Gümüşhanevî de Kelam Tasavvuf Buluşması-Sulhu

Transkript

1

2 Gümüşhanevî de Kelam Tasavvuf Buluşması-Sulhu Özcan TAŞÇI * Özet İslam Düşünce ve fikir tarihi boyunca aralarında büyük farklılıklar olduğuna dair bir izlenim verilen, bunun da ötesinde tasavvufun ve mutasavvıfların kelamdan ve mütekellimlerden ziyade hadisçi, fıkıhçı ve tefsircilere daha yakın olarak telakki edildiği günümüzde işin esasının öyle olmadığı tasavvuf ile kelam arasında diğer İslami disiplinlerden çok daha fazla yakın ve ayrılmaz bir bağ olduğu; Gümüşhanevî nin de eserlerinde ortaya koyduğu fikirleriyle buna büyük bir katkı yaptığı ortadadır. Giriş Son dönemin önemli eleştirel-kritik temayüllü kelamcılarından olan M. Zahid el- Kevseri nin, Hac dönüşü üç yıl boyunca ikamet ettiği Mısır da 1 Gümühanevi den dersler, dolayısıyla da icazet alması 2 kelamcıların temelde tasavvufa ve mutasavvıflara karşı olmadıklarına az da olsa işaret etmektedir. Bu işareti kuvvetlendiren bir başka husus ta Kuşeyri nin ( ) kelamcı olarak bilinmesidir. 3 Esasen onların mutasavvıflara karşı olmaları da düşünülemezdi. Zira ilk dönemlerde kelamcılar züht ve takvaları ile tanınmışlardı. Onların daha sonraları karşı çıktıkları husus, mutasavvıf adı altında bir takım sapkın kişilerin İslam ın saf akidesine karşı düşünceler ileri sürmüş olmalarıdır: Gerçekten de tasavvuf, dördüncü hicret asrından sonra muntazam usule, bir çok ıstılahlara sahip bir mezheb halini almıştır. O devirden itibaren, Müslüman kitleler üzerinde sayısız faydası yanında, ilk meydana çıkışı zühd ve takva şeklinde ve dağınık fikirlerin meczubane bir şekilde yayılmaya başlaması üzerine Ehl-i Sünnet uleması ve hatta Mu tezile bile Tasavvuf ve sufilere kötü ve şüpheli nazarlarla bakmaya başlamışlardır. 4 Ancak bu durum daha sonra değişmiş ve Cüneyd-i Bağdadi ve onun öğrencilerinin tasavvufun ilkelerini sahih İslam akidesine göre yeniden şekillendiren usuller koymaları sonucu kelam alimleriyle yeniden barışmış oldular. İşte bu barışmanın en önemli sembol şahsı İmam Gazali olmuştur. 5 Ancak yukarıda da ismen zikrettiğimiz Kuşeyri, Gazali tarafından sağlam bir temelde gerçekleşmesini sağladığı bu barışma ya da sulhun belki de en önemli hazırlayıcısı durumundadır. Zira Gazali önce mütekellim daha sonra mutasavvıftı; Kuşeyri ise buna karşın önce mutasavvıf daha sonra kelamcı/mütekellim konumundaydı. Bundan hareketle öncelikli olarak mutasavvıf yönü ile ön plana çıkmış olan bir şahsiyetin kelama önem vermesi, buna ilave olarak ta kelam metodunu/yöntemini esas alan eserler * Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 1 Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevî, Veliler Tarikatlarda Usul (Cami ul-usul), çev. Rahmi Serin, Pamuk Yay., 2005, s , 2 Bkz., Osman Verim, Muhammed Zahid el-kevseri nin Hayatı, Eserleri ve Kelami Görüşleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2006, s. 15; ayrıca bkz., Ahmed Hayri, el-imam el-kevseri, el-mektebetü l-ezheriyye li t-turas, Kahire 1994, s Bu hususta bkz., Süleyman Akkuş, Bir Kelamcı olarak Kuşeyri, Değişim Yayınları, Veliler Tarikatlarda Usul (Cami ul-usul), s age., s

3 Gümüşhanevî de Kelam Tasavvuf Buluşması-Sulhu ortaya koyması bize göre Gazali nin yaptıklarından çok daha önemlidir. Bunun için biz Gümüşhanevî nin Gazali den daha ziyade Kuşeyri ile benzerliklerinin olduğunu düşünmekteyiz. Gümüşhanevî nin kelam ile alakasının ortaya konulmasının da Kuşeyri nin mütekellim yönünün tespit edilmesiyle büyük bir bağının olması da bu noktadan hareketle önem arz etmektedir. Bunu biraz daha açmak istiyoruz: Ebu l-kasım Abdulkerim b. Muhammed en-nîsâbûrî el-kuşeyrî tasavvuf ile kelam disiplinleri arasındaki ihtilafların ortadan kaldırılıp, bu iki disiplinin mensupları arasındaki buzların eritilmesinde büyük çabalara girişmiş önder mutasavvıflardandır. Kendisi her ne kadar Eş ari kelam geleneğini temsil etmesine karşın, kelama dair yazmış olduğu Luma fi l-itikâd adlı eserinde Maturidi kelam sisteminin de izlerini görmek mümkündür. Şöyle ki bu sistemde bilindiği üzere vahyin yanında aklın da bilgi kaynağı olarak önemli bir yeri mevcuttur. İşte Kuşeyri nin zikredilen kelamdan daha ziyade akaid kategorisine dahil edilmesi mümkün olan bu eserinde kelamî ve felsefî tartışmalara çok fazla girmeden akla da bir değer atfeden yorumlara girişildiği tespit edilmektedir. 6 Örneğin rü yetullah /Allah ın ahirette görülebilmesine ilişkin hususta İlahi rü yetin, aklen caiz, haber yönü ile de cennete girecek Müslümanlar için vacip olduğunu söylemektedir. 7 Yine günahkar ancak iman üzere ölenlerin affedilmelerinin de aklen caiz olduğunu dile getirmesi de 8 itikadi meselelerde naklin yanında aklı da esas aldığını göstermektedir. Maturidi de bilindiği üzere dinin kendileriyle bilindiği iki aslından birisinin akıl diğerinin ise sem (vahiy) olduğunu zikretmektedir. Ancak şunu da hemen belirtmemiz gerekir ki Matüridilerde akıl vahiy gibi iyinin ve kötünün bilinmesinde zorunluluk/vücûbiyet ifade ederken 9 Eş arilerde böyle bir zorunluluk mevcut değildir. Bununla birlikte zaman içerisinde Maturidi ve Eş ari kelamcılarının birbirlerine diğer konularda olduğu gibi yakınlaştıklarını tespit etmekteyiz. Şu halde yön belirleyici bir mutasavvıf olan Kuşeyri nin kelama yakınlaşması ve ona itibar etmesi mütekellimlerin de aynı şekilde tasavvuf ve mutasavvıflara yakınlaşmaları ve onlara değer vermeleri sonucunu doğurmuştur. Bunun en önemli örneği kuşkusuz İmam Gazali olmuştur. Mutasavvıf-Mütekellim Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevî İşte Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevî nin de bu noktada Kuşeyri ile benzerlikler taşıdığı kanaatindeyiz. Örneğin onun meşhur Ramuzu l-ehadis adlı eserinin şerhinin adının Levâmiu l- Ukûl olması bizce tesadüfi değildir. O, bununla belki de bir yerde Kuşeyri nin yaptığı gibi kelam ilmi ile tasavvufun birlikte değerlendirilmeleri gerektiğine dair kanaatinin bir izharı durumundadır. Zira Gümüşhanevî yazdığı diğer eserlerinde de kelama ve kelamcılara sürekli atıflarda bulunmaktadır. O, bu atıflarında kelamcıların mutasavvıfları zaman zaman yanlış anladıklarını ortaya koyarak onları eleştirmektedir. 10 Ancak bu eleştirilerinde kelama dışarıdan bakan birisi olarak değil de adeta bir kelamcı gözüyle içeriden bakan bir tutum takınmaktadır. Bu durum onun mutasavvıf-mütekellim bakış tarzı ile tasavvuf ile kelam disiplinlerinin konularını zaman zaman birlikte yorumlamasına sebep olmuştur. Örneğin Ruhu l-arifin adlı eserinde seyru-süluk yoluna girmiş olan bir salik in takip etmesi gereken adımlardan bahsederken, bunların birinci ve en önemlisinin Allah sevgisi olduğunu 11, 6 İsmail Şık, Kuşeyrî nin Luma fi l-itikâd Adlı Akâid Risalesinin Çeviri ve Değerlendirilmesi, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 2, Temmuz-Aralık 2008, s Şık, agm., s Şık, agm., s Kevnu ssem i ve l- akli asleyni yu rafu bihime d-dinu (Ebu Mansur Maturidi, Kitabu t-tevhid, tahk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruci, İsam Yayınları, Ankara 2005, s. 5.) 10 Gümüşhanevî, Ruhu l-arifin (İlahi Aşk), tercüme eden, Rahmi Serin, Pamuk Yayıncılık, 2002, s Gümüşhanevî, age., s

4 Özcan TAŞÇI bunu elde etmenin birinci sebebinin de bir var olanın mevcudiyetini tasdik etmek olduğunu dile getirmektedir. Daha açık bir ifadeyle ona göre Sevginin varlığa ihtiyacı vardır. Olmayan bir şeyin varlığı düşünülemez. 12 Dedikten sonra bu varlığın zatının ispat edilmesi aşamasına geçmektedir. O, bu meseleyi Dünyada Marifetullahı 13 Bilmenin Ahirette de Allah ın Cemalini seyrederken en Büyük Hazza Erebilmenin Yolları ve Sebepleri 14 başlığı altında ele almaktadır. Ancak Allah ın (bilinmesinin) bilgisi (marifetullah) konusunu ele aldığı bu bölümde doğrudan kelamcıların rü yet tartışmalarında olduğu üzere hemen görme/rü yet konusuna temas etmekte ve görmenin nasıl ve ne şekilde gerçekleştiğini ortaya koymanın keşf in en önemli meselesi olduğunu açıklamaktadır. Zira keşfin sonu, hayal edilen şeyin kemal noktası olan görmek ile tamamlanmaktadır. 15 Aslında Gümüşhanevî bu sözleriyle felsefede ve kelamda bilgi meselesinde objektivistler ve subjektivistler olarak ayrılan kategoride ne objektivisit ne de subjektivist bir bakış tarzı ortaya koymaktadır. O, bu hususta tespit edebildiğimiz kadarıyla bilinen şeylerin mahiyetlerine göre bazen objektif bazen de subjektif bir tutum takınmaktadır. Elbette ki zikrettiğimiz bu objektiflik ya da subjektiflik bilgi teorisi açısındandır. Yoksa günlük dilde kullandığımız şekliyle değildir. Onun şu sözlerinde bu durum daha iyi ortaya çıkmaktadır: Bir şey önceden ya hayal edilir veya anlaşılır. Görmek ise hayal edilen şeyi anlamanın kemal noktasıdır. Bu nokta ise keşfin 16 sonudur. Hayali ile başlayan, idrak edilerek (anlaşılarak) devam eden ve daha sonra da görülerek sonuca götürülen hale (Rü yet) görme hali denilir. 17 Bu sözler, anlaşılacağı üzere kelamın bilgi teorisi tartışmalarında ortaya konulan ifadelerin tasavvufi boyuta ustaca aktarılış şekli olduğunu düşünmekteyiz. Şöyle ki kelamcılar ilk dönemlerden itibaren Allah ın görülüp görülemeyeceği hakkında yapmış oldukları tartışmalarda bir takım özgün teoriler geliştirmişlerdir. Bu teoriler ileriki yüzyıllarda Batı felsefesini derinden etkilemiştir. Örneğin bunlardan en önemlisi transandantal bilgi teorisi dir. 18 Bu konuya burada girmek istemiyoruz. Aksi takdirde meselenin esasından ayrılmış oluruz. Kelamcılar dünya hayatında Allah ın gözle görülemeyeceğini delillendirmek amacıyla geliştirdikleri bilgi teorilerinde ana hatlarıyla Allah ın görülebilmesi (rü yet) meselesinden yola çıkılmak suretiyle insanın bilgi elde etmesi konusu araçsal olarak ele alınır. Amaç aslında rü yetullah meselesini açıklamaktır. Kelamcıların bir kısmına göre insandaki bilgi ilk önce eşyanın/objelerin suretlerinin duyu organlarına resmedilmeleriyle başlamaktadır. Duyusallık adını alan bu olgu Gümüşanevi de hayal adını almaktadır. Bu hayal tasavvufi bir kavram olan hayal değildir. Bu, eşyanın suretlerinin zihne nakşedilmesidir. Büyük Alman filozofu Kantın ifadesiyle bu res- 12 Gümüşhanevî, age., s Sufilere göre ilim, ikidir: Birincisi; kazanmakla elde edilen ilim. Buna kesbî ilim denir. Bu tahsil etmekle ve telkin ile elde edilir, ikincisi de, vehbî ilimdir. Allah bunu kulunun kalbine atar. Buna marifet denir. Kesbî ilim, akıl yolu ile Şeriat-ı Garrâ yı bilmeyi hedef alan bir usûlün mahsûlüdür. Bununla helal, haram, iyiliği emir, kötülüğü nehy gibi hususların arasını ayırmak esas alınır. Vehbî ilme, ledünnî ilim de denir. Vahy olursa nebilere mahsus olur, şayet ilham olursa hem enbiya, hem de evliyaya mahsus olur. Bu ilim, Kur an-ı Kerim de şu âyetle dile getirilir: Onlara biz öğretiriz (Tevbe/101). Yine bir âyet: Onu ancak âlimler anlarlar (Ankebut/43). Allah Âdem e isimleri öğretti (Bakara/31). Yine Hz. Yusuf (a) un şu ifadesi de bu ilme delâlet eder Bana Rabbim öğretti (Yusuf/37). Allah hadiselerin te vilini sana öğretti (Yusuf/6). Yine bir âyet: Onların bilmediği şey, size öğretildi (En am/91)., Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, ilim maddesi, a.g.y: http//dosyalar.semazen.net/e_kitap ) 14 Gümüşhanevî, age., s Gümüşhanevî, age., s Keşf: Arapça, açığa çıkarma, örtülü olanı açma, sezme, tahmin etme gibi anlamları olan bir kelime. Keşf bir şeyi örten perdenin kalkması anlamındadır. Mükaşefe, hakikatleri görmek anlamında maddî değil, manevî gözle olur. Basar gözü ile basiret gözü, aynı anlamda değildir. İlkiyle madde, ikincisiyle mana görülür. Kitap ve sünnetle çelişmeyen keşf, haktır. Gerçek mürid, keşf peşinde değil Kur ân ve Sünnet peşinde koşar. Sûfilere göre, Kitap ve Sünnete uymayan keşifle amel edilmez (Ethem Cebecioğlu, agy., Keşf Mad.). 17 Gümüşhanevî, age., s Bu teori hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Özcan Taşcı, Son Mu tezile Kelamcısı, Takiyyüddin Necrani, Sentez Yay., Ankara 2013, s

5 Gümüşhanevî de Kelam Tasavvuf Buluşması-Sulhu medilme duyusallık adını almaktadır. Objelerin resimleri bu şekilde zihne nakşedildikten hemen sonra bilgi sürecinde ikinci aşama başlamaktadır. Bu da algılamadır. Gümüşhanevî bunu kanaatimize göre anlaşılma olarak ifade etmektedir. Kelamcılarda bir obje hakkında bilgi elde etmenin en son aşaması ise görme ile tamamlanmaktadır. Gümüşhanevî de bunu aynı şekilde görme olarak ortaya koymaktadır. Ancak bu anlattığımız bilgi teorisinde objektivist anlayışı kabul eden kelamcılara göredir. Bir de subjektivist anlayışlı kelamcılar vardır. Bunlara göre bilginin oluşması için duyu organları yeterli değildir. Örneğin bunlara göre bir objeden elde edilen suretin/görüntünün zihin tarafından algılanması suretiyle bilinmesi için bir başka faktörün de devreye girmesi gerekmektedir. İşte bu faktör Allah ın dilemesi nden başka bir şey değildir. Buna göre Allah dilediği takdirde bir a ma da renkleri yaratabilir. Bu görüşü ilk dönem kelamcılarından Ebu l-huzeyl el-allaf (ö. 227/841) temsil etmektedir. İşin daha ilginç tarafı Allaf ın algılama işinin duyu organlarında değil kalpte vuku bulduğunu söylemesidir. Bu açıdan bakıldığında Gümüşhanevî nin şu sözleri önemli bir kelamcı olan Allaf la aynı düzlemde değerlendirilebilir: Allahü Teala nın eşya üzerine koyduğu tabii kanunlar hükmünü icraya devam etmektedir. Gönül kabı daracık olanlar, gerek keşif, gerekse rü yet ten gereği gibi nasibini alamazlar. Çanağı, dışından seyredenlerin, içindekini göremediği gibi, tam olarak keşif ve rü yetten nasib alamayanlardan bazılarının da, keşfedecekleri ve görecekleri şey ile gönül gözleri arasına perde girmiştir. Tam bir keşif ve görüş için gönül gözündeki perdenin kaldırılması şarttır. Gönül gözünden perde kaldırılmamış kimsenin gördüğü şey hayalden başka bir şey olamaz. Gerçeği görmek için gönül perdesinin aralanmasının şart olduğu, Allahü Teala nın koyduğu değişmez kanunlardan birisidir. Şu halde Allaf ın, bilginin oluşmasında en önemli olarak ortaya koyduğu koşul ile Gümüşhanevî nin ifade ettikleri arasında benzerliklerin olduğu tespit edilmektedir. Ancak Allaf her türlü bilgimizin oluşmasında bu koşulu ararken, Gümüşhanevî ise eşyanın arkasında bulunan gerçek bilgileri idrak etmede gönül/kalb gözünün açık olmasını şart koşmuştur. O, kalbe bu noktada öyle değer vermiştir ki, onun tabiatını ortaya koyarken söylediği sözler hakikat bilgisine ulaşmada oldukça dikkat çekicidir: Kalbin de kendisine mahsus bir tabiatı vardır. Onun tabiatı da Allahü Teala nın nuru ile ilgilidir Kalpteki bu nura akıl ve basiret de denir. Ayrıca iman ve yakıyn nuru da denmektedir. 19 Şu halde Gümüşhanevî ye göre eşyanın hakikatinin, bir başka ifadeyle gerçek mahiyetinin/hikmetinin bilinmesinin mekanı duyular değil kalpteki bir nurla olmaktadır. Şah Veliyullah Dehlevi ( ö.) bunu Allah Teala tarafından müeyyed bulunan meleki nur şeklinde tarif etmektedir. 20 Sonuç Eşyanın görüntüsünün bilgisi duyularla elde edilmektedir. Oysa bundan daha ötesi yani hakikat/hikmet bilgisi kalple elde edilmektedir. Bu noktada bize göre önemli bir husus daha ortaya konulmaktadır. Bu da Kadı Abdülcebbar gibi bir takım kelamcıların ortaya koydukları üzere -ki onun bu bakış açısı Kant ı da daha sonraları etkilemiştir- şahid alemin bilgisinin duyularla ğayb aleminin bilgisinin ise akıl ile bilinebildiğidir. 21 Bu ise kulun rabbine daha da yakınlaşması suretiyle onun sevgisine mazhar oluşuyla mümkün olabilmektedir. Bu şekilde nesnelerin gerçek yönlerini görebilmeye vesile olmaktadır. 19 Gümüşhanevî, age., s Mehmet İlhan, Şah Veliyullah Dihlevi nin Kelami Görüşleri, Araştırma Yay., Ankara 2007, s Bunun için bkz., Özcan Taşcı, Kant ın Vernunft (Akıl) ve Verstand (Zihin) Arasında Yaptığı Ayırımın Kelam daki İzlerine Dair Bir Araştırma, Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi (On-Line Hakemli Dergi ), C. 6, Sayı 4, Ekim-Kasım-Aralık, (2006). 738

6 Özcan TAŞÇI Şu halde İslam Düşünce ve fikir tarihi boyunca aralarında büyük farklılıklar olduğuna dair bir izlenim verilen, bunun da ötesinde tasavvufun ve mutasavvıfların kelamdan ve mütekellimlerden ziyade hadisçi, fıkıhçı ve tefsircilere daha yakın olarak telakki edildiği günümüzde işin esasının öyle olmadığı tasavvuf ile kelam arasında yukarıda zikredilen İslami disiplinlerden çok daha fazla yakın ve ayrılmaz bir bağ olduğu; Gümüşhanevî nin de eserlerinde ortaya koyduğu fikirleriyle buna büyük bir katkı yaptığı ortadadır. Kaynakça Ahmed Hayri, el-imam el-kevseri, el-mektebetü l-ezheriyye li t-turas, Kahire Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevî, Veliler Tarikatlarda Usul (Cami ul-usul), çev. Rahmi Serin, Pamuk Yay., 2005., Ruhu l-arifin (İlahi Aşk), tercüme eden, Rahmi Serin, Pamuk Yayıncılık, İsmail Şık, Kuşeyrî nin Luma fi l-itikâd Adlı Akâid Risalesinin Çeviri ve Değerlendirilmesi, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 2, Temmuz-Aralık Maturidi, Ebu Mansur, Kitabu t-tevhid, tahk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruci, İsam Yayınları, Ankara Mehmet İlhan, Şah Veliyullah Dihlevi nin Kelami Görüşleri, Araştırma Yay., Ankara Osman Verim, Muhammed Zahid el-kevseri nin Hayatı, Eserleri ve Kelami Görüşleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İzmir Özcan Taşcı, Kant ın Vernunft (Akıl) ve Verstand (Zihin) Arasında Yaptığı Ayırımın Kelam daki İzlerine Dair Bir Araştırma, Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi (On-Line Hakemli Dergi ), C. 6, Sayı 4, Ekim-Kasım-Aralık, (2006)., Son Mu tezile Kelamcısı, Takiyyüddin Necrani, Sentez Yay., Ankara Süleyman Akkuş, Bir Kelamcı olarak Kuşeyri, Değişim Yayınları,