Aný dolabýndan çýkarýp tozunu silkelediði ilk olay bir kavga galiba.

I þ ý k K a n s u Çocukluða Yolculuk Toprak Kovgunu Kamanlý: Kemal Ateþ Aný dolabýndan çýkarýp tozunu silkelediði ilk olay bir kavga galiba. Güneþ, yeni ovmuþ gözlerini daha. Alaca karanlýkta babasý iç çamaþýrlarý içinde sandýða eðilmiþ tabancaya sarýlýyor. Tabancayý býrakýyor, býçaðý alýyor. Meðer, dedesi ile kavga edermiþ. Baðýrýþ, çaðýrýþ gýrla. Anne dede Necip de pehlivan kýlýklý, boylu boslu bir adam. Eh, serde eþkýyalýk da var. Kurtuluþ döneminde çetecilik yapmýþ. Kaman-Keskin civarýnda o yýllarda ün salan Hamitli Rýza Bey'in çetesinden. Kurtuluþ Savaþý sonrasýnda da bir süre daðlarda dolaþmýþ. Jandarmalar peþine düþmüþ, yakalamýþlar, tam kurþuna dizecekler, af çýkmýþ, kurtulmuþ. Babanýn tabancayla, býçakla kovalamak istediði dede böyle bir adam. Ya sebep? Necip Dede, eþkýya olduðu kadar çapkýn da. Anneanne Nazile'nin geçmiþte güzelliði için türküler yakýlmýþsa da, ona kuma üstüne kuma getirmekten yüksünmüyor. Hani neredeyse sürekli evleniyor. Altý kadýn almasýna gerekçe de bulmuþ. Üç çocuðu olmuþ, üçü de kýz. Her evleniþinde kýz istemeye giden dünürcüler arasýna, kýz tarafýný ikna etmek kolaylansýn diye olsa gerek, ilk eþi ile en büyük kýzý Naciye'yi de mutlaka koyuyor. Gitmek istememek ne kelime, yeri göðü inletiyor: --- Benim erkek çocuk sahibi olmamý istemiyorsunuz tabii Her yeni evlilik, yeni bir toprak yitimi demek. Baþlýk parasý için tarlalar, baðlar, bahçeler elden gidiyor. Kavga da o yüzden. Necip Dede, öz anneannenin ilk kocasýndan kalan baðýný satmaya kalkmýþ, evlendikçe toprak azalýyor ya, sýra onlara gelmiþ. Kýzý Naciye olmaz demiþ, anneanne desen isyan etmiþ, baba da o yüzden tabancayý býrakýp býçaðý alýyor, býçaðý savurup tabancayý kavrýyor. Üç yaþ çocuðunun bilincinde derin bir iz býrakan bu kavganýn öte yanýndaki Necip Dedenin tersine, baba dede Mehmet'in görüntüsü daha farklý. Sevecendi, birbirleriyle yaþýt ikinci 100 ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 3, HAZÝRAN-TEMMUZ 2005

ÇOCUKLUÐA YOLCULUK/KEMAL ATEÞ karýsýndan olan oðlu Cafer ile torununu kucaðýna alýr, hoþ sohbet ederdi en azýndan Kamanlýlar ya, torununa da Kamanlý adýný uygun görmüþtü. Savcýlý Ebeyit Köyü'nde muhtarlýk etmiþti, bu yüzden Mehmet Aða derlerdi ona. Ýki katlý, köy konaðýna benzer evinde otururlardý önceleri. Mehmet Aða, ikinci karýsý Nutkiye'yi alýnca, oðlu ile gelini arasýnda anlaþmazlýk çýkmýþ, ayrý ev açmýþlardý köyde. Baba Sait, kýsa boylu, ufak tefek, yoksulluðu kavrukluðunda demleyen, ama çalýþkan bir köylüydü. Küçük bir toprak parçasýný ekip biçmenin dýþýnda çerçilik de yapardý. Kýr eþek, boz eþek üzerinde tavuk alýp satar, yaþ üzüm götürürdü Kýzýlýrmak ötesindeki Kürt köylerine, buðday alýrdý karþýlýðýnda. Bir tür deðiþ tokuþ ekonomisi anlayacaðýnýz. Sonralarý bir küçük bakkal dükkâný açtý köyde. Kahvecilik yaptý, lokumuna, leblebisine iskambil oynanan. Anneannenin yazlarý göçtükleri baðý -hani dedenin satmaya kalktýðý bað var ya, iþte orasý- olmasaydý yoksulluk katlanýlamaz olurdu herhalde. Hiç olmazsa süt, yoðurt, yumurta, üzüm demekti o alçakgönüllü bað. Aklý onu yanýltmýyorsa, 1955 yazýydý. Babasý, bir iki tarla ekmiþti ortakçý olarak. Boþ torbalarla, çuvallarla döndüler ürün vermemiþ tarlalardan. Anne Naciye ile baba Sait dert yanar oldular: Toprak yetmiyor, biz doymayacaðýz. Çaresizlik, gerilimin hasadýný yapar. O günlerdeydi o iç bunaltan kavga. Baba, tarladan dönmüþtü elinde týrpan. Anne eþeði birine vermiþ, baba tarladan yayan dönmüþ. Yorgunluk da, eþek de bahane; havada savruldukça parlayan týrpan, annenin çýðlýklarý, babanýn söven aðzý Týrpanýn sapý iki metreydi, vurunca annenin beline, yarýya bölündü. Bir ikinci, üçüncü, dördüncü Küçülüyordu odun, yetmiþ santimden elli santime doðru Baba býrakmýyor, anne kaçýyordu köye doðru, Yandým anam diye aðlaya aðlaya. Peþlerinde üç çocuk. Biri daha emekliyor. Abdurrahman'ýn aðabeyi ne yapsýn? Annesinin peþinden mi gitsin, kardeþin göz pýnarlarýnda mý yýkansýn? Ne yapsýn, ne? O gün iç denizinde vurgun yemiþti çocuk Baðbaþý Köyü'ndeki uzak akrabadan gelen haber, ailenin çýkmaz sokaðýna doðru esen ýlýk yeldi. Ýþ bulunmuþtu babaya. Ankara'da, Ulus'ta, heykelin hemen yanýnda Cihan Palas'ta çamaþýrhane iþçiliði Kamanlý çocuðun babasý gurbete çýkmýþtý. Yalnýzlýk yýkýlmýþtý üstüne ufuksuz bozkýrda. Üç-beþ kuzunun ardýnda çobandý þimdi. Hiç konuþmazdý ki kuzular, koyunlar. Bani konuþurdu tek onunla. O da çobandý, köyden arkadaþý Bani. Ne güzel masallar anlatýrdý, daðdan ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 3, HAZÝRAN-TEMMUZ 2005 101

IÞIK KANSU taþtan gelirdi kahramanlarý, düþten ýrmaklarý çaðlatýr, Anka kuþlarýný kondururdu baþýna. Bani'nin kuzularýný toplardý her masal sonunda, armaðan niyetine. Kuzu peþindeydi yine, buðulanan topraðýn ötesindeki adamý gördüðünde. Yaklaþtý yaklaþtý, babasýydý. O kavruk adam gitmiþ, kazan dairesinde çalýþmaktan apak olmuþtu. Hafif de göbeklenmiþti. Kucaðýný açtý, kucakladý. Cebini açtý, cebi para doluydu. Yine ayrýlýrken muþtuladý: --- Az kaldý sizi de alacaðým yanýma. Ankara! Kocaman, adam boyu camlarý varmýþ Ankara'nýn. Asfaltý da varmýþ, yaaa! Okullarýn bitmesine iki-üç ay kala babasý, annesini, kardeþini alýp gitti. Onun okulu var, babaannesinin, cebine iðde, kuru üzüm dolduran, ilk kocasýný eþkýyalarýn vurduðu Ayþe Ebesinin yanýnda kaldý. Ýlkokul 4 bitsin hele bir, sonra Ankara. Hem köy öðretmeni Rasim Hoca ne diyor? Babasýnýn kulaðýna kar suyu, Çok zeki bu çocuk diyor, Mutlak okutmalýsýnýz bu çocuðu diyor. Fandi halaya teslim ettiler onu, hoplaya zýplaya giden otobüse bindirdiler. Garajda indiler, dolmuþa bindiler, Abidinpaþa'ya vardýlar. Geçtiler Balkiraz baðlarý arasýndan. Þiþkindere de demiþler, bakmýþlar sevimsiz bir ad bu, Akdere'de karar kýlmýþlar. Akdere'ye girdiler Fandi Halayla. Tek tük kondular, yeni beyaza boyanmýþlar belli, bunlardan biri de onlarýnki. 15-20 gün geçti geçmedi, Kamanlý çocuða iþ bulundu: Kente yaslanmýþ Ýmrahor köyündeki sütçünün ineklerine çobanlýk. Sözüm ona kente geldi. Ahýrdan bozma bir yerde yatýp kalkýyor, yine kýrlarda yalnýzlýkla baþ baþa. Düþündü: --- Çoban olacaktým da niye þehre geldim? On yaþýndaki bir çocuða, bu dað baþý ne öðretebilir? Kaçtý geldi eve: --- Gitmeyeceðim ben oraya, çobanlýk yapmayacaðým. Kabul etti anne-baba, ama eve para gerek, ailecek geçinmek gerek. Bahçelievler 27. sokakta hýsým Bekir Aðabeyin manav dükkânýna teslim edildi, çýraktýr diye. Oradaki iþi sevdi. Yürüyor Akdere'den Bahçelievler'e yürümesine de, hiç olmazsa kenti gözlüyor. Boynuzlu otobüs derler, troleybüse biniyor kimi kez. Hem gümpür e patates, kýrmýzý ya da domates dendiðini öðreniyor. Kesekâðýdýný diz üstünde patlatýp içine Ayþekadýn fasulyesini doldururken bol bahþiþ býrakanlarla, CHP Genel Sekreteri Kasým Gülek ile, eski Ankara Belediye Baþkaný Salih 102 ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 3, HAZÝRAN-TEMMUZ 2005

ÇOCUKLUÐA YOLCULUK/KEMAL ATEÞ Sezai Erkut ile, milletvekilleri, genel müdürler ile, ülkeyi yönetenlerle tanýþýyor. Bekir Aðabeyin de gönlü bol, yiyecek meyve desen gani Manav deneyimi ilkokul 5. sýnýfta da iþi yaramýþtý hani. Abidinpaþa Ýlkokulu'ndaki öðretmeni Semahat Özel terazi getirmiþti sýnýfa, yanýnda gramlar, dirhemler. Elmalarý tartýyordu da bir türlü gramlar denk gelmiyordu kefelerde. El kaldýrdý, Örtmenim dedi, Örtmenim, ben yaparým. Eli yatkýn ya, elmalarýn bulunduðu tarafa da gramlarý koydu, hoooppp terazinin horoz gagalarý eþitleniverince pek þaþýrdý öðretmeni, Aferin dedi; gönendirdi. Manavdaki yaþantýnýn kendisine bir þeyler katacaðý kanýsýnda olduðuna, birikmiþ harçlýklarýnýn da evin bütçesine bir tutam tuz kattýðýna göre on bir yaþýndaki cýlýz çocuðun iþleri týkýrýndaydý galiba. Üç-dört yaz çalýþtý manavda. Sonra gazete sattý. Gençlik Parký'nýn karþýsýndaydý Hergün gazetesi, akþamlarý yayýmlanýrdý. Karton matrisin arasýna koyardý gazeteleri, çapraz fiþeklik gibiydi deriden askýsý Dolaþýrdý kahve kahve, kalabalýk duraklarý arþýnlardý, Ulus Meydaný'nda iþ çýkýþý baðýrýrsan iyi giderdi gazete. Gece eve geliþ 10'u, 11'i bulurdu. Ýlkokulu bitirdiði yýl, babasý komþu Ali Asil'e dedi ki, Bizim oðlaný bir sýna bakalým, okur mu okumaz mý bundan sonra Okumayacaksa, boþu boþuna masrafa girmeye deðmez Ali Aðabey matematikten sordu. Biri ýþýk hýzýyla ilgili bir problemdi. Neredeyse ýþýk hýzýyla yaptý, doðruydu. Sütçünün kazancýydý ikinci soru. Onu da yaptý. Babasý yetinmedi, çalýþtýðý oteldeki kâtibe de danýþtý. Ne de olsa Fransýzca biliyor ya. Onun sýnavýndan da geçti. Kâtip, Sait dedi, Okur bu çocuk, zeki. Garantiye alýnmýþtý okuyacaðý O sonbahar, babasý Kurtuluþ Ortaokulu'na yazdýrdý onu. Dönüþte Perþembe pazarýndan geçiyorlardý. Olgun bir kavun aldý babasý, çakýsýný çýkardý, kesti, afiyetle yediler. Çok büyük bir iþ baþarmýþlardý, kutlanmalýydý Meðer o yýl Kurtuluþ Lisesi'ne fazla öðrenci alýnmýþ, kayýt yaptýranlarýn bir bölümünü Atatürk Lisesi'ne gönderdiler. Kamanlý Ateþ de onlarýn içinde. O yýllarda kulaktan kulaða fýsýldanýyor, Atatürk Lisesi çok kazýkmýþ. Baþbakan Adnan Menderes'in oðlunu bile sýnýfta býrakmýþlar diye. Atatürk Lisesi'nin orta kýsmýndan kimleri anýmsýyor ki þimdi? Sonralarý Fenerbahçe futbol takýmýnýn kaptanlýðýný üstlenecek olan Ziya Þengül Atatürk Lisesi'nin ön bahçesinde top koþturmaz mýydý? Genç yaþta yitirdiðimiz Erkan Yücel, ortaokul ikinci sýnýfta okulda oynadýðý bir oyunda Þaban tiplemesi ile ortalýðý kýrýp ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 3, HAZÝRAN-TEMMUZ 2005 103

IÞIK KANSU geçirmemiþ miydi? Yine, tiyatrocu olacak Alev Sezer radyo çocuk saatinden tanýdýk bir ses deðil miydi? Osmanlý tarihinin derinliklerine inen Prof. Dr. Ýlber Ortaylý o yaþta etrafýný çevirenlerle uzun uzun söyleþilere girmez miydi? Sonradan Dev-Genç Baþkaný olacak Atilla Sarp, öðretmenleri pek güzel taklit etmez miydi? Bir de Türkçe öðretmeni Salih Kayral'ý, lisedeki edebiyat öðretmeni Muzaffer Gürses'i anýmsýyor. Okumayý, yazmayý sevdiren öðretmenleri Akdere'den, adresi olmayan o kondudan Atatürk Lisesi'ne her gün yayan gidip geliyor. Adresi bilinmemek Cadde yok, sokak yok, kapý numarasý bile yok. Ne sýkýntý çekerdi bilir misiniz adresi sorulduðunda. Adressizlik belki de bir dönüm noktasýydý onun için. Geleceðini belirleyen, Bugün yazýyorsam, kitaplarým varsa eðer, saðlam adresim olsun diyedir belki de dedirten bir olgu bu Bir çocuðun evi ile okulu arasýndaki mesafe ne denli uzaksa, o çocuk için o denli tuzak vardýr, ona göre. Hele cebinde babasýnýn verdiði yirmi beþ kuruþla öðlenlerini helva-peynir-ekmekle geçiþtiriyorsa, her gün 1.5 saatini yollarda geçiriyorsa o çocuk O yýl, 1960'tý galiba, babasý iþten atýldý. Eterdi beter oldu. Harçlýk veremiyordu, kalem parasý diyorsun, vermiyor, nazlanýyordu. Evde tat tuz kalmamýþtý. Elde birikmiþ üç-beþ kuruþ da gitmiþti. 7-8 ay sürdü bu karabasan. Sonunda babasý, oturduklarý kondunun bir duvarýný yýktý, bakkal dükkâný yaptý. Ýþte o yýl Gaziantep'ten gelmiþ Yaþar ile tanýþmýþtý. Okula gidiþ geliþte can yoldaþý gerek. Kahveye takýlmaklar, langýrt oynamalar, bisiklete binmeler Lise 1'de baþladý Yaþarla birlikte. (O Yaþar ki, iþi ilerletip yýllar yýllar sonra Tansu Çiller'in seçim otobüsünde esrar yakalattý.) Hacettepe'nin hemen altýna açarlardý tezgâhlarýný üçkâðýtçýlar. Saf köylüler, garibanlar kerizlenir, üçkâðýda uyananlar burunlarýna yerlerdi yumruðu. Tam seyirlik yani. Çayýr pazarýna çadýr kurulmuþ, kesik baþ oturtulmuþtu çadýrýn tam göbeðine. Yirmi beþ kuruþa kýyanlar kaç yaþýnda öleceklerini öðreniyorlardý kesik baþtan. Tam elli kuruþ harcamýþtý, kesik baþýn uydurduðunu anlamak için. Masanýn üstünde gözleri fýldýr fýldýr baþ; birinde elli yedi, birinde de altmýþ dört yaþýnda bu dünyadan göçeceðini fýsýldamýþtý çünkü. Yakýn geleceði hiç sormamýþtý oysa kesik baþa, belki bilirdi o yýl ya da bir sonraki yýl baþýna gelecekleri O yýl iki dersten bütünlemeye kaldý. Birini verse geçecek, olmadý, sýnýfta kaldý, evden de gizledi baþarýsýzlýðýný. Eh adres de yok, kimse bildiremez ailesine durumu. Ýdare edecek Lise 1. sýnýftaki ikinci yýl Alýnganlýk çöktü üzerine. Yine kahvelerde remi oynuyor, yine haylazlýk. Devamsýzlýðýný yirmi dokuz gün biliyordu, otuz bir gün olmuþ. Durumunu 104 ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 3, HAZÝRAN-TEMMUZ 2005

ÇOCUKLUÐA YOLCULUK/KEMAL ATEÞ öðretmenler kurulda tartýþmýþ, yapacak bir þey yok, on üç dersten belge alacak. Tarih öðretmeni Hidayet Bey ne demiþti okul bahçesinde ona? --- Oðlum, sen bu duruma düþecek çocuk muydun? Tek çýkýþ yolu, akþam lisesine kaydolmak. Orasý belgeli öðrencileri alýyor, ama onun için de bir dilekçe gerek. Dilekçe için de bir veli Veli kim? Baba elbette. Baba döverdi, kötü de döverdi ha. Nasýl söyleyecek, iki yýl üst üste kaldýðýný, belge aldýðýný? Çöreklenirse bir yalan insanýn içinde, týslarsa sinsi sinsi, yýlan olur sokar benliði, zehirler, bunaltýr Babasý, kuþkucu. Aklýna esmiþ, bakkal dükkânýnýn para çekmecesinden kendine harçlýk ayýrýyor mu diye ceplerini karýþtýrmýþ bir gün. Belgeyi bulmuþ, getirmiþ atmýþ oðlunun önüne; söylenmiþ, söylenmiþ, söylenmiþ Gitmiþ okula, yöneticilere aðlamýþ, yalvarmýþ, Ben bu çocuðu okutmak için neler yaptým bir bilseniz diye Akþam lisesi var, belgelileri alýyoruz demiþler. Yazdýrmýþ oðlunu akþam lisesine. Akþam lisesinde sýnýf arkadaþlarý, evli, çoluk çocuk sahibi insanlardý. Belinde tabancayla gelen polisler, astsubaylardý. Yaþama dair derslerle dolu bir ayrý okuldu akþam lisesi Mahalledeki milli güreþçi Fahrettin Çankaya'ya özenerek güreþe baþladý. Ýlk öykü denemelerini yaþýný baþýný almýþ sýnýf arkadaþlarýna okudu. Neden öykü? Bir rastlantý belki de. Sabahlarý babasýnýn bakkal dükkânýnda çalýþýyordu. Hurdacýdan alýnmýþ eski kâðýtlarý, kitaplarý külah yapýp içlerine leblebi doldururlardý çoðu kez. Tam külah yapacak bir kitap sayfasýný, dikkatini çekti bir tümce. Okudu, yuttu hatta. Sayfanýn üstüne baktý, Aziz Nesin yazýyordu. Arkasýný çevirdi: Deliler Boþandý. Gitti buldu o kitabýn tamamýný. Okuma serüveni baþlamýþtý. Kompozisyon dersine Muzaffer Gürses'in girmesi de bir þans hani. Elinde kitaplar derse giriyor, Yaþar Kemal'den okuyor, Mahmut Makal'dan, Haldun Taner'den okuyor, Bizim Köy'den çýkýp Þiþhane'ye yaðmur yaðdýrýyordu Muzaffer Öðretmenin çoðalttýðý düþ gücüyle okudu Refik Halit Karay'ýn Memleket Hikâyeleri'ni ve karar verdi: Kimse gecekondularý anlatmýyor, ben yazacaðým gecekonduyu. O yýllarda Erdal Öz'ün Büyük Sinema'nýn içindeki Sergi Kitabevi edebiyat düþkünlerine soluk veren yerlerden biriydi. Orhan Kemal'in imza günü, kitabýný aldý, imzalatacak. Adýnýz? Kamanlý Ateþ Orhan Kemal anlamadý. Bir kez daha sordu. Yanýt, Kamanlý Ateþ. Yine anlamadý. O gün karar verdi, adýný deðiþtirmeye. Mahkemeye baþvurdu, arkadaþý Fehmi Çelebi ile þiir düþkünü Erol Yýldýrým da tanýk oldular, yeni adýný aldý: Kemal Ateþ. ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 3, HAZÝRAN-TEMMUZ 2005 105

IÞIK KANSU O zamanlar nereden bilsin, yýllar sonra, 1995'te Kemal Ateþ adýyla Orhan Kemal yarýþmasýnda ödül alacaðýný? Gecekondularýn öyküsünü yazma hevesi, gözlemciliðine yansýdý. Babasýnýn bakkal dükkâný; saðdan soldan, öteden beriden gelen öykülerin kavþak noktasý aslýnda. Veresiye ödeyemeyenler, babasýna, ta göçtükleri köyden baþlayarak yaþam öykülerini anlatýyorlar uzun uzun Üç kuruþluk borç oluyor aðýr, yorgun, sýkýntýlý bir ömrün yükü, dükkânýn duvarlarýna asýlýyor. Sonra? Sokakta kalma korkusu örneðin. Gecekondu yýkýlacak, sokakta kalýnacak ürküntüsü. Kemal Ateþ, o korkunun gerçekleþmesine tanýk oldu. Bir eklentiyi yýkýmcýlar yýkýp gitmiþlerdi de babasý hüngür hüngür aðlamýþtý. Evleri yýkýlmamýþtý da sanki bir yakýnlarý idam edilmiþti. Bir sonraki? Eþek üzerinde tenekelerle gelen su kavgalarý örneðin. Kadýnlar saç saça, baþ baþa girerlerdi. Ayýrmaya aralarýna girmiþti bir kez de bir kadýn elindeki tenekeyi karþýsýndakine savurayým derken ensesinde þimþek çaktýrmýþtý. O þimþeðin yarasýný taþýr bugün de hâlâ. Öykülendirecekti su gibi akýp giden yaþamý, ondandýr Dil Tarih Coðrafya Fakültesi'nin Türk Dili ve Edebiyat Bölümü'ne girmesi. Ýlk yazý denemesi bir röportajdý, Vatan gazetesinde yayýmlanan. Ýlk gecekondu öyküleri Barýþ gazetesinde dizi olarak yayýmlandýðýnda da yýl 1972'ydi. Toprak kovgunu Kamanlý çocuktan bir yazar yaratmýþtý Kemal Ateþ 106 ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 3, HAZÝRAN-TEMMUZ 2005