Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s MUSUL SORUNU: Özet

Transkript

1 MUSUL SORUNU: Özet Pakize ÇOBAN KARABULUT 1 Birinci Dünya Savaşı nda yenilgiye uğrayan Osmanlı Devleti İtilaf Devletleri ile Mondros Ateşkes Anlaşması nı imzalamak zorunda kalmıştır. Savaş zamanında imzalanan gizli anlaşmaları da uygulamaya koyan İtilaf güçleri Sevr Antlaşması ile amaçlarını net olarak ifade etmiştir. İngiltere, savaş sırasında işgal edemediği Osmanlı nın Ortadoğu topraklarını işgal ederek, savaşın başından itibaren istediği Musul ve çevresini ele geçirmiştir. 28 Ocak 1920 tarihinde İstanbul da Meclis-i Mebusan da kabul edilen Misak-ı Milli ye göre ise Türk nüfusunun yoğun olduğu bölgeler Türk Devleti sınırlarında kabul edilmiştir ve bu sınırların içinde İngiltere nin Mondros Ateşkes Anlaşması ndan sonra işgal ettiği Musul ve çevresi de bulunmaktadır. Bu çalışmada, Birinci Dünya Savaşı sonrasında İngiltere nin çözümsüzlükten yana tavır alması, bölgede Türk Hükümeti ne karşı isyanların çıkması için bölge halkını kışkırtması ve Türk nüfusunun yoğun olarak yaşadığı Musul topraklarının nasıl kaybedildiği anlatılmıştır. Anahtar Kelimeler: Musul, Misak-ı Milli, Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı Devleti, Türk Nüfusu. MOSUL QUESTION: Abstract Ottoman Empire forced to sign Armistice of Mudros after its defeat in World War I. Allies, enforce secret treaties during war, which also brought to light their main aim with the conditions of Treaty of Serves. Middle Eastern territory of Ottoman Empire invaded by British Empire, which could not be conquered during the war and since the beginning of the war demanded areas such as Mosul and surroundings also invaded. 1 Arş. Gör., Bitlis Eren Üniv. Fen-Edebiyat Fak., Tarih Bölümü. pckarabulut@beu.edu.tr

2 Musul Sorunu: Due to population density of Turk territories accepted in Turkish Government in Misak-ı Milli, which accepted in Chamber of Deputies in 28th of January Mosul and surroundings belongs to Turkish territory which has been invaded by British Empire after the Armistice of Mudros. This research will focus on British Empire s negative attitude about solutions after the World War I, provoke the rebels against the Turkish Government in Middle East and how Turkish populated Mosul territory lost. Keywords: Mosul, National Pact, World War I, Ottoman Empire, Turkish Population. GİRİŞ yıllarında gerçekleşen Birinci Dünya Savaşı, birçok kıtada etkili olmuş ve geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Savaş, yayıldığı geniş coğrafyaya rağmen etkisini, özellikle Osmanlı Devleti ne ait topraklarda yoğun olarak hissettirmiştir. Birinci Dünya Savaşı nın yoğun olarak Osmanlı topraklarında yaşanmasının en önemli nedeni Osmanlı Devleti ne ait Ortadoğu topraklarını içine alan bölgenin sömürgelere yakın olması, stratejik önemleri ve geniş yeraltı zenginlikleridir. Bu durum İtilaf Devletlerinin, Osmanlı Devleti üzerinde önemle durmalarına neden olmuştur. Savaşın çıkışında etkili olan sömürge yarışı savaştan sonra da Osmanlı topraklarında devam etmiştir. İngiltere nin, Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce geniş sömürge topraklarına sahip olması ve savaşın sonunda kazanan devletlerin tarafında bulunması, var olan gücünü arttırmasına ve sömürge alanlarını genişletmesine yol açmıştır. İngiltere nin savaşta kazandığı başarıları yeni sömürgeler elde etmek için kullanması, onun petrol zengini ve kendi sömürgelerine giden yollar üzerinde bulunan Musul bölgesini işgal etmesiyle sonuçlanmıştır. 329 Birinci Dünya Savaşı devam ederken imzalanan gizli anlaşmalarla Musul bölgesi Irak ın değil, Suriye nin parçası sayılmış ve Fransa ya bırakılmıştır. Savaş sonunda Suriye den İngiliz birlikleri çekildiğinde Fransa, Suriye de hâkimiyet kurmakta zorlanmış ve İngiltere den yardım istemek zorunda kalmıştır. İngiltere Hükümeti Fransa ya yardım edebileceklerini, fakat karşılığında Fransa nın Musul bölgesindeki haklarından vazgeçmesini istemiştir. İngiltere nin Musul bölgesiyle ilgili bu değişiklik ısrarı, onun Birinci Dünya Savaşı sonunda Osmanlı Devleti tarafından imzalanan Mondros Ateşkes Anlaşması na aykırı olarak Musul bölgesini işgal etmesine neden olmuştur. Musul un Misak-ı Milli sınırları içinde kabul edilmesinden dolayı İngiltere nin haksız işgali; askeri ve siyasi alanda Türkiye nin tepkisine sebep olmuş, hatta Türkiye nin İngiltere ile savaşı göze almasına yol açmıştır. Ancak, İngiltere nin ısrarcı tavrının ve etkin konumunun, Türkiye yi yeni bir savaşın eşiğine getirmesi ve Türkiye nin, Milli Mücadele ile güç koşullarda kazandığı başarının kaybedilme durumunu ortaya çıkarmıştır. Bu nedenle Türkiye, Musul konusunun çözümünü Lozan Barış Antlaşması ndan sonraya bırakmıştır. Fakat İngiltere belirlenen süre içerisinde sorunun çözülmesine engel olarak, Musul konusunun kendisinin etkili olduğu Milletler Cemiyeti ne götürülmesine zemin hazırlamıştır.

3 Pakize Çoban Karabulut Milletler Cemiyeti, İngiltere nin siyasi nüfuzunun etkisiyle, Türkiye nin Musul ile ilgili iddialarını dikkate almamış ve Musul konusunu Türkiye nin aleyhine çözümleyerek, Türk nüfusunun yoğun olarak yaşadığı bölgelerin Türkiye nin elinden çıkmasına neden olmuştur. Türk Nüfusunun Irak a Yerleşmesi Irak Türkmenlerinin Musul a gelişleri hakkında değişik görüşler olmakla birlikte, Türklerin Orta Doğu ya gelişlerinin milattan önceki devirlerde başladığı, Selçuklular devrinde ise tamamlandığı, günümüzde kabul edilen bir görüştür 2. Irak topraklarına Türkler, 674 de Ubeydullah bin Ziyad ın Basra ya Türk ü davet etmesiyle gelmişlerdir. Bunu Abbasi Halifesi Ebu Cafer ül Mansur un, Bağdat ı savunması için getirttiği Türk takip etmiştir. Halife Harunü r-reşit in, Türk askerini Abbasi ordusuna takviye için getirmesiyle sayıları i bulan Türklerle birlikte Samarra şehri ile Dokuk kasabaları kurulmuştur. Irak a en büyük Türk göçü Selçuklular zamanında olmuş 3, özellikle Selçuklu Devleti hükümdarı Tuğrul Bey in 1055 den itibaren bölgeye hâkim olmaya başlamasıyla Oğuz boyları kitleler halinde gelip bölgedeki çeşitli kentlere yerleşmiştir. Bundan sonra siyasi nüfuz tam olarak Türklerin eline geçmeye başlamıştır 4. Selçuklu Devleti ni yıkan Moğol istilası ve istiladan kaçan on binlerce Türk, bölgeye gelerek Türk nüfusunun artmasına sebep olmuştur yıllarında İran da hüküm süren İlhanlılar, yıllarında Karakoyunlu Türkmen Devleti nin 5 kurulmasından sonra Oğuzlar yani Türkmenler, Kerkük, Erbil, Musul ve çevrelerine yoğun olarak yerleşmeye başlamıştır ten itibaren Akkoyunlu hâkimiyetinde kalan bölge, yıllarında Azeri Türkmen Beyi Şah İsmail in idaresinde kalmış, Yavuz Sultan Selim in Çaldıran Zaferi nden sonra Osmanlı hâkimiyetine geçmiş 7, Kanuni Sultan Süleyman ın yıllarında gerçekleştirdiği Bağdat Seferi yle bu hâkimiyet kesinleşmiş ve Irak Osmanlı toprağı olmuştur Osmanlı Devleti Irak ı; Bağdat, Basra, Musul, Şehrizor ve el-ahsa olmak üzere beş bölgeye ayırarak yönetmiştir. Bölge 1623 te tekrar Safevilerin hâkimiyetine girmesine rağmen, 1618 de IV. Murat ın Bağdat seferinden sonra yeniden Osmanlı hâkimiyetine girmiş ve Kasr-ı Şirin Anlaşması ndan Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar Osmanlı hâkimiyetinde kalmıştır 9. Birinci Dünya Savaşı nın Sonuçlanması Ve Musul un Durumu 2 Mehmet Saray, Irak ve Türk-Irak İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2006, s Mehmet Saray, age, s. 89; Mim Kemal Öke, Musul Komplosu ( ), İrfan Yayınları, İstanbul, 2012, s Hidayet Kemal Beyatlı, Irak Türklerinin Tarih, Dil ve Kültürleri, Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul, Kerkük ve Erbil Meselesi Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1998, s Mehmet Saray, age, s Hidayet Kemal Beyatlı, age, s Mehmet Saray, age, s Suphi Saatçi, Tarihten Günümüze Irak Türkmenleri, 1. Baskı, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2003, s Mehmet Saray, age, s. 89.

4 Musul Sorunu: Müttefikler hem Birinci Dünya Savaşı devam ederken yaptıkları gizli anlaşmalarla hem savaş sonunda Osmanlı Devleti ile imzaladıkları Mondros Ateşkes Anlaşması ve Sevr Antlaşması ile Musul u pazarlık konusu yapmışlardır. Osmanlı toprakları, savaş devam ederken İtilaf Devletleri arasında gizli anlaşmalarla paylaşılmıştır yılında, İngiltere ile Fransa arasında imzalanan Sykes-Picot Anlaşması bunlardan birisidir. Anlaşmaya göre Musul bölgesi Irak ın değil, Suriye nin parçası sayılmış ve Fransa ya bırakılmıştır 10. İngiltere ve Fransa paylaştıkları bölgeleri A ve B nüfuz alanlarına ayırarak, bir Arap şefinin hükümdarlığında müstakil Arap Devleti ya da Arap Devletleri Konfederasyonu nu çıkarlarına aykırı olmayacak şekilde tanımaya ve himaye etmeye hazırdılar. Buna göre Fransa nın nüfuz alanı olan A bölgesi Şam, Hama, Humus, Halep ve Musul bölgelerinden meydana gelmiş, İngiltere nin nüfuzunda kalacak alan B bölgesi ise Şam ın güneyinden, Kerkük ün kuzeyine çekilecek hattın güneyini oluşturmuştur. Ayrıca Fransa ve İngiltere nin istedikleri herhangi doğrudan veya dolaylı bir yönetim kurabilecekleri Mavi ve Kırmızı bölgeler oluşturma hakları bulunmaktaydı. Fransa nın kontrolü altında kalacak Mavi bölge; İskenderun, Lazkiye, Trablusşam, Beyrut, Sayda, Kilikya ile Orta- Güneydoğu Anadolu nun büyük kısmından; İngiltere nin kontrolüne bırakılacak olan Kırmızı bölge ise Basra Körfezi ne kadar Bağdat vilayetlerinin büyük kısmı ile Akdeniz de Akka nın güneyindeki küçük bir sahil kıyısından meydana gelmiştir 11. Birinci Dünya Savaşı sonunda Suriye den İngiliz birlikleri çekildiğinde Fransa, Suriye de hâkimiyet kurmakta zorlanmış ve İngiltere den yardım istemek zorunda kalmıştır. İngiltere Hükümeti Fransa ya yardım edebileceklerini, fakat karşılığında Fransa nın Musul bölgesindeki haklarından vazgeçmesini istemiştir. Fransa nın teklifi kabul etmesi üzerine İngiltere ile Fransa arasında 15 Eylül 1919 da yapılan anlaşma ile İngilizler Urfa, Antep ve Maraş sancaklarındaki haklarını Fransızlara, Fransızlar da Irak adıyla bilinen İran ve Basra Körfezi arasındaki bölge üzerindeki haklarını İngilizlere devretmiştir Nisan 1920'de İngiltere ve Fransa arasında imzalanan San Remo Anlaşması na göre ise Musul dâhil Irak, İngiltere'nin mandasına geçmiş ve Birinci Dünya Savaşı'nda yenilen Almanya nın Türk Petrol Şirketi ndeki %25 payı Fransızlara verilmiştir. Fransa ya ayrıca nüfuzu altında bulundurduğu Suriye ve Lübnan'da petrol boru hatlarının yapımı için gereken kolaylığın gösterileceği kabul edilmiştir 13. Osmanlı Devleti ise Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce Osmanlı topraklarında nüfus istatistiği çalışması yapmıştır. Yapılan çalışmada, Musul dâhil olmak üzere Misak-ı Milli sınırlarında kalan bölgelerde bulunmaktadır. Türk unsurunun çoğunlukta olduğu bölgeleri kapsayan bu çalışmada Edirne den İstanbul a, Dirizor a, Konya ya, Harput a kadar bölgenin haritası çizilerek, istatistik verileri çıkarılmış ve bölgedeki 10 Ahmet Hurşit Tolon, Birinci Dünya Savaşı Sırasında Taksim Antlaşmaları ve Sevr e Giden Yol, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, s. 145; Mim Kemal Öke, Musul Komplosu ( ), İrfan Yayınları, İstanbul, 2012, s M. Derviş Kılınçkaya, Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Suriye, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2004, s. 95; Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 1. Kitap, Bilgi Yayınları, İstanbul, 2004, s Ahmet Hurşit Tolon, age, s Ferruh Demirmen, Lozan da Petrol: Tarihten Bir Sayfa, TPJD Bülteni, Cilt: 16, Sayı: 2, Ankara, 2004, s. 73.

5 Pakize Çoban Karabulut nüfusun %99 unun Türk olduğu tespit edilmiştir. Osmanlı Devleti tarafından yapılan bu çalışmada adı geçen yerler Birinci Dünya Savaşı sonunda Anadolu da başlayan Milli Mücadele önderleri tarafından Misak-ı Milli sınırları içinde kabul edilmiştir 14. Misak-ı Milli de kabul edilen sınırlar, Birinci Dünya Savaşı sonunda imzalanan Mondros Ateşkes Anlaşması nın, 31 Ekim 1918 tarihinden itibaren yürürlüğe girdiğinde, işgal edilmemiş topraklar düşünülerek hazırlanmıştır. Buna göre, anlaşma imzalandığında İsmet Paşa Nablus ta, Ali Fuat Paşa Kilis te, Mustafa Kemal Paşa Halep yakınlarında Katma denilen yerde ve Ali İhsan Paşa komutasındaki Türk birlikleri Kerkük dâhil, Musul Vilayeti nde bulunmaktaydı 15. Fakat Osmanlı Devleti tarafından imzalanan Mondros Ateşkes Anlaşması nın 7. maddesi, İtilaf Devletlerine ülkenin herhangi bir yerini kendi güvenlikleri için işgal etme hakkını tanıyordu. Ayrıca Osmanlı nın Hicaz, Yemen, Asir, Suriye ve Irak ta bulunan birliklerinin en yakın İtilaf Devletleri komutanlarının emrine girmeleri ve Kilikya daki kuvvetlerin, güvenliğini korumak için gerekli askerlerin dışındakilerin, askeri malzemeyle teslim olmaları kabul edilmiştir 16. Sevr Antlaşması nın 64. maddesine göre ise Musul, kurulması düşünülen Kürdistan a verilmiştir 17. Mondros Ateşkes Anlaşması nın imzalanmasından itibaren savaş bölgelerinde bulunan tüm askeri birliklerin yerlerinde kalmaları gerektiği halde İngiliz ordusu ateşkesin imzalanmasından sonra kuzeye ilerlemeyi sürdürerek, 1 Kasım 1918 de Hamamalil e girmiş ve ardından Musul a ilerlemeye devam etmiştir. İngilizler Musul da Ermenilerin güvenlikte olmadığını ileri sürerek Osmanlı kuvvetlerinin buradan çekilmesini istemişlerdir. Musul da bulunan Ali İhsan Paşa, İngilizlerin bu iddialarına karşı direnmesine rağmen 8 Kasım da şehri boşaltmak zorunda kalmıştır. Mondros Ateşkes Anlaşması nın imzalanmasından on altı gün sonra 15 Kasım 1918 de Musul şehri İngiliz birliklerinin denetimine girmiştir Azmi Süslü, Misak-ı Milli , Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul, Kerkük ve Erbil Meselesi Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1998, s Durmuş Yılmaz, Misak-ı Milli ve Yeni Türk Devleti nin Kuruluşu, Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul, Kerkük ve Erbil Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1998, s Suna Kili, Türk Devrim Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2001, s Mehmet Gönlübol- Cem Sar, Atatürk ve Türkiye nin Dış Politikası ( ), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1997, s Bilal N. Şimşir, Türk- Irak İlişkilerinde Türkmenler, 1. Baskı, Bilgi Yayınları, İstanbul, 2004, s. 49; Durmuş Yılmaz, Misak- Milli ye Göre Musul, Konya, 1995, s. 40. Savaşın başından itibaren İngilizlerin hedefi kendilerine Ortadoğu da sağlam bir tutunma zemini sağlamak için Musul Vilayeti ne sahip olma isteği olmuştur. Basra Körfezi nin batı kıyılarının da Musul Vilayeti içinde olması nedeniyle Musul a sahip olan Akdeniz ve Basra arasındaki bölgeye de hâkim olabilecekti. Bu şekilde İngiltere sömürgesi olan Hindistan a giden yollarında güvenliğini sağlayacaktır. Ayrıca İngiltere nin Musul a sahip olması Irak ı ve Arabistan ı, diğer taraftan Suriye yi kontrol altına almasına sağlayacağı için büyük öneme sahiptir; Ferruh Demirmen, agm, s Ekim 1918 tarihinde Mondros Ateşkes Anlaşması nın imzalanmasından hemen sonra 5 Kasım 1918 de İngiliz ordusu anlaşmaya aykırı olarak Musul u işgal etmeden 2.5 ay önce Amiral Slayd ın derlediği ve Harp Akademisi ne ulaşan bir harita, Musul bölgesindeki potansiyel petrol alanlarını göstermektedir. Bu durum da Musul denilince İngiltere için ilk sırada petrolün olduğunu göstermektedir. Türk tarafı için ise Musul Türklerin yoğun olarak yaşadığı bölge olduğu için vatanın ayrılmaz bir parçası kabul edilmektedir. Lord Curzon konferansta İngiliz Hükümeti nin dış politikasında petrolün rolünün olmadığını İngiltere nin amacının mandeteri olduğu Irak halkını korumak olduğunu söyleyerek, konferansta asıl amaçlarının petrol rezervlerine sahip olmak olduğunu saklamayı başarmışlardır. Gerçekte ise Birinci Dünya Savaşı başlamadan bölgede yapılan araştırmalarda zengin petrol rezervleri olduğunu fark etmelerine rağmen Lord Curzon, Musul petrol kaynaklarının ekonomik vb. önemi ile ilgili bilgisi olmadığını söylemiştir. TBMM nin ise Musul petrolleri ile ilgili yeterli bilgiye sahip olmaması, Lord Curzon un Lozan Barış Konferansı nda Türkiye ile ilgili petrol konusunda gerçeklerle bağdaşmayan savlarını çürütememesine neden olmuştur.

6 Musul Sorunu: Osmanlı nın Musul daki hâkimiyeti, Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam etmiştir. Savaşın başlamasıyla İtilaf Devletleri nin Musul üzerindeki siyasi çıkarları Irak Cephesi nin açılmasına sebep olmuş, savaşla birlikte Hindistan dan gönderilen İngiliz kuvvetleri Basra ya çıkarak kısa zamanda Bağdat a kadar ilerlemişlerdir. Osmanlı Devleti Irak Cephesi nde önemli başarılar elde etmesine rağmen, savaşın sonuna doğru diğer cephelerde olduğu gibi Irak Cephesi nden de geri çekilmek zorunda kalmıştır. 30 Ekim 1918 de Mondros Ateşkes Anlaşması imzalandığında 6. Ordu Komutanı Ali İhsan Paşa nın Musul da bulunduğu tarihte, Kerkük merkezi hariç Musul un merkezi ve Musul Vilayeti nin büyük kısmı Osmanlı ordusunun hâkimiyetindeydi 19. Mondros Ateşkes Anlaşması imzalandığında Osmanlı orduları Irak ta olmasına rağmen, Osmanlı Devleti nin koşulsuz şartsız teslim olması ve elindeki askeri malzemeyi büyük oranda teslim etmesi, Milli Mücadele döneminde özellikle Misak-ı Milli de belirtilen Musul, Kerkük ve Süleymaniye bölgelerinin İngiliz işgalinden kurtulamamasında en büyük etken olmuştur. Mondros Ateşkes Anlaşması nın 30 Ekim 1918 de imzalanmasının ardından İngilizlerin zaman geçirmeden 3 Kasım 1918 de Musul u işgal etmelerinde, Musul un zengin petrol kaynaklarının önemli etkisi bulunmaktadır 20. İngilizler mütareke hükümlerine ve uluslararası hukuka aykırı olarak işgal ettikleri Musul da, halkın tepkisi ile karşılaşmışlardır. Bölgedeki Kürt aşiretleri, Kerkük ve Süleymaniye deki Türk halkı İngilizlere karşı direnişte bulunarak, Anadolu hareketinin yanında yer almışlardır 21. İngilizler de Irak taki Ermeni ve Asurîleri silahlandırarak, onları Kerkük, Erbil, Revandiz ve Köysancak bölgelerinde toplamış, Türklere karşı önemli bir kuvvet oluşturmaya çalışmışlardır. Ayrıca Nasturileri de Hakkâri nin güney bölgesine sürmüşlerdir. Ayrıca Bitlis, Garzan ve Erzurum bölgelerine kadar, yaptıkları para yardımı ve propagandalarla bu bölgelerdeki Kürt aşiretleri arasında Kürt bağımsızlığı fikrini yaymaya çalışmışlardır Mustafa Kemal Paşa nın Musul Siyaseti Mustafa Kemal Paşa, Milli Mücadele ye başladığı andan itibaren Türk nüfusunun yoğun olduğu bölgelerin idaresinin BMM ne bırakılmasında ısrarcı olmuş, çalışmalarını bu yönde yürütmüştür. Bu nedenle hem Milli Mücadele döneminde hem de Lozan Barış Konferansı nın devam ettiği süreçte Musul ile ilgili görüşlerinde ne kadar kararlı olduğunu göstermiştir. 28 Ocak 1920 de son Osmanlı Meclis-i Mebusan da kabul edilen Misak-ı Milli nin 1. maddesine göre Osmanlı Devleti nde Arap nüfusunun çoğunlukta olduğu ve 30 Ekim 1918 de Mondros Ateşkes Anlaşması nın imzalandığı tarihte düşman ordularının işgalinde olan bölgelerin geleceğinin serbestçe kullanacakları oy sonucu belirlenmesi; mütareke sınırları içinde 19 Semih Yalçın, Misak-ı Milli ve Lozan Barış Konferansı Belgelerinde Musul Meselesi, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası, Haz. Berna Türkdoğan, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2010, s Suna Kili, age, s. 26; Faruk Çakır, Milli Mücadele nin Başlangıcından Lozan Barış Antlaşması na Dış Politika, Osmanlı dan İki Binli Yıllara Türkiye nin Politik Tarihi İç ve Dış Politika, 1. Baskı, Savaş Yayınları, Ankara, 2009, s İngiltere nin Akdeniz in batısından Kızıldeniz e, Basra Körfezi ve Hint Okyanusu na uzanan suyolunda denetimi sağlamış olması, ayrıca donanmasında yakıt olarak kömür yerine petrol kullanmaya başlaması İngiltere için Musul ve Bağdat vilayetlerinde bulunan petrolün öneminin daha da artmasına neden olmuştur. 21 Mustafa Balcıoğlu, Cumhuriyet Dönemi Türk Dış Politikası, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2006, s Suat Akgül, Musul Sorunu ve Nasturi İsyanı, Berikan Yayınları, Ankara, 2001, s

7 Pakize Çoban Karabulut din, soy ve amaç birliği bakımından birbirlerine bağlı olan, karşılıklı saygı ve özveri duyguları besleyen Osmanlı-İslam çoğunluğunun bulunduğu bölgelerin tümü, ister bir eylem ister bir hükümle olsun, hiçbir nedenle birbirinden ayrılamayacak bir bütün olarak kabul edilmiştir 23. Misak-ı Milli ilan edilmeden önce Ankara da Ziraat Okulu nda yaptığı 28 Aralık 1920 tarihli konuşmasında Mustafa Kemal Paşa, haksız işgali dile getirerek, mütarekenin imzalandığı gün Osmanlı ordusunun fiilen Musul un da içinde bulunduğu hatta hakim olduğunu, bu sınırın İskenderun Körfezi nin güneyinden Antakya dan, Halep ile Katma İstasyonu arasından Carablus Köprüsü güneyinde, Fırat Nehri ne kadar uzandığını, oradan Dirizor a inerek; Musul, Kerkük, Süleymaniye bölgelerini içine aldığını söylemiş, İngiliz işgalini de İstanbul un işgali gibi haksız ve mütareke hükümlerine uymayan bir teşebbüs olarak değerlendirmiştir 24. İngilizler, Musul ve çevresini işgal etmelerine rağmen, bölgeye hâkim olamamış, bölgedeki aşiretleri kontrol altında tutma konusunda ciddi sıkıntılar yaşamıştır. Kerkük ve Süleymaniye halkı İngiliz himayesine sıcak bakmamış, tam aksine durumdan rahatsızlık duymuşlardır. Müslüman kabileler İngilizlere vergi vermemekte direnerek, sık sık sokak kavgalarının yaşanmasına neden olmuşlardır. Yöre halkının büyük çoğunluğu Türk tarafında yer almış ve Ankara da BMM nin açılmasıyla güçlenen Milli Mücadele hareketine destek vermiştir. Hatta bölgede bulunan Araplar da İngilizlere karşı, Mustafa Kemal Paşa ile işbirliğini düşünmüştür 25. Musul da Müslüman halkın, İngiliz idaresini kabul etmeyerek, Türkiye nin parçası olarak yaşamak istediklerini bildirmesine Ankara Hükümeti duyarsız kalmamıştır. Mustafa Kemal Paşa, 1 Mayıs 1920 de BMM nde konuşma yaparak, Musul ve Kerkük konusunda düşüncelerini dile getirmiştir. Konuşmasında milli sınırlardan bahsetmiş ve her zaman Türkiye nin milli sınırının İskenderun un güneyinden geçip, doğuya doğru uzanarak Musul u Süleymaniye yi, Kerkük ü içine aldığını, bu konuda uygulanması gereken politikanın bu olduğunu söylemiştir Mustafa Kemal Paşa nın basına yaptığı açıklamalar da Musul konusunda oldukça ciddi olduğunu göstermiştir. Örneğin İzmir de Amerikan yazarlarından Richard Danin e verilen ve Figaro da yayınlanan demeçte, kazandığı zaferden sonra amaçlarının ne olduğu sorusuna, Mustafa Kemal Paşa tüm Türk toprakları kurtulmadıkça yani Avrupa da, İstanbul ve Meriç e kadar Trakya, Asya da Anadolu, Musul topraklarının ve Irak ın yarısı kurtulmadıkça durmayacağı yanıtını vermiştir. İngilizler ile savaşmaktan korkmuyor musunuz sorusuna ise kendisinin İngilizlerle değil Yunanlılarla savaştığı cevabını vermiştir. United Pres gazetecisinin petrol arazisini talep edecek misiniz sorusunu ise Musul Vilayeti sınırlarımız içindedir diyerek cevaplamıştır. Le Journal muhabiri Paul Herriot a Çankaya da verilen demeçte ise Musul 23 Suna Kili, age, s Atatürk ün Söylev ve Demeçleri II, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1997, s Semih Yalçın, agm, s. 313; Serdar Sakin, Mustafa Kemal Atatürk e Göre Musul Sorunu, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 6, Ankara, 2007, s İngilizlerin Irak ı işgal etmelerini üzerinden bir yıl bile geçmeden İngiliz işgaline karşı muhalefet ciddi boyutlara gelmiştir. İngilizler, Musul daki Osmanlı idaresini değiştirememiş, bunun yerini bölgeyi denetim altına alacak sivil bir komiserlik meydana getirmişlerdir. Bütün gücü elinde tutan bu sistem bölgenin halkını tedirgin etmiş, hatta isyanların çıkmasına zemin hazırlamıştır ayaklanması olarak bilinen bu isyan, bölgedeki aşiretlerini Şii çevrelerin ve çoğu Osmanlı ordusundaki Arap kökenli subayların oluşturduğu güçlü bir yapı olmuştur. M. Kemal Paşa bu gelişmeleri yakından takip etmiş ve bölgedeki Türkiye yi destekleyen ve bölgede önemli rol oynayan Şeyh Acem Sadun ile sürekli temas halinde olmuştur. 26 Atatürk ün Söylev ve Demeçleri I, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1997, s. 75.

8 Musul Sorunu: Vilayeti nin milli sınırlar içinde bulunduğunun birçok defa ilan edildiğini ve Lozan Barış Konferansı nda Türk delegelerinin karşısında bulunanların bunu pekâlâ bildiğini söylemiştir 27. Türkiye bu dönemde mecliste Musul konusunu ele alırken, 1920 de Irak da, kendi anayasasında Irak halkının Arap, Türk ve Kürt unsurlardan oluştuğunu ve anayasanın 14. maddesinde Türklerin ana dilleri ile öğretim yapmalarını kabul etmiş, fakat Irak Hükümeti tarafından bu maddenin uygulanmasına izin verilmemiştir. Buna rağmen diğer bir azınlık olan Kürtlere ve çok az sayıda olmalarına rağmen Hıristiyan ve Yahudi cemaatlerine geniş haklar verilmiş, eğitim ve öğretimlerini ana dilleri ile yapmalarına izin verilmiştir 28. Gerek Misak-ı Milli de gerek meclis konuşmalarında Musul, Kerkük ve Süleymaniye konusunda önemle durulması, Mustafa Kemal Paşa ve Ankara Hükümeti nin bu konuda ne kadar kararlı olduğunu göstermiştir. İngilizlerin, Ocak 1921 de Erbil ve Revanduz arasında bulunan ve Türkleri destekleyen Sürücü Aşireti ne saldırmaları üzerine Mustafa Kemal Paşa, Milli Müdafaa Vekâleti ne çektiği telgrafla Revanduz bölgesine asker gönderilmesini istemiştir. Bu görev Kaymakam ve Milis Yarbay Özdemir Bey e verilmiş, Özdemir Bey, başlangıçta bölgede önemli başarılar elde etmiş, ancak daha sonra çekilmek zorunda kalmıştır. Özdemir Bey in Revanduz da kazandığı başarı ile bölgedeki halk ve aşiretler üzerindeki nüfuzu, Türk Genelkurmayı nı Musul un kurtarılması için askeri tedbirler almaya sevk etmiştir. Dönemin Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, 7 Eylül 1922 tarihli yazısıyla Elcezire Cephesi Kumandanlığı ndan Musul a taarruz için gerekli hazırlıkların yapılmasını istemiştir 29. Musul da karışıklıklar devam ederken Mart 1921 de Kahire de düzenlenen konferansta İngiltere politikası ve mandaterlik sorunları tartışılmaya başlanmıştır. Konferans ta Faysal, Irak krallığına aday gösterilerek, kendisinin tahta geçmesi için alınması gerekli önlemler üzerinde durulmuştur. Konferans üyeleri tarafından, Irak a el koymanın gerektireceği masrafın yanında Türk tehlikesinin de söz konusu olabileceği düşünüldüğü için Şerif hanedanına mensup bir kişinin, Irak ın başına getirilmesi, bu ağır masrafı hafifletmek için pratik bir yol olarak görülmüştür. Böylece İngiltere nin Irak taki çıkarları sağlam temellere dayandırılmış ve Irak ın bütünüyle nüfuz altına alınması kolaylaşmıştır. Bu durum İngilizlere göre, etkileri Irak a uzandığı açıkça görülen Kemalizm ve Bolşevizm i önlemek için en garantili yol olarak kabul edilmiş 30 ve Faysal 12 Ağustos 1921 de İngiltere nin desteğiyle Irak tahtına çıkarılmıştır İngilizlerin Musul konusundaki ısrarı karşısında, Ankara Hükümeti, Lozan Barış Konferansı ndan önce Musul un gerekirse silah yoluyla kurtarılması için İngilizlere karşı harekâtı göze almıştır. Ancak Türk kuvvetlerinin bir kısmının Batı cephesine kaydırılmak 27 Atatürk ün Söylev ve Demeçleri III, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1997, s Mehmet Saray, age, s Semih Yalçın, agm, s. 313; Suat Akgül- Sahir Uzel, Musul -Kerkük Harekâtı, Berikan Yayınları, Ankara, 2001, s Qassam Kh. Al-Jumaily- İzzet Öztoprak, Irak ve Kemalizm Hareketleri , Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1999, s Suphi Saatçi, age, s. 120; Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi ( ), Cilt:1-2, 16. Baskı, Alkım Yayınları, İstanbul, 2007, s

9 Pakize Çoban Karabulut zorunda kalınması ve sonrasında konferansın başlaması, Musul ile ilgili düşüncelerin uygulamaya konulmasını engellemiştir 32. Musul, Süleymaniye ve Kerkük ile ilgili bu olaylar yaşanırken, Anadolu da düşman ordularına karşı yapılan Büyük Taarruz un başarıya ulaşmasıyla İzmir de mücadele son bulmuş, yapılan Mudanya Ateşkes Anlaşması 33 ile öncelik, Yunanistan ın ve diğer Anlaşma Devletleri nin işgalinden Doğu Trakya, Boğazlar ve İstanbul u kurtarmak olmuştur. Bu nedenle Doğu Trakya ve İstanbul un işgal kuvvetleri tarafından boşaltılmasına karar verilmiş 34, fakat İngiltere nin işgal konusundaki ısrarı ve bu bölgeleri elinden bırakmak istememesi nedeniyle, Boğazlar konusunun çözümü, Musul sınırının belirlenmesi ve diğer önemli konuların Lozan Barış Konferansı na bırakılmasından başka bir çözüm söz konusu olamamıştır 35. Lozan Barış Konferansı Ve Musul Konusu Birinci Dünya Savaşı ndan sonra Osmanlı Devleti nin Mondros Ateşkes Anlaşması nı imzalamasının ardından başlayan ve dört yıllık Milli Mücadelenin sonunda düzenlenen Lozan Barış Konferansı nın 23 Ocak 1923 tarihli oturumunda Musul sorunu ele alınmıştır. Ankara da Lozan görüşmeleri için seçilen Türk Heyeti ne, görüşmelerde ele alınması gerekli konular ve bu konuların nasıl ele alınacağı 14 maddelik bir talimatname halinde Hükümet tarafından verilmiştir. Buna göre Irak sınırı konusunda Süleymaniye, Kerkük ve Musul sancakları istenecek, konferansta bu konuda farklı düşüncelerin ağırlıklı olarak dile getirilerek, güçlük çıkarılması durumunda Vekiller Heyeti nden talimat alınacaktır. Petrol imtiyazları konusunda İngilizlere bazı ekonomik çıkarlar sağlanmasının görüşülebileceği, Suriye sınırının da düzeltilmesine olanaklar ölçüsünde çalışılacağı ve bu sınırın Resi İbni Hayn dan başlayarak Harm, Müslimiye, Mskene ve sonra Fırat yolu olan Dirizor, çöl ve nihayet Musul Vilayeti nin güneyine kadar olan alanı kapsayacağı belirtilmiştir Semih Yalçın, agm, s. 313; Serdar Sakin, agm, s.122. İngiltere de Türkiye gibi Musul u alma konusunda ısrarcı olmuş, fakat Ağustos 1922 yılında İngilizler, Çanakkale deki birliklerine Mustafa Kemal in saldırma ihtimaline karşı, Musul daki askerlerini Batı cephesine kaydırmaya başlamışlardır. İngiltere ye göre savaş daha fazla uzarsa Mustafa Kemal, Musul a yürüyecektir. Bu durumda da İngiltere kaybettiği toprakları barış konferansında almaya planlamıştır. İngilizler, Musul u savaş alanında kaybetse bile barış masasında geri almaya kararlıdır. Her iki tarafında askerlerini Batı ya kaydırmak zorunda kalması Musul Konusunun çözümünün Lozan Barış Antlaşması na bırakılmasını zorunlu kılmıştır. 33 İsmail Akbal, Milli Mücadele Dönemi-II ( ), Osmanlı dan İki Binli Yıllara Türkiye nin Politik Tarihi İç ve Dış Politika,1. Baskı, Savaş Yayınları, Ankara, 2009, s Ateşkes için yapılan görüşmelere BMM Hükümetini temsilen Batı cephesi komutanı İsmet Paşa katıldı. Ateşkes antlaşması askeri nitelikli bir sözleşme olduğu için İngiliz, Fransız ve İtalyan generalleri de hazır bulunmuştur. Yunanistan temsilci göndermemiş, onları İngiliz generali temsil etmiştir. Uzun tartışmalar sonunda 11 Ekim 1922 tarihinde imzalan Mudanya Ateşkes Antlaşması na göre Türk ve Yunan orduları arasında ateşkes sağlanacak, Yunanlılar 15 gün içinde Doğu Trakya yı boşaltacak, barış antlaşması yapılana kadar BMM Hükümeti Doğu Trakya da jandarma bulundurabilecek ve İstanbul-Boğazlarda Yunanlılar dışındaki İtilaf Devletleri birlikleri kalacaktır. Antlaşma imzalandıktan dört gün sonra yürürlüğe girdi ve Yunanlıların boşalttığı Doğu Trakya yı İtilaf Devletleri temsilcilerinden, Refet Bele teslim almıştır. 34 İsmail Eyüpoğlu, Mudanya Mütarekesi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2002, s ; Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 2. Kitap, Bilgi Yayınları, İstanbul, 1998, s İsmail Eyüpoğlu, age, s Temuçin F. Ertan, Mudanya Mütarekesi nden Lozan Barış Anlaşması na, Başlangıçtan Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ed: Temuçin F. Ertan, 2. Baskı, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2012, s. 150.

10 Musul Sorunu: Lord Curzon, Musul sorununun Lozan Barış Konferansı nda resmen gündeme geldiği 23 Ocak 1923'te yaptığı konuşmada, Irak halkının çıkarlarını korumak için Musul'un Türklere geri verilmeyeceği tezini savunurken petrole yönelik, gerçeklerle bağdaşmayan savlar ileri sürmüştür. Öncelikle İngiliz hükümetinin Musul'a yönelik dış politikasında petrolün rolünün olmadığını ve İngiltere nin amacının mandateri olduğu Irak halkının çıkarlarını korumak olduğunu söylemiştir. Kendisinin Musul petrolüyle ilgili gelişmelerde şahsen rol almadığını ve petrol kaynaklarının ekonomik vb. önemiyle ilgili bilgisi olmadığını belirtmiştir. Ayıca Curzon elinde net kanıt olmamasına rağmen Türk Petrol Şirketi nin elinde Osmanlı Hükümeti tarafından verilmiş petrol ayrıcalığı olduğuna inandığını da sözlerine eklemiştir 37. İsmet Paşa, konferansa katılanlara Türk tezini siyasi, tarihi, etnografik, coğrafi, ekonomik ve askeri açılardan geniş şekilde anlatmış, bölgedeki Türk- Kürt- Arap nüfusunun tamamının Türk idaresinde olmayı istediğini ve bölgenin Anadolu dan ayrılamayacağını, çünkü hukuken de bölgenin Türkiye nin parçası olduğunu vurgulamıştır 38. İsmet Paşa dan sonra söz alan Lord Curzon, ortaya koyduğu karşı tez ile Türk taleplerini çürütmeye çalışmış, başarılı olamayınca İngiltere nin, Musul u Türkiye den koparmasının arkasında petrol konusunun olduğunu saklamaya çalışmıştır. İkinci celse görüşmelerde İsmet Paşa halkoylaması yapılması önerisinde bulunmuş, teklifi Lord Curzon tarafından kabul edilmemiştir. Bununla yetinmeyen Lord Curzon Musul konusunun Cemiyet-i Akvam a havale edilmesini önermiş ve öneri İngiltere nin müttefikleri tarafından desteklenmiştir. Türk ve İngiliz heyetleri dışında diğer ülke temsilcilerinin de konunun Türkiye ile İngiltere arasında çözülmesini istemesi üzerine İsmet Paşa söz alarak Türkiye nin Musul dan vazgeçmeyeceğini belirtmiştir 39. Lozan Barış Konferansı nda İngiliz ve Türk temsilcilerinin Musul konusundaki ısrarı nedeniyle sonuç elde edilememiştir. 4 Şubat 1923 de yeni barış projesi hazırlayan İngiltere ve müttefikleri barış görüşmelerinin kesilmesi tehdidinde bulunarak, kendi barış şartlarını Türk Heyeti ne kabul ettirmeye çalışmış, fakat İsmet Paşa yapılan tehdit ve baskıyı kabul etmeyerek, aynı gün yazılı teklifle Musul konusunu Türkiye ile İngiltere arasında bir yıl içinde ortak anlaşma ile çözümlemek üzere konferans programından çıkarılmasını istemiştir. Bunun üzerine görüşmeler aynı gün sona ermiş ve İsmet Paşa Türkiye ye dönmüştür 40. Lozan görüşmelerinde İngiltere nin ve müttefiklerinin Musul ile ilgili tavırları TBMM de tepkilere yol açmıştır. 21 Şubat 1923 tarihli gizli oturumda Konferansta yaşanan olaylarla ilgili meclise bilgi veren İsmet Paşa, müttefik devletlerinin Türk Heyeti ni tehdit ettiğini Ferruh Demirmen, agm, s Semih Yalçın, age, s. 315; Ferruh Demirmen, agm, s. 76. Lord Curzon'un petrole yönelik Lozan'da dile getirdiği bu savlar Türk tarafından gerekli yanıtı alamadığı gibi, Türk heyetinde bulunan petrol konusunda "uzman" kişiler Konferans süresinde çabalarını ayrıcalık vermek/almak konusunda odaklamıştır. Curzon'un petrol ile ilgili ileri sürdüğü savlarını çürütme girişiminde bulunmamışlardır. Konferans oturumunda da İsmet Paşa, petrol ayrıcalığı sorununa değinerek bu konunun hukuk açısından incelenmesi gerektiğini ifade etmekle yetinmiştir. 39 Mehmet Saray, age, s Semih Yalçın, agm, s. 318; Sina Akşin, Siyasal Tarih ( ), Türkiye Tarihi-4 Çağdaş Türkiye ( ), 11. Baskı, Cem Yayınları, İstanbul, 2011, s. 110; Kadir Mısıroğlu, Musul Meselesi ve Irak Türkleri, Sebil Yayınları, İstanbul, 1985, s İsmet Paşa nın, Lozan Barış Antlaşması nın imzalanmasından itibaren Musul konusunun iki devlet arasında bir yıl içinde çözmesini, bu süre içinde konu çözülemezse, konunun çözümü için Cemiyet-i Akvam a gidilmesi teklifinde bulunduğunu belirtmiştir.

11 Pakize Çoban Karabulut söylemiştir. 41 İsmet Paşa nın konuşmasından sonra söz alan milletvekilleri ise İsmet Paşa sanki Musul konusunda sorunun bir yıl içinde ortak anlaşma ile çözülmesi için karar almamışta, anlaşma imzalayarak, İngiliz ve müttefiklerine bırakmış gibi bir hava içerisine girmişlerdir. Bunun üzerine Atatürk söz alarak İsmet Paşa nın hiçbir şey kabul etmeyerek buraya geldiğini, Lozan daki temsil heyetinin alınacak olan yeni kararlar doğrultusunda çalışmalarına devam edeceğini açıklamıştır. Meclis te milletvekillerinin Musul verilemez, gerekirse bu uğurda savaşırız şeklindeki açıklamalarına ise M. Kemal Paşa itiraz etmiştir. Herkese açık bir oturumda savaş konusunun bu kadar açık konuşulmasının düşmanların tepkisini çekeceğini ve uzlaşma zeminini tamamen yok edeceğini, bu nedenle konuşulan her şeyin çok dikkatli düşünülerek konuşulmasını istemiştir. Bazı milletvekilleri Misak-ı Milli den taviz verildiğini iddia ederek hükümete karşı sert eleştirilerde bulunmuşlardır 42. Bu tartışmalar üzerine Mustafa Kemal Paşa, milletvekilleri arasındaki tartışmaları yatıştırmak ve meclise bilgi vermek amacıyla Musul konusunda yaptığı açıklamada Musul ile ilgili tartışmalara girmemek için konunun bir yıl sonraya bırakılmasının, Musul dan vazgeçmek anlamına gelmediğini, alınan kararla Musul un geleceği için daha kuvvetli olunabilecek zamanın beklenmesinin daha iyi olacağını belirtmiştir. Musul konusunu daha kısa sürede çözmek için, ordunun Musul a gönderilerek, Musul un alınmasına karar verilmesi mümkün değildir. Mustafa Kemal Paşa Musul un yapılacak askeri seferle kolaylıkla alınabileceğini fakat Musul u aldıktan sonra savaşın hemen son bulacağını düşünmediğini, bu nedenle böyle bir çözüme başvurmak istemediğini mecliste milletvekilleri ile paylaşmıştır 43. Mustafa Kemal Paşa, 26 Şubat 1923 tarihli görüşmelerde Musul konusu üzerinde de durmuştur. Bu konuyla ilgili önemli olanın sorunu ertelemek değil, aksine idari, siyasi, mali ve iktisadi konularda millet ve ülkenin hukukunu, bağımsızlığını güvenle geliştirmek ve ülkedeki yabancı kuvvetlerin kesinlikle tahliyesini ön şart olarak ileri sürmek olduğunu belirtmiştir. Lozan Barış Antlaşması imzalandıktan sonra Musul konusunun İngiltere ile ikili görüşmelerde çözülmek üzere ertelenmesinin Türkiye ye olumlu zaman kazandıracağını sözlerine eklemiştir. Konferansta konunun sadece İngiltere ile değil aynı zamanda Fransız, İtalya, Japonya gibi konferansa katılan tüm devletler tarafından ele alınmasının Musul sorununun çözümüne olumsuz yansıdığını dile getirmiştir TBMM Hükümeti 8 Mart 1923 te müttefiklerin anlaşma tasarısına karşı, kendi anlaşma tasarısını müttefik devletlere bildirmiştir. Türk notasına 28 Mart 1923 de cevap veren müttefikler, konferansın yine Lozan da 23 Nisan 1923 de toplanmasını teklif etmişlerdir TBMM Zabıt Ceridesi, Gizli Celse, 1. Dönem, 3. Cilt Fihristi, 196. Birleşim, s. 1291; Fahir Armaoğlu, Lozan Konferansı ve Musul Sorunu, Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul, Kerkük ve Erbil Meselesi Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1998, s TBMM Zabıt Ceridesi, Gizli Celse, 1. Dönem, 3. Cilt Fihristi, 200. Birleşim, s ; Sevtap Demirci, Turco-British Diplomatic Manoeuvres On The Mosul Question In The Lausanne Conference, , British Journal Of Middle Eastern Studies, April 2010, s Hükümet karşıtı Erzurum mebusu Mustafa Durak Bey ve Bursa mebusu Emin Bey Musul Sorunu nun 1 yıl ertelenmesinin sadece Musul un değil Erzurum a kadar tüm bölgenin elden çıkmasına neden olacağını söylerek sert açıklamalarda bulunmuştur; Mehmet Saray, age, s Semih Yalçın, agm, s Serdar Sakin, agm, s

12 Musul Sorunu: Nisan 1923 de Lozan Barış Konferansı nın ikinci defa toplanmasından sonra da 45 özellikle Türk tarafının Musul dan vazgeçmemek konusundaki ısrarına rağmen İngiliz Dış İşleri Bakanı Lord Curzon var olan düzenin korunmasını, yani konferans devam ettiği sırada İngiltere nin fiili işgalinde bulunan Musul un Irak sınırları içinde kalmasını ısrarla savunmuştur. Konferans ta Musul un geleceğini belirlemek için halkoyuna başvurulması konusunda Türk temsilcileri tarafından yapılan teklif, İngiliz temsilcileri tarafından kabul edilmemiştir. Musul konusunun, Konferans ın çalışmalarını tehlikeye düşürecek bir durum almaya başlaması nedeniyle, taraflar bu konunun çözümünü Konferans tan sonraya bırakılmasını kabul etmişlerdir 46. Musul konusunun çözümü, ileride yapılacak görüşmelere bırakılarak 24 Temmuz 1923 te Lozan Barış Antlaşması imzalanmıştır. Antlaşmanın 3. maddesinin ikinci paragrafında yer alan Musul konusundaki hükme göre Türkiye ile Irak arasındaki sınır, antlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren dokuz aylık süre içinde Türkiye ile İngiltere arasında ikili görüşmelerle çözümlenecektir. Öngörülen sürede iki hükümet arasında antlaşmaya varılamazsa Musul konusu Milletler Cemiyeti ne götürülecektir 47. Lozan Barış Konferansı başlarken, Irak ın kuzey bölgesinde çıkan isyan sonunda Süleymaniye sancağı mahalli bir reisin idaresine geçmiştir. Konferans süresince bölge İngilizler tarafından işgal edilmemiştir. Konferanstan kısa bir süre sonra, Ağustos 1923 de İngilizler tarafından bombalanan Süleymaniye, bir yıl sonra da işgal edilmiştir. Türkiye bombalama olayını İstanbul daki İngiliz temsilcisi Neville Henderson nezdinde protesto etmiş ve bunun Lozan Barış Antlaşması nın 3. maddesinin ikinci fıkrasını ihlal ettiğini bildirmiştir. Aynı şekilde Konferans tan sonra Musul bölgesinde bulunan Hıristiyan Asurî kabileler de Türkiye ye karşı silahlı saldırılarda bulunmuşlardır. Türkler bu olayı da protesto etmişler ve bu kabilelerin İngilizler tarafından tahrik edildiklerini, silahlandırıldıklarını ileri sürmüşlerdir Lozan Barış Antlaşması, onaylanması için TBMM ye getirildiğinde, antlaşma maddelerinde Misak-ı Milli den taviz verildiği gerekçesiyle kabul edilmek istenmemiştir. İkinci meclis çalışmalarına başlandığı zaman da milletvekilleri Lozan Barış Antlaşması na karşı aynı tepkiyi göstermişlerdir. İkinci Meclis teki bu muhalefete dayanarak antlaşmayı imzalamak istemeyen Rauf Bey, Mustafa Kemal Paşa nın İsmet Paşa lehinde tavır koyması üzerine istifa etmek zorunda kalmıştır. Mustafa Kemal Paşa nın antlaşmanın imzalanması yönündeki tavrı neticesinde, Lozan Barış Antlaşması 23 Ağustos 1924 tarihinde kabul edilmiştir 49. Lozan Barış Antlaşması ndan Sonra Musul un Durumu 45 Esra Sarıkoyunlu Değerli, Lozan Barış Konferansı nda Musul, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:10, Sayı:18, Balıkesir, s Mehmet Gönlübol- Cem Sar, age, s Temuçin F. Ertan, agm, s Mehmet Gönlübol- Cem Sar, age, s Mehmet Saray, age, s. 99; Faruk Çakır, agm, s İlk Meclis, Milli Mücadele dönemi şartları gereği çok farklı sosyal kesimlerden üyeleri barındırıyordu; dolayısıyla disiplin zayıf ve yönlendirmesi zordu. Bu Meclis Şubat Mart 1923 teki Lozan müzakerelerinde gösterdiği gibi Misak-ı Milli nin katı bir yorumunu benimsemişti. Kısacası bu meclisi barış için fedakârlıklara ikna etmek zordu. Hâlbuki bu tarihte barış olacaksa uzlaşmanın gerekeceği ve Misakı Milli nin bir miktar gerisinde kalacak bir metnin imzalanacağı belli olmuştur. İç politikada yaşanan gelişmeler Meclisin yenilenmesi kararı ile sonuçlandı. Lozan Barış Antlaşması bu Meclis tarafından, Birinci Meclisteki kadar olmasa da yine tartışılarak onaylandı.

13 Pakize Çoban Karabulut Musul konusunun Lozan Barış Antlaşması nın 3. maddesinin ikinci fıkrasına göre, Türkiye ile Irak arasındaki sınır konusunun çözümü için İngiltere ile yapılan görüşmeler, 19 Mayıs 1924 de İstanbul da eski Bahriye Nezareti binasında başlamıştır. Konferansa katılan Türk Heyeti ne TBMM Başkanı Fethi Bey, İngiliz Heyeti ne Irak Yüksek Komiserliği görevinde bulunan Sir Perey Cox başkanlık etmiştir 50. İstanbul Konferansı nın ilk toplantısında Fethi Bey in, Türk görüşünü açıkladığı konuşmasında, Musul Vilayeti nin nüfusunun üçte ikisinin Türklerden ve Kürtlerden meydana geldiğini ve etnik, coğrafi sebeplerle Türk ve Kürt halkının kaderlerini birleştirmiş bulunduklarını, bu nedenle Musul un Türkiye Devleti nin bir parçası sayılarak, bölgenin Türk sınırları içinde kalması gerektiğini söylemiştir 51. Fethi Bey in ileri sürdüğü sebeplere rağmen, İngiliz temsilcileri, Musul Vilayeti nin Irak sınırları içinde kalmasını sağlamak için, önceki iddialarını ileri götürerek, Hakkâri Vilayeti üzerinde de hak iddia etmişler 52 ve Musul Vilayeti nde bulunan Hıristiyan Asurîlerin durumuna da özel önem vermişlerdir. Bu durum İngiliz temsilcilerinin Türkiye sınırları konusunda aşırı iddialarda bulunmalarına neden olmuştur. Tarafların görüşlerinde ısrar etmeleri nedeniyle İstanbul Konferansı, Musul konusunu çözemeden çalışmalarına 5 Haziran 1924 de son vermiştir 53. Musul sorunuyla ilgili Türk ve İngiliz yetkililerinin yaptığı görüşmelerden sonuç çıkmaması nedeniyle konu Lozan Barış Antlaşması nın 3. maddesinin ikinci fıkrasına göre Milletler Cemiyeti ne götürülmüştür. Türk tarafının Musul da halkoylaması yapılmasında ısrarlı olmasına rağmen, İngiltere bölgede yaşayan halkın cahil olduğu ve sınır işlerinden anlamadığı gerekçesiyle Türk teklifini reddetmiştir 54. İngiltere ye göre konu Türkiye ile Irak arasında sınır Emine Kısıklı, Yeni Gelişmelerin Işığında Geçmişten Günümüze Musul Meselesi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 24, Ankara, 2003, s Mehmet Gönlübol-Cem Sar, age, s Mustafa Çufalı, Lozan Sonrası Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ( ), Osmanlı dan İki Binli Yıllara Türkiye nin Politik Tarihi İç ve Dış Politika, 1. Baskı, Savaş Yayınları, Ankara, 2009, s Mayıs 1924 tarihinde İstanbul Konferansı nda Sir Percy Cox, Lozan görüşmelerindeki iddia ve isteklerini ileri götürerek, sorunun Musul Vilayeti değil, Türk-Irak sınırı olduğunu ileri sürmüş, bu sınırın Süryanilerin yaşadığı Hakkari Vilayeti ni kapsayacak şekilde Musul Vilayeti nin kuzeyinden geçmesi gerektiğini savunmuştur. Bu durumda anlaşmaya varılamayarak 5 Haziran 1924 de görüşmeler sona ermiş ve İngiltere 6 Ağustos 1924 de Musul sorununun gündeme alınması için Milletler Cemiyeti ne başvurmuştur. 53 Cemal Kemal, Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 40, Ankara, 2007, ( ), s Semih Yalçın, agm, s. 329; Mim Kemal Öke, age, s. 334; Aryo Makko, Arbitrator in a World of Wars: The League of Nations and The Mosul Dispute, , Diplomacy & Statecraft, 14 December 2010, s İngiliz istatistiklerine göre Musul Vilayeti ndeki toplam nüfus olarak tespit edilmiştir. Bunun ü Arap, ü Kürt, ü Türk, i Asuri ve ü Jew dir. Verilen rakamlara göre Türk nüfusu, toplam nüfusun yaklaşık %8 ini oluşturmaktadır. Türk istatistiklerine göre ise aynı bölgede toplam nüfus dir. Bunun u Arap, u Kürt, ı Türk, i Asuri ve i Yezidi dir. Ali Naci Karacan, Lozan, Haz. Hulusi Turgut, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009, s Ancak Lozan Barış Konferansı nda söz alan İsmet Paşa konuşmasında İngilizler tarafından Türk istatistiklerinin doğru olmadığı itirazına ise yaptığı açıklamada, asırlardan beri Musul u idare eden Türkiye nin asker alma ve çeşitli hizmetlerden dolayı istatistikler tuttuğunu ve Dünya Savaşı ndan önce, yani halkların oranını değiştirmekte siyasi hiçbir çıkar olmayan bir zamanda tespit edilen bu rakamların doğruluğunu tekrar etmiştir. İngiliz subay ve memurların ancak Musul civarında dolaşarak içerlere girmediklerini, bu nedenle iyi bilgi toplayamadığını anlatmış, bunun için de en doğru istatistiklerin Türk istatistikleri olduğunu söylemiştir. Musul Vilayeti nde çoğunluğun Türklerde olduğunu kabul etmek zorunda kalan İngiliz delegeleri buna rağmen konferans süresince Musul Vilayeti ni Türkiye ye vermemek için her yolu denemeye devam etmiş ve Türkiye nin Musul Vilayeti nde halk oylması yapılması teklifini reddetmişlerdir.

14 Musul Sorunu: hattının tespiti iken Türkiye ye göre ise, konu Musul un geleceği ile ilgilidir. İngiltere nin konuyu sadece bir sınır problemi gibi göstermek istemesine karşılık Fethi Bey, her sınır konusunun arazi konusu olduğunu belirtmiştir. Görüşmeler sırasında Meclis, tarafların var olan durumu korumalarını öngören karar almış, 30 Eylül 1924 te de Musul halkının isteklerini tespit etmek, ilgili üç devletin resmi makamları ile görüşmek ve bunlara dayanarak kendisine rapor verilmesi için Macaristan ın eski başbakanı Kont Paul Teleki, İsveç in Bükreş elçisi De Wirsen ve Belçika ordusu emekli albayı Paulis ten oluşturulmuş komisyon kurarak, konuyu bu komisyona havale etmiştir 55. Komisyon Musul a gidip halkın görüşlerini öğrenmek istemiş ise de İngiltere buna engel olmuştur 56. Cenevre de görüşmeler devam ederken Musul bölgesinde İngiliz-Türk silahlı kuvvetleri arasında mevzi çatışmaları yaşanmaya başlamıştır. İngilizler, 9 Ekim 1924 de verdikleri ültimatomda, Türk kuvvetlerinin 48 saat içinde İngilizler tarafından kabul edilen sınır hattı gerisine çekilmezlerse zora başvuracaklarını bildirmişlerdir. Bunun üzerine, Türkiye geçici sınır hattının tespiti için Milletler Cemiyeti ne başvurmuştur. Meclis tarafından 29 Ekim 1924 de geçici sınır tespit edilmiş ve tarafların belirlenen sınır çizgisine uymaları istenmiştir. Tarafların buna uyacaklarını bildirmeleri üzerine sorun geçici bir süre için çözülmüş ve Tahkik Komisyonu nun görevlerini yapması mümkün olmuştur 57. Tahkik Komisyonu, 28 Ekim 1924 te Brüksel Hattı adıyla geçici bir Türk Irak sınırı tespit etmiştir. Komisyon hazırladığı raporu 16 Temmuz 1925 te Milletler Cemiyeti ne sunmuştur. Fakat komisyonun sınırla ilgili tespitlerinin bölge halkının ve Türkiye nin isteklerinden uzak olması nedeniyle Türkiye, komisyon raporuna itiraz etmiştir. Türkiye nin itirazı üzerine Milletler Cemiyeti, 19 Eylül 1925 te Lahey Adalet Divanı nın görüşünü istemiştir. Adalet Divanı tarafından da aynı kararın verilmesi üzerine Milletler Cemiyeti 8 Aralık 1925 te Divan ın kararını benimsemiş ve Brüksel Hattı olarak bilinen sınırların güneyinde kalan topraklar İngiliz kontrolündeki Irak sınırları içinde kalmıştır Tahkik Komisyonu nun Eylül 1925 tarihli raporunda, Musul halkının hiçbir tarafa katılmaksızın bağımsız kalmak istediğini bildirmesine rağmen, Komisyon, Milletler Cemiyeti ne Musul un Irak ın parçası sayılmasını ve 25 yıl İngiliz hâkimiyetine verilmesini, Türkiye ve Irak arasındaki sınırın Brüksel de tespit edilen sınırlar içinde kalmasını tavsiye etmiştir. Milletler Cemiyeti, Tahkik Komisyonu nun tavsiyelerini 16 Mart 1925 de Türk temsilcilerinin gıyabında kabul etmiştir. Cemiyet Meclisi bu kararı soruşturmak için Musul bölgesine gönderilmiş General Laidoner in Meclis e rapor sunmasından kısa süre sonra almıştır. 55 Mehmet Gönlübol- Cem Sar, age, s Mehmet Saray, age, s Mehmet Gönlübol- Cem Sar, age, s. 69; Mustafa Çufalı, agm, s Milletler Cemiyeti, İngiltere nin ve Türk tarafının iddialarını araştırmak ve Musul halkının görüşlerini yansıtacak bir uzlaşma yolunu bulmak amacıyla bir komisyon oluşturulmasına karar vermiştir. Bu arada Hakkâri Vilayeti nde Süryanilerin ayaklanmasını bastırmak amacıyla bölgeye giren Türk askerleri ile İngiliz askerleri arasında çatışmalar çıkmıştır. Milletler Cemiyeti Türkiye nin başvurusu üzerine 29 Ekim 1924 tarihinde Brüksel Hattı adıyla geçici bir hat çizdi. Taraflarda bu hatta uyma sözü verdi. Bu hat daha sonra küçük düzenlemelerle Türkiye-Irak sınırını oluşturmuştur. 58 Mehmet Saray, age, s ; Şayan Ulusan, Şark Meselesi nden Sevr e Türkiye, ÇTTAD, VIII/18-19 Ankara 2009, ( ), s İngiltere, 1920 ve 1921 yıllarında da Osmanlı nın Doğu ve Güneydoğu bölgesinde Koçgiri İsyanının çıkmasında ve tüm bölgeyi etkilemesinde önemli rol oynamışlardır. İngiltere, bölgede Kürt isyanlarını teşvik ederek, Mustafa Kemal Paşa nın hem Batı hem doğu arasında iki ateş arasında zor durumda kalarak, Musul ile yeterince ilgilenememesini sağlamaya çalışmıştır.