yakın olan bazı yerleşim yerlerinde araştırma ve kazılar yapılmış olup bilim dünyası ile paylaşılmıştır. Kazısı yapılan yerleşmeler, Çumra ilçesi sınırlarında bulunan Çatal Höyük, Bozkıra yaklaşık olarak km mesafedeki Gökhöyük ve Suberde dir. Bu kazılar dışında yüzey araştırmalarında da prehistorik buluntular tespit edilmiştir 69. Yapılan bu çalışmalardan elde edilen verilere göre, Bozkır ve çevresinin M.Ö li yıllardan başlanılarak Neolitik ve Kalkolitik dönemde yerleşim gördüğü anlaşılmaktadır Hodder 2006, Mellaart, Bozkır, Seydişehir ve Beyşehir in içinde bulunduğu bu bölgede birçok obsidyen tespit etmiş olup bunun yanı sıra koyu yüzeyli açkılı seramiklerin varlığına da değinmiştir bkz. Mellaart 1954, Bozkır çevresinden elde edilen buluntular üzerinde yapılan Radyocarbon analiz sonuçları M.Ö. 7 binli yıllara tarihlenmektedir (Bakınız Fig.1).

15 NEOLİTİKTEN KALKOLİTİK DÖNEME KADAR BOZKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞMELER 47 KAYNAKÇA Asouti - Fairbairn 2002 Asouti Eleni ve Fairbairn A. The Neolithic of Central Anatolia. Internal Developments and External Relations During the 9th - 6th Millennia cal BC. Proceedings of the CANeW Table Ronde, Istanbul November 2001, Istanbul, Ege Publishing Co., Istanbul, Bahar Koçak 2004 Hasan Bahar. Özdemir Koçak. Eski Çağ Konya Araştırmaları 2. (Neolitik Çağdan Roma Dönemi Sonuna Kadar) Bahar 2015 H. Bahar, Konya nın Kırk Höyüğü, Konya, Baird 1996 Douglas Baird. The Konya Plain Survey Aims and Methodts. On the surface- Catalhoyuk by Ian Hodder s1. Baysal 2013 Adnan Baysal. Konya Ovası Neolitik Dönem Kültürel Gelişimi İçinde Boncuklu Höyük ve Önemi Colloquium Anatolicum XII 2013.s Biehl - Rosenstrock 2008 P. Biehl - E. Rosenstrock, West Trenches 5&7, Çatalhöyük 2008 Archive Report, 2008, s Biehl vd. 2012a Peter F. Biehl, Ingmar Franz, Sonia Ostaptchouk, David Orton, Jana Rogasch, Eva Rosenstock. One Community and Two Tells The Phenomenon of Relocating Tell Settlements at the Turn of the 7th and 6th Millennia in Central Anatolia, Universitätforschungen zur prähistorischen Archäologie, Band 207, 2012, s Biehl vd. 2012b P. Biehl vd., West Mound Trenches 5, Çatalhöyük 2012 Archive Report, 2012, s Bordaz 1968 Jacques Bordaz. The Suberde Excevations, South-Western Turkey: An Interim Report. Türk Arkeoloji Dergisi TAD XVII/ Bordaz 1973 Jacques Bordaz. Current Research in the Neolithic of South Central Turkey: Suberde, Erbaba and Their Chronological Implications. American Journal of Archaeology, Vol. 77, No. 3 (Jul., 1973), pp Buldur - Sarı 2012 Adnan D. Buldur. - Sabahattin SARI. Çarşamba Çayı nın 15 Aralık 2010 Tarihli Taşkını ve Bozkır daki (KONYA) Etkisi. Marmara Coğrafya Dergisi Sayı: 25, Ocak , S Doğanay 2007 Osman Doganay. Bozkır (Konya) Çevresi Arkeolojik Araştırmalarının Dünü ve Bugünü. Bozkırın Dünü Bugünü Sempozyumu 12 kasım s Konya Erdoğu 2007 Burçin Erdoğu, West Mound: Trench 8, Çatalhöyük 2007 Archive Report, 2007, s Archive_Report_2007.pdf Erdoğu 2008 B. Erdoğu, West Trench 8, Çatalhöyük 2008 Archive Report, 2008,s Archive_Report_2008.pdf French 1962 David French. Excavations at Can Hasan First Preliminary Report, 1961 Anatolian Studies, Vol. 12 (1962), pp French 1998 David French Canhasan Sites I. Canhasan 1: Stratigraphy and Structures. London, BIAA Mono Gibson - Last 2003 C. Gibson, Jonethen. Last, An Early Chalcolitic Building on the West Mound at Çatalhöyük, Anatolian Archaeology 9, s Gündüz 2013 Ramazan Gündüz Die Dunkel Bemalte Keramik des 6. Jahrtausends v.chr in der Ebene von Konya Albert-Ludwigs Universität/ Archäologische Fakültät, Ur und Frühgeschichtliche Archäologie, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Freiburg, 2013, s.47. Hodder 1996 Ian Hodder On the surface-catalhoyuk by Ian Hodder. Hodder - Cessford 2004 I. Hodder - Craig Cessford. Daily Practice and Social Memory at Catalhoyuk. Society for American Archaeology. American Antiquity, Vol. 69, No. 1 (Jan., 2004), pp Hodder 2006 I. Hodder, Çatalhöyük. Leoparın Öyküsü. (Çev. D. Şendil), İstanbul, Hodder 2013 I. Hodder, Çatalhöyük Excavations: the Seasons. Çatalhöyük Research Project Series Volume s.96 Last 2000 Jonethen Last, West Mound Pottery, Çatalhöyük 2000 ArchiveReport.

16 48 BOZKIR AND IT S VICINITY SETTLEMENTS FROM NEOLITHIC UNTIL CHALCOLITHIC Mellaart 1954 James Mellaart, Preliminary Report on a Survey of Pre-Classical Remains in Southern Turkey, Anatolian Studies, Vol. 4, 1954, Mellaart 1965 J.Mellaart, Çatal Hüyük West, Anatolian Studies XV: 1965, s.135. Mellaart 1967 J. Mellaart, Çatal Höyük: A Neolithic Town in Central Anatolia, London, Özbaşaran 2012 Mihriban Özbaşaran, Aşıklı, M. Özdoğan N. Başgelen I. Kuniholm (eds.) The Neolithic in Turkey; Central Anatolia, İstanbul: Özdoğan 2007 Mehmet Özdoğan, Amidst Mesopotamia-centric and Euro-centric approaches: the changing role of the Anatolian peninsula between the East and the West, Anatolian Studies, Vol. 57, 2007, Özdoğan 2011 M. Özdoğan, Anadolu da Neolitik Dönem Yerleşme Yerlerinin Dağılımı ile İlgili Bazı Gözlemler, Özsait Armağanı (ed. H. Şahin - E. Konyar - G. Ergin), İstanbul, 2011, Sagona-Zımansky 2015 Antonio Sagona-Paul Zımansky. Arkeolojik Veriler Işığında Türkiyenin En Eski Kültürleri. M.Ö Çeviri kurulu: Nezih Başgelen, Sim İris Belik, Margaret Payne, Harun Taşkıran. İstanbul 2015 Schmidt 2014 Klaus Schmidt. Göbekli Tepe,En Eski Tapınağı Yapanlar, Çeviri ; Rüstem Aslan. İstanbul Tok 2006 Gökhan Tok. Yeni Bir Neolitik Keşif Boncuklu Höyük. Bilim ve Teknik, 30-34