Avrupa Birliği nin Filistin-İsrail Sorununa Yönelik Politikası

Transkript

1 Avrupa Birliği nin Filistin-İsrail Sorununa Yönelik Politikası Filiz CİCİOĞLU 1, Gamze BAL 2 Özet Bu makalenin amacı uluslararası ilişkilerde önemli bir sorun olan Filistin-İsrail sorununa yönelik AB nin rolünü incelemek ve soruna yönelik politikalarını analiz etmektir lara kadar genelde uluslararası meselelere özelde ise Filistin-İsrail sorununa yönelik aktif politika uygulamakta zorlanan AB, 1992 sonrası dönemde Ortak Dış ve Güvenlik Politikasının oluşturulmasıyla daha aktif rol üstlenme imkanına sahip olmuştur. Özellikle sorunun barışçıl yollarla çözümünü destekleyen AB nin soruna yönelik ekonomik, siyasi ve sosyal politikaları incelenmiştir. Çalışmada Filistin-İsrail sorununda AB nin ikincil bir aktör olduğu ve ortak dış politika oluşturmakta zorlandığı sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Ortadoğu, Filistin-İsrail sorunu, Ortak dış ve Güvenlik Politikası. The Policy of European Union on Palestine-Israeli Conflict Abstract This article aims is to analysis the policy European Union in the Palestine-Israeli issue and to examine the EU s role on Palestine-Israeli conflict which is an important issue in the international relations. To carry out active policy of the EU in Palestine-Israeli issue and international matters has not been possible until 1990 s. But the member states have been facilities to play a more active role with Common Foreign and Security Policy in post 1992 period. The economic, political and social policy of EU which been suporter of peace negotiations is examined in this study. As a result of this analysis, The EU have secondary actor role and have not determined common foreign policy in Palestine-Israeli issue. Keywords: European Union, Middle East, Palestine Israel Conflict, Common Foreign and Security Policy. 1 Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, fsever@sakarya.edu.tr 2 Yüksek Lisans Öğrencisi, Sakarya Üniversitesi, gamzeayanbal@gmail.com 43 2 nd International Congress on Political,Economic and Social Studies (ICPESS), May 2017

2 Avrupa Birliği nin Filistin-İsrail Sorununa Yönelik Politikası GİRİŞ Ortadoğu bölgesi, coğrafi olarak Avrupa ya olan yakınlığı, Avrupa nın enerji güvenliği için taşıdığı önem ve Birlik in büyük ülkeleri olan Fransa ve İngiltere nin bu bölgedeki sömürgeci geçmişleri nedeniyle Avrupa Birliği (AB) için önemli olmuştur. Bölgede gerek geçmişte gerekse Arap Baharı ve sonrasında yaşanan mezhep çatışmaları, terör faaliyetleri, İslami hareketlerin yükselişi ve yasa dışı göç meselesi gibi konular AB ülkeleri için birer tehdit unsuru durumundadır. İkinci bir konu olarak Avrupa nın enerji güvenliği meselesi bu bölgeye yönelik belirleyeceği politikadaki temel faktörlerden biridir. Bölgede uzun yıllar önce başlayan ve çözülemeyen bir sorun olarak günümüzde de varlığını devam ettiren Filistin-İsrail sorunu Avrupa Birliği nin Ortadoğu ya yönelik politikalar uygulamasını zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla uluslararası ilişkilerde önemli bir sorun olan Filistin-İsrail sorununa Avrupa Birliği de kayıtsız kalamamaktadır. Filistin-İsrail sorununda ikincil aktör rolünde olan AB nin aktif politika uygulayabilmesi hem konjonktürel hem de iç etkenler nedeniyle 1990 lı yıllara kadar pek mümkün olmamıştır. Avrupa ülkeleri, 1992 yılında imzaladıkları Maastricht Antlaşması nda oluşturulan Ortak Dış ve Güvenlik Politikası ile AB dış politikasının eylem boyutunu tamamlamışlardır. Böylece üye devletler uluslararası meselelerde ve Ortadoğu sorunlarında daha aktif bir rol üstlenme imkanına sahip olmuşlardır. Bu döneme denk gelen Ortadoğu Barış Süreci AB nin aktif bir rol üstlenmesine fırsat sağlamıştır. AB sorunun çözümünün barışçıl yollarla gerçekleşmesini kendi temel değerleriyle örtüştürerek desteklemiştir. Günümüze kadar barış görüşmelerinin destekçisi olan AB, deklarasyonlar ve mali yardımlarla barış görüşmelerinin devamlılığını sağlamayı ve sorunun çözümüne engel temel konulara uzlaşı penceresinden bakmayı amaçlamıştır. Ancak 2006 da HAMAS ın seçimleri kazanması AB tarafından olumsuz karşılanmış ve HAMAS a yönelik boykot kararı alınmıştır. Oluşturulan Geçici Uluslararası Mekanizma ile sağlanan yardımlarla insani ve ekonomik krizlerin engellenmesi amaçlanmıştır. Yine de bu yardımlar Filistin halkının ihtiyaçlarında yetersiz kalmıştır. Aynı zamanda boykot Filistinli tarafların radikalleşmesine ve halihazırda çatışmanın var olduğu bölgeye bir de taraflar arasında çatışmanın yaşanmasına sebep olmuştur ve sonraki yıllarda gerçekleşen Gazze saldırıları ve İsrail politikaları sorunun çözümsüzlüğüne sebep olmakla birlikte Filistin halkının yaşam mücadelesi vermesine sebep olmaktadır. Bu durumu AB endişeyle karşılamakta ve her fırsatta 1967 öncesi sınırlara göre belirlenen tanınmış ve güvenli sınırlarda komşularıyla normal ilişkiler sürdüren iki devletin olması gerektiğinden bahsetmektedir nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May 2017

3 F.CİCİOĞLU ve G.BAL Çalışmanın amacı 1992 Sonrası dönemde Avrupa Birliği nin Filistin İsrail sorununa yaklaşımını belirleyen parametreleri ve bu parametreler doğrultusunda uyguladığı politikaları analiz etmektir. Bu analiz sayesinde AB nin Ortak Dış ve Güvenlik Politikası nın işleyişi de test edilmeye çalışılacaktır. 1.Ortadoğu nun Stratejik Önemi ve Avrupa Birliği Ortadoğu Bölgesi, tarihin başlangıcı sayılan yazının bulunmasından günümüze kadar oluşan medeniyetlerin ya çıkış noktası ya da bölge dışındakilerin yayılmasında kavşak noktası niteliğinde olması, bölgede kültürlerin, inançların ve medeniyetlerin transferinin gerçekleşmesini sağlamıştır. Bu yönüyle dünya tarihini en çok etkileyen olayların görüldüğü bir bölge haline gelmesinin yanı sıra dünyaya hakim olmak isteyen devletler için Ortadoğu hakimiyeti önemli ve vazgeçilmez olmuştur (Davutoğlu, 2012: 130). Dolayısıyla zaman zaman dini gerekçelerle, zaman zaman ekonomik gerekçelerle ve daha çoğaltılabilecek bir çok sebeple hakimiyet mücadelesinin yaşandığı bu bölge, savaşlara, göçlere tanıklık ederek aktif siyasi ve sosyal bir yapıya sahip olmuştur. Ortadoğu nun tarihin çoğu anına şahit olması ulus devletler ile Ortadoğu arasında bir bağ kurulmasına sebep olmuş ve kurulan bu bağ, günümüz devletlerinin bölgeye ilgisinin artmasını sağlamıştır. Günümüz devletleri gibi Avrupa Birliği açısından da Ortadoğu önemli bir bölgedir. Özellikle bölgeye olan ilgi İngiltere ve Fransa nın sömürgeci faaliyetleri sebebiyle yoğunluk kazanmıştır. Birinci Dünya Savaşı sonucunda Osmanlı İmparatorluğu nun dağılmasıyla bölgeye yerleşen İngiltere ve Fransa, İkinci Dünya Savaşı na kadar bölgeyi denetim altında tutmuşlardır. Dolayısıyla bu tarihi geçmiş Avrupa ülkelerinin bölgeyle ve halkıyla yakın bağ oluşmasına sebep olmuştur. Tarihi geçmişin yanı sıra Avrupa Birliği nin petrole olan bağımlılığı da bölgenin önemini arttırmaktadır verilerine göre dünya petrol rezervlerinin %31,5 una sahip olan Ortadoğu Bölgesi petrol rezervi konusunda birinci sıradadır (Key World Energy Statistics, 2016: 10). Dolayısıyla enerji kaynaklarına sahip olmak ve enerjinin güvenli naklini sağlamak AB nin Ortadoğu Politikası nın oluşumunda karar verme sürecinin belirlenmesinde önemli olmuştur. Bölgeye yönelik politika belirlenmesinde etkili olan bir diğer konu göçtür. Ortadoğu ülkelerinde işsizlik, enflasyon gibi ekonomik sıkıntıların yanı sıra kontrolsüz nüfus artışı, hızlı şehirleşme, devlet yönetiminde bozulmalar ve siyasi meşruluğun zayıflaması gibi iç sorunlar, bölgeden Avrupa ya yönelik göç sorununu gündeme getirmektedir ve bu durum AB nin güvenliğini tehdit etmektedir. AB nin güvenliği açısından tehdit oluşturan unsur tek başına göç değildir. Aynı zamanda doğrudan ya da dolaylı olarak tehdit oluşturan bir çok 2 nd nternational Congress on Political,Economic and Social Studies (ICPESS), May

4 Avrupa Birliği nin Filistin-İsrail Sorununa Yönelik Politikası unsur yer almaktadır. Tüm bu unsurlar AB nin 2003 yılında yayınladığı Avrupa Güvenlik Stratejisi: Daha İyi Bir Dünya İçin Güvenli Bir Avrupa adıyla yayınlanan raporda: orantısız şiddete başvuran yıkıcı terörizm, kitle imha silahlarının özellikle de uluslararası terörist örgütlerle bağlantılı yayılması, bölgesel çatışmalar, kötü yönetimden kaynaklı devlet başarısızlıkları, uluslararası boyuta sahip organize suçlar olarak belirlenmiştir (Research For a Secure Europe, 2004: 9-10). Tüm bu tehditler iç güvenlik, yasadışı göç, enerji güvenliği, terörizm, kaçakçılık gibi birçok sorunla iç içe geçmiş ve birbirini etkileyen durumunda varlığını devam ettirmektedir. Özellikle 11 Eylül saldırıları sonrasında doğrudan tehdidin Ortadoğu kaynaklı görülmesi, enerji, ekonomik, siyasi ve tarihi bağlarla bağlı olunan bölge ile ilişkilerin bu tehditleri minimize edecek politikalarla yürütülmesine sebep olmuştur. Dolayısıyla bölgede çözümsüzlüğüyle bilinen Filistin-İsrail sorunu ve çatışma ortamı yoksulluk, yasa dışı göç, insan hakları ihlali, kaçakçılık gibi birçok soruna gebe olmakla birlikte bölge istikrarını ve enerji güvenliğini tehdit etmesi, Avrupa Birliği nin hem bölgeye yönelik politikalarını uygulayabilmesi hem de taraflar arasındaki tarihi bağlar sebebiyle barışçıl yollarla çözülmesini arzu ettiği bir sorun olmuştur. Avrupa Birliği nin özelde Filistin-İsrail Politikası oluşturmasında genel de ise Ortadoğu ya yönelik politika oluşturmasında önemli bir aktör ABD dir. Soğuk Savaş dönemindeki katı bloklaşma nedeniyle ABD ile birlikte hareket eden AB, sonrası dönemde Birlik olarak politika oluşturmaya çalışsa da ABD den bağımsız politika oluşturmakta başarılı olamamıştır. Özellikle ABD ve ABD nin İsrail e yönelik koşulsuz askeri ve diplomatik desteği (Mearsheimer ve Walt, 2009: 25), Filistin-İsrail sorununda AB nin İsrail e karşı tavır geliştirmesinin önünde önemli bir engel oluşturmaktadır. Yani AB, Filistin- İsrail sorununda taraflı olan ABD çizgisi dışında politika oluşturmakta zorlanmaktadır. Bunun oluşmasında bazı AB ülkelerinin bu politikadan vazgeçmek istememesinin de etkisi bulunmaktadır Öncesi AB nin Filistin-İsrail Politikası Bu dönemin hem Soğuk Savaş yıllarının yaşandığı hem de AB nin henüz kurumsal gelişimini tamamlayamadığı dönem olması, Birliğin Filistin-İsrail sorununa karşı ortak ve aktif bir duruş sergilemesini engellemektedir. Aynı zamanda Fransa ve İngiltere nin Süveyş Krizi ndeki politikalarından ve Almanya ve Hollanda nın İsrail yanlısı tutumlarından dolayı Arap ülkeleri nazarında Avrupa ülkelerine olumlu bakılmamaktadır (Embel, 2014: 82). Bu tabu 1967 savaşı sonrasında Fransa nın İsrail e yönelik silah ambargosu kararı (Miller, 2004, 128) ve Fransa öncülüğünde oluşturulan Schuman Raporu nda BMGK 242 sayılı kararın kabul edilmesiyle (Embel, 2014: 83) Fransa nezdinde bozulmuştur. Tam anlamıyla Avrupa Arap diyaloğunu başlatan 46 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May 2017

5 F.CİCİOĞLU ve G.BAL gelişme 1973 petrol krizi sonrasında gerçekleşmiştir. Petrol fiyatlarının artması ve İsrail e destek veren ülkelere ambargo uygulanması petrol konusunda bölgeye bağımlı olan AB nin politika değiştirmesine sebep olmuştur. İsrail i destekleyen Hollanda, Almanya, Danimarka dahil olmak üzere (Miller, 2004, 131). AB üyesi ülkelerin kuvvet kullanarak toprak kazanımının kabul edilmezliği, İsrail in 1967 den beri devam ettirdiği toprak işgaline son vermesi gerektiği, her devletin tanımlanmış ve güvenli sınırlarında barış içinde toprak bütünlüğüne bağımsızlığına saygılı yaşama hakkı, adil ve kalıcı barışın kurulmasında Filistin halkının yasal haklarının tanınmasından bahsedilen bildiriyi kabul etmesi Arap tarafında olumlu karşılanmıştır (Hill ve Smith, 2000: 300). Her ne kadar iki taraf arasında yakınlaşma görülse de AB, ABD ile sorun yaşamak istemediği için Filistin-İsrail Sorununa odaklanmaktan çok ekonomik ve teknik konulara ağırlık vermiştir (Hill ve Smith, 2000: ). Bu bağlamda Global Akdeniz Politikası çerçevesinde bölge ile ticari ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır. Soruna yönelik AB nin ilk önemli adımı 1980 yılında yayımlanan Venedik Deklarasyonu olmuştur. Deklarasyonda Filistin sorununun yalnızca mülteci sorunu olmadığı aynı zamanda Filistinliler için self determinasyon sorunu olduğu, Filistin Kurtuluş Örgütü nün görüşmelerde taraf olarak yer alması gerektiği, işgal edilmiş topraklardaki Yahudi yerleşimlerinin illegal olduğu, Kudüs ün statüsünde herhangi bir tek yanlı değişikliğin kabul edilemez olduğu vurgulanmıştır (Altunışık, 2008: 106). Deklarasyondan sonraki yıllarda yaşanan Intifada nın medyada geniş yer alması AB nin de İsrail i eleştirmesine sebep olmuştur lı yılların başında Soğuk Savaş sona ermiş ve böylece kutuplar arası ilişkilerin geliştirilebilmesi AB ye Ortadoğu da daha aktif bir rol üstlenme imkanı verdiği düşünülmüştür. Ancak Filistin-İsrail sorununa yönelik barış görüşmelerinin gerçekleştiği 1991 Madrid Barış Konferansı nda AB nin yalnızca çok taraflı görüşmelerinin katılımcısı olduğu görülmüştür. Dolayısıyla ABD önderliğinde gerçekleşen konferansta AB aktif olarak yer alamamıştır Sonrası AB nin Filistin-İsrail Politikası Uluslararası sistemin değiştiği 1990 lı yıllarda bu değişikliğe uyum sağlamak isteyen AB kurum içinde değişikliğe gitmeyi uygun görmüştür. Neticede 1992 yılında imzalanan Maastricht Antlaşması ile üye ülkelerin Birlik dışı gelişmelerde aktif ve tek sesli politikalar üretebilmesini kolaylaştıracak Ortak Dış ve Güvenlik Politikası oluşturulmuştur. Böylece Filistin İsrail sorununa yönelik politikalar bu çerçevede belirlenmiştir. Antlaşma sonrası soruna dair ilk gelişme 13 Eylül 1993 tarihinde Arafat ve Rabin arasında İlkeler Bildirgesi imzalanması olmuştur. Bildirgeye göre iki taraf barış sürecinin BMGK 242 ve 338 sayılı kararlara göre devam edeceğini 2 nd nternational Congress on Political,Economic and Social Studies (ICPESS), May

6 Avrupa Birliği nin Filistin-İsrail Sorununa Yönelik Politikası kabul etmiştir. FKÖ nün ve İsrail Devleti nin karşılıklı olarak birbirini tanıması, İsrail Ordusunun Eriha dan çekilmesi, beş yıl sürecek görüşmeler sonuçlandığında bağımsız bir Filistin Devleti nin kurulacağını ancak bu süreçte İsrail aşamalı olarak çekildiği bölgelerde denetim yetkisine devam edeceği Filistin Geçici Yönetimi nin oluşturulması bildirinin diğer hususlarını oluşturmuştur (Özkoç, 2009: 180). Oslo Süreci olarak bilinen barış görüşmeleri AB nin düşünsel yapı olarak temel değerleriyle örtüşmesi nedeniyle AB tarafından kabul gören bir süreç olmuştur. Aynı zamanda AB nin bölgeyle ilgili temel güvenlik endişelerinin Filistin-İsrail sorunu kaynaklı olması da sorunun barışçıl yollarla çözülmesi desteklenen bir politika olmuştur. Bu doğrultuda AB teknik ve mali destek sağlayarak görüşmelerin devamlılığını sağlamayı amaçlamıştır. Oslo Barış Süreci başladıktan sonra Avrupa Birliği, 35 milyon Euro acil yardım paketi ve beş yıl içinde ek 500 milyon Euro vaad etmiştir (Altunışık, 2008: 108) yılında AB, ilk ortak eylem çerçevesinde Filistin Otoritesi polis gücünün maaşlarını, 1995 yılında hastane personelinin maaşlarını ödemeyi üstlenmiştir yılında ise bütçe açığının kapatılmasına yardımcı olmuştur (Mercan, 2008: 115). Finansal yardımların yanı sıra AB, taraflar arasında olumsuz gelişmelerde arabuluculuk yaparak görüşmelerin sekteye uğramışını engellemiştir. Bu duruma örnek Arap ülkeleri tarafından İsrail e uygulanan ekonomik boykot verilebilir. AB İsrail'i bölgede yalnızlaştıran bir politikayı onaylamazken boykotun sona erdirilmesini de İsrail'in Ortadoğu barış sürecini kabul etmesi, bu süreçte AB'yi benimsemesi ve yeni yerleşim yerleri kurmayı durdurması şartlarına bağlamıştır. AB nin boykot kaldırma yönünde ikna çabaları ve sürecin de etkisiyle Arap ülkeleri, 1994 yılında İsrail e uygulanan ekonomik boykotu kaldırmaya başlamıştır (Mercan, 2008: 114). Yine bu dönem; yaşanan iç savaşlar, çatışmalar ve ekonomik sebeplere dayalı bölge ülkelerinden AB ülkelerine göçün yaşanması (Momani, 2007: 5) ve bölgede yaşanan gelişmelerin enerji kaynaklarını tehdit etmesi (Dağcı, 2007: 181) bölgeye yönelik yeni ve kapsamlı bir politika oluşturulması ihtiyacını doğurmuştur. Bu doğrultuda 1995 yılının Kasım ayında Avrupa-Akdeniz İşbirliği Programı, 15 Avrupa üyesi ülke ile Fas, Cezayir, Tunus, Mısır, İsrail, Ürdün, Suriye, Lübnan, Türkiye, işgal altındaki Filistin toprakları adına Filistin Otoritesi, Kıbrıs ve Malta arasında imzalanan Barselona Deklarasyonu ile başlamıştır (Hollis, 2011: 38). Barselona Süreci, İsrail ve Arap Devletleri arasında işbirliğini kolaylaştırmış ve çok taraflı görüşmelerde su yönetimi, turizm, çevre ve ticaret gibi konular Barselona çerçevesinde tartışılmıştır (Peters, 1998: 71). Venedik Deklarasyonu nda altı çizilen temel noktalara atıf yapılmış, Filistinliler için self determinasyon ve barış için toprak ilkeleri tekrarlanmıştır. FKÖ ve İsrail arasında imzalanan bildirgeyle başlayan Oslo süreci, her iki tarafta da var olan aşırı grupların karşıt görüşleri ve Rabin in radikal gruplar 48 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May 2017

7 F.CİCİOĞLU ve G.BAL tarafından öldürülmesi sonrasında iktidara Netanyahu nun gelmesiyle barış görüşmeleri sekteye uğramıştır. Yine 1996 yılında İsrail in Mescid-i Aksa yakınlarında arkeolojik kazı kararı tarafları daha da gerginleştirmiştir. AB çıkarları açısından önemli olan sorunda çatışmaların artması AB yi yeni bir girişime yönlendirmiş ve sorunu daha yakından gözlemleyebilmek için Miguel Angel Moratinos'u Filistin İsrail sorununun özel temsilcisi olarak atamıştır (Altunışık: 2008: 114). İsrail in Batı Şeria ve Gazze de yerleşimlere devam etmesi ve Oslo sürecinde bir ilerleme sağlanamaması nedeniyle AB, İsrail i barış sürecini tehlikeye atmakla suçlamıştır. Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi Filistin Yönetimi'nin bütçe açıklarını iyileştirmek için 30 Milyon Euro para yardımını onaylamış ve Filistinlilerle yıl sonuna kadar yapılacak yeni bir ticaret antlaşmasını görüşmek amacıyla Komisyon görevlendirmiştir (Hollis, 2011: 20). Aynı yıl AB nin enerji güvenliği açısından olumsuz bir gelişme daha yaşanmıştır. ABD nin D Amato yasasını onaylaması, Ortadoğu ve Kuzey Afrika petrollerine ABD den daha fazla ihtiyacı bulunan AB nin enerjiye doğrudan ulaşımını etkilemesi ve dış politika hareket özgürlüğünü kısıtlaması açısından endişeyle karşılanmış ve yasaya karşı çıkılmıştır (Hollis, 2011: 18). Bu görüş ayrılığı AB ye bölgede ABD den farklı bir politika uygulayabileceğini gösterme açısından fırsat vermiştir. İlk girişimde bulunan Fransa, Mısır ziyareti sırasında İsrail'in güvenliğine karşılık bir Filistin Devleti nin oluşturulması, Suriye yle barışa karşılık İsrail in Golan Tepeleri nden çekilmesi gerektiğini açıklamıştır. Gazap Üzümleri Operasyonu sırasında da etkin politika yürüten Fransa ABD ve İsrail tarafından eleştirilmiştir. Almanya ve İngiltere tarafından da Amerikan ın çabalarının engellenmemesi ve barış sürecine Avrupa etkisinin sınırlı olması gerektiği açıklanmıştır (Balcı, 2006: 358). Bu eleştiriler Fransa nın Ortadoğu politikasında değişikliğe gitmesine sebep olmuş ve yalnızca Fransa nın değil AB nin ABD ile barış sürecinde etkin bir rol üstlenmesi gerektiği yönünde ifadelerde bulunmuştur. Yine de ABD ve İsrail, AB nin barış sürecindeki rolünün temelde ekonomik aktör olması gerektiğini belirtmiştir (Balcı, 2006: 359). AB nin sorunun çözümünde ekonomik aktör olarak kabul görülmesi AB ve ABD nin çözümsüzlüğe sorun olarak farklı tarafları görmesinden kaynaklanmaktadır. AB sorumlu olarak İsrail in Batı Şeria ve Gazze Şeridi ni işgal altında tutuma konusunda ısrarını görürken ABD, Filistin i şiddet yanlısı olarak görmekte ve Filistinlilerin barış yanlısı olmayan liderleri kabullenmelerini sorumlu kabul etmektedir (Balcı, 2006: 360) yılında İsrail in Doğu Kudüs te yeni yerleşim yerleri kurma kararı Arap ülkelerinin barış görüşmelerinden ve Barselona Süreci nden çekilmesi konusunu gündeme getirmiş ve işbirliği girişimlerini tehlikeye sokmuştur. AB özel temsilcisi Miguel Moratinos ile ABD temsilcilerinin çabaları sonucunda işbirliği sürecinin devamlılığı sağlanmıştır. Aynı zamanda AB Filistin ile 2 nd nternational Congress on Political,Economic and Social Studies (ICPESS), May

8 Avrupa Birliği nin Filistin-İsrail Sorununa Yönelik Politikası Ticaret ve İşbirliğine İlişkin Birlik Antlaşması imzalanması, tarafların siyasi bağlarını kuvvetlendirmiş, Filistin Otoritesini meşrulaştırmış ve AB pazarına serbest giriş hakkı vermiştir (Mercan, 2008: 116). AB, 1998 de insan hakları söylemlerini arttırarak İsrail in Filistinli mahkumlara yönelik davranışını, sınırları kapatma eylemlerini, Filistinlilerin evlerini tahrip etme girişimlerini ve insan hakları ihlallerini gözlemleyen Gözlem Raporlarını yılda iki defa yayınlamaya başlamıştır. AB nin girişimiyle İsrail Yüksek Mahkemesi, Filistinli mahkumlara uygulanan işkence ve şiddeti yasaklamıştır. AB bunu gerçekleştirirken hem diplomatik girişimlerde bulunmuş hem de insan haklarını savunan bir hükümet dışı örgüt olan B Tselem i mali açıdan destekleyerek İsrail e baskı oluşturulmasını sağlamıştır (Mercan, 2008: 115). 24 Mart 1999 tarihinde AB nin yayınladığı Berlin Deklarasyonu nda bölgede eşit şartlara sahip partner olarak kabul edilmesi ve İsrail in güvenliğinin sağlanmasına bağlı olarak demokratik, bağımsız, yaşanabilir ve barışçıl Filistin Devleti nin kurulması ve tanınması gerektiğinden bahsedilmiştir (URL:1, 2017). Bu tarihten sonra AB her fırsatta Filistin Devleti nden bahsetmekte ve barış görüşmelerini desteklemektedir. Ancak 2000 yılında Camp David görüşmelerinin başarısız olması ve El-Aksa İntifadasının başlamasıyla barış görüşmeleri sona ermiştir. Böylece AB de finansal yardımların yönünü değiştirerek insani krizleri ve Filistin yönetiminin çökmesini önlemek amacıyla 2000 yılında Filistin Yönetimine Milyon Euro tahsis etmiştir (Dağcı ve Sak, 2015: 10). AB nin soruna aktif ve bağımsız olarak dahil olması 11 Eylül saldırıları sonrasında daha da zorlaşmıştır. Saldırının kaynağının bölge ülkeleriyle paralel görülmesi ve kamuoyu algısının bu yönde şekillenmesi, aynı zamanda ABD nin bölgeye yönelik sertleşen politikası AB nin Filistin-İsrail sorunuyla ilgili ABD yi rahatsız edecek girişimlerden kaçınmasına sebep olmuştur. Bu duruma örnek Ariel Sharon hükümeti döneminde İsrail askerleri tarafından Filistin kasabaları yeniden işgal edilmeye başlanması ve 2002 yılında Arafat ın Ramallah taki karargahının kuşatılması örnek verilebilir. Filistin in altyapı oluşturmasında önemli bir finansal destekçi olan AB, ABD karşıtı bir tavır almak istemediği için bu gelişmeleri yalnızca izleyebilmiştir (Altunışık, 2008: 111). Filistin-İsrail sorununda aktif yer almak isteyen AB, 22 Haziran 2002 tarihinde Sevilla Deklarasyonu nu yayınlamıştır. Deklarasyonda kurulacak Filistin Devletinin sınırlarının 1967 sınırlarına göre belirlenmesi, tanınmış ve güvenli sınırlarda komşularıyla normal ilişkiler sürdüren iki devletin olması gerektiğinden bahsedilmiştir. Bunların yanı sıra Kudüs sorununa ve Filistinli mülteciler konusuna adil bir çözüm bulunması gerektiği vurgulanmıştır. İşgal edilmiş topraklarda askeri operasyonlara son verilmesi tekrarlanmıştır. Filistin 50 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May 2017

9 F.CİCİOĞLU ve G.BAL Otoritesi nde siyasi ve idari reformlar ve seçim yapılması gerekliliği belirtilmiştir (URL:2, 2017). Deklarasyonu takip eden aylarda AB nin çabaları sonucunda Rusya, ABD, AB ve BM den oluşan Ortadoğu Dörtlüsü kurulmuştur. Bu Dörtlü 17 Eylül 2002 tarihinde Yol Haritasını ilan etmiştir (Altunışık, 2008: 111). Bu oluşumun gerçekleşmesini Bush un 24 Haziran 2002 de yaptığı konuşmasında bir Filistin Devleti nin oluşturulmasından ve İsrail in yerleşim faaliyetlerini durdurarak İkinci İntifada öncesi pozisyona geri çekilmesi gerektiğinden bahsetmesi kolaylaştırmıştır. Aynı zamanda Bush un Yol Haritasının Filistin İsrail sorununa son vermek için en iyi yöntem olduğuna inanması da bir diğer etki olmuştur (Mearsheimer and Walt, 2009: 260). AB nin bu planda yer alması Filistin İsrail sorununda siyasi anlamda varlığının ABD tarafından kabul edilmesi açısından önemli olmuştur. AB nin 2004 yılında sınırlarını doğu ve güneye kaydırmasıyla genişlemesi güvenlik sorunlarını arttırmış ve dolayısıyla genelde Ortadoğu bölgesi özelde ise Filistin-İsrail sorunu nedeniyle bölgeden gelebilecek tehditlere daha fazla yoğunlaşmak zorunda kalmıştır. Yani hem güvenlik alanında çok boyutlu politikaya ihtiyaç duyması hem de genişlemiş AB nin yeni ve eski komşularıyla ilişkilerine düzen getirmesi için Avrupa Komşuluk Politikası oluşturulmuştur (Smith, 2005: 757). Bu çerçevede gerçekleşecek politikaları uygulayabilmek adına eylem planları oluşturulmuştur. AB-Filistin, AB-İsrail ilişkileri de eylem planları aracılığıyla belirlenmiştir. AB, 11 Nisan 2005 te İsrail ile, 4 Mayıs 2005 te Filistin iki ayrı eylem planı imzalamıştır. Böylece İsrail Avrupa Komşuluk Politikasına dahil edilmiş ve 2007 den itibaren eylem planının uygulanması için yıllık 2 Milyon Euro taahhüd verilmiştir. Filistin ile imzalanan eylem planın amacı ise Filistin in ekonomik ve siyasi alanda devamlılığını sağlamak olmuştur (Altunışık, 2008: 113). Aynı yıl AB EUPOL COPPS ile Filistin Yönetiminin kontrolünde etkili bir polis teşkilatı ve Filistin de iyi işleyen bir ceza adalet sistemi oluşturmayı; EUBAM RAFAH ile de Gazze Şeridi ve Mısır arasında sınır geçiş noktası olan Refah Sınır Kapısında sınırdan geçiş ilkelerini Filistinlilerin ne ölçüde yerine getirdiğini denetlemeyi ve görevlilerin kapasitelerini geliştirmek amacıyla sınır yönetimi konusunda eğitim programları başlatarak İsrail in güvenlik endişeleri ile Filistinlilerin hareket özgürlüğünün sağlanmasını amaçlamıştır (Kaya, 2014: 87-88). Ancak 15 Aralık 2005 Filistin yerel seçimlerin ve 25 Ocak 2006 genel seçimlerin Hamas tarafından kazanılması ABD ve İsrail kadar olmasa da AB tarafından da olumsuz karşılanmıştır. Genel durum değerlendirmek amacıyla toplanan Ortadoğu Dörtlüsü, yeni hükümetin uyması gereken temel ilkeleri belirlemişlerdir. Silahların bırakılması dahil şiddetten vazgeçilmesi; İsrail in varlığının tanınması ve Yol Haritası dahil mevcut antlaşma ve yükümlülüklerin tanınması ve yerine getirilmesidir. AB Dörtlünün bir parçası olduğunu vurgulayarak gelecekteki yardımların Dörtlünün aldığı karara uyulup 2 nd nternational Congress on Political,Economic and Social Studies (ICPESS), May

10 Avrupa Birliği nin Filistin-İsrail Sorununa Yönelik Politikası uyulmadığına bakılarak devam edileceğini belirtmiştir. Nitekim Nisan 2006 tarihlerinde toplanan AB Dışişleri Bakanları Hamas hükümetinin bu karara uymadığını belirtmesi üzerine Filistin hükümetine karşı mali yardımları askıya alma ve siyasi boykot uygulanması kararları alınmıştır (Kaya, 2014: 91). Filistinliler için hayati önemdeki sosyal kamu hizmetlerinin devamını sağlayarak giderek kötüleşmekte olan insani ve ekonomik durumu düzeltmek ve oluşabilecek sosyoekonomik ve insani krizi önlemek amacıyla ambargoyu ihlal etmeden doğrudan Filistin halkına yardımın sağlanması için 17 Haziran 2006 tarihinde Geçici Uluslararası Mekanizma oluşturulmuştur (Kaya, 2014: 91). AB Komşuluk Politikası kapsamında Filistin e sağlanan finansal yardımlar da yılları boyunca Geçici Uluslararası Mekanizma aracılığıyla devam etmiştir. Bu mekanizma Filistin e yapılan yardımların akışını sağlamak için yerini 1 Şubat 2008 yılında yerini PEGASA ya bırakmıştır. AB yılları arasında doğrudan PEGASA (Mecanisme "Palestino-Européen de Gestion et d'aide Socio-Economique"-doğrudan Filistin e sosyo-ekonomik yardım programı) aracılığıyla Milyon Euro yardım sağlamıştır (URL: 3, 2017). Ancak yapılan yardımlar Filistin halkının temel ihtiyaçlarını karşılayacak seviyede olmamış ve tarafların daha da radikalleşmesini sağlayarak bölgedeki çatışma ortamını tetiklemiştir. Halihazırda sükunetin sağlanmadığı Filistin de 28 Aralık 2008 tarihinde İsrail in havadan saldırmasıyla Dökme Kurşun Operasyonu başlamıştır. AB tarafından ilk açıklama devletlerin meşru müdafaa hakkını savunurken bile sivil ölümlere neden olacak faaliyetlere müsamaha gösterilmeyeceği yönünde olmuş ve taraflara ateşkes çağrısında bulunulmuştur (Kaya, 2009: 44). Bu açıklamada İsrail in meşru müdafaa hakkından bahsedilmesinde Gazze saldırılarında Almanya ile birlikte İsrail in yanında yer alan Çek Cumhuriyetinin AB Dönem Başkanlığı görevini yürütmesi etkili olmuştur. Yine de İsrail in Gazze yi 22 gün boyunca askeri işgale maruz bırakması ve Gazze ye uygulanan ekonomik ambargo AB tarafından eleştirilmiştir. Nisan 2009 da konuyla ilgili yayınladıkları rapora göre Gazze ye düzenlenen operasyonda 415 i çocuk, 110 u kadın olmak üzere 1315 Filistinlinin öldürüldüğü ve Filistin in yaralandığı belirtilmiştir. Yine bu raporda Filistin için 2007 de düzenlenen Paris Yardım Konferansı nda Filistin tarafından sunulan üç yıllık Filistin Reform ve Kalkınma Planı nın uygulanmasını destekleyeceğini vurgulamış ve bu konferansta 2008 yılı için vaad ettiği 440 Milyon Euro diğer yardımlarla birlikte yaklaşık 486 milyon Euro ya ulaşmıştır (URL: 4, 2017) Gazze saldırıları da AB tarafından eleştirilmiş ve Mısır öncülüğünde gerçekleşecek barış görüşmelerine Netanyahu nun katılımını sağlamak amacıyla AB 1967 öncesi sınırlarda ambargo uygulayacağını açıklamıştır (Erkmen, Erş: 2017). Yine kamuoyunda geniş yer bulan 2014 Gazze saldırıları da AB tarafından endişeyle karşılanmıştır. Avrupa Komisyonu Gazze deki acil 52 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May 2017

11 F.CİCİOĞLU ve G.BAL yardım operasyonlarını desteklemek için 5 Milyon Euro vereceğini açıklamıştır (URL: 5, 2017) yılında 130 Milyon Euro doğrudan PEGASE, 82 Milyon Euro da UNWRA aracılığıyla toplamda 212 Milyon Euro (URL: 6, 2017); 2016 yılında ise toplamda 700 Milyon Euro yardım sağlamıştır(european Commission: Palestine). Gazze saldırılarıyla sınırlarını genişletmek isteyen İsrail in işgal altında tuttuğu topraklarda üretilen mallarla ilgili AB 2015 yılında bir karar almıştır. İsrail tarafından AB ye gönderilen tarım ürünleri ve kozmetik malzeme eğer işgal altındaki topraklarda Gazze Şeridi, Batı Şeria, Doğu Kudüs ve Golan Tepeleri nde inşa edilen Yahudi yerleşimlerinden geliyorsa etiketinde yerleşimler diye belirtilmesi zorunluluğu getirilmiştir (URL: 7, 2017). Ancak AB nin aldığı bu kararın uygulamaya geçmediği 2017 başlarında gerçekleştirilen Avrupa Parlamentosu toplantısında Fransız üye Pascal Durand ın etiket kararına atıf yaparak şu elimde gördüğünüz şarap şişesi işgal altındaki toprakların ürünü Kararları ne zaman uygulayacaksınız, (URL: 8, 2017) sözüyle netlik kazanmaktadır yılında İsrail Batı Şeria daki yerleşimlerin Knessette yasalaştırma girişimi, yasa tasarısının kanunlaşması durumunda, Filistin topraklarında illegal bir şekilde inşa edilen Yahudi yerleşimlerinin yasal hale geleceği ve bu durumun uluslararası hukuka aykırı olması nedeniyle Batı Şeria daki Yahudi yerleşimlerini meşrulaştıracak yasa tasarısını AB kınamıştır (URL: 9, 2017). Yine İsrail in 22 Ocak 2017 de Doğu Kudüs te 566, 24 Ocak Batı Şeria da konut inşasını duyurması ve ardından Netanyahu nun Batı Şeria da konut inşa edilmesini onaylaması üzerine AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Federica Mogherini gelişmeleri üzüntü verici bulmuş ve uygulanabilir iki devletli çözüm beklentisi zarara uğrattığını belirtmiştir (URL: 10, 2017). Kimi üye İsrail i destekleyen yönde tavır alırken kimi ülke de İsrail in yerleşim yeri yasa tasarısına tepki göstermiştir. AB üyesi ülkeler arasında bu bölünmüşlük ve ortak dış politika oluşturmada yetersizlik ilk değildir Filistin in UNESCO ya üyeliğinde ve 2012 yılında Filistin BM Gözlemci Devlet Statüsü oylamasında da AB üyesi ülkeler arasında bölünme yaşanmıştır. UNESCO oylamasında Çek Cumhuriyeti, Almanya, Litvanya, Hollanda, İsveç red oyu kullanırken Fransa, Lüksemburg, Avusturya, Belçika, Malta, Slovenya, Yunanistan, İrlanda, Finlandiya kabul oyu kullanmıştır. İngiltere ve İtalya gibi bazı üyelerde çekimser kalmıştır (URL: 11, 2017). BM Gözlemci Devlet Statüsü oylamasında ise Avusturya, Belçika, Danimarka, Güney Kıbrıs, Finlandiya, Fransa, Yunanistan, İrlanda, İtalya, Lüksemburg, Malta, Portekiz, İspanya, İsveç evet oyu kullanırken; Çek Cumhuriyeti hayır oyu kullanmış; İngiltere, Bulgaristan, Estonya, Almanya, Macaristan, Litvanya, Hollanda, Polonya, Romanya Slovenya ve Slovakya çekimser kalmayı tercih etmişlerdir. Oylama öncesi Catherine Ashton Filistin 2 nd nternational Congress on Political,Economic and Social Studies (ICPESS), May

12 Avrupa Birliği nin Filistin-İsrail Sorununa Yönelik Politikası İsrail sorunun çözümü açısından oylamaya destek verdiklerini ve Filistin in tam üye olmasını istediklerini belirtmiştir (URL: 12, 2017). Bu üyelikleri takip eden 2014 yılında ise Filistin açısından önemli gelişmeler yaşanmıştır. Genel olarak siyasetten bağımsız ve tarafsız kararlar veren ABAD Hamas ın gerçekte bir terör örgütü olup olmadığı konusuna girmeyerek bu konuda karar merciinin AB nin yetkili organları olduğunu belirterek 17 Aralık 2014 tarihinde Avrupa Birliği Adalet Divanı Hamas ın AB terör örgütleri listesinden çıkarılması kararını almıştır. ABAD ın bu kararı AB üyeleri tarafından tepkiyle karşılanmış ve her ne kadar ABAD kararlarına saygı duyulsa da temyiz edilmesinin düşünüldüğü söylenmiştir. Bunu destekler nitelikte AB Dış Politika Yüksek Temsilcisi Federica Mogherini yaptığı açıklamalarda AB nin Hamas ı terör listesinde tutma konusunda kararlı olduğunu ifade etmiştir (İnat, 2015: 28). Bir diğer önemli gelişme ise İsveç in yeni Başbakanı olan Stefan Löfven in 2014 yılında Filistin i bir devlet olarak tanıma kararı aldıklarını açıklaması olmuştur. Avrupa üyesiyken Filistin i tanıyan ilk ülke olma ayrıcalığı veren İsveç in bu kararı Filistin tarafından tarihi ve cesur, ABD tarafından erken alınmış bir karar olarak yorumlanmıştır. İsrail hükümeti ise bu karardan duydukları hayal kırıklığını belirtmek için İsveç büyükelçisini çağırmıştır (URL: 13, 2017). SONUÇ Uluslararası sistemde önemli bir aktör olan Avrupa Birliği 1992 öncesi dönemde petrol krizinin yaşanmasıyla soruna yüzünü dönmüştür de Maastrich Antlaşmasının imzalanmasıyla birlikte dış politikada tek sesli ve aktif politika kararı alan AB nin 1992 sonrası dönemde genel anlamda uluslararası meselelerde özelde ise Filistin-İsrail sorunuyla ilgili konularda Ortak Dış ve Güvenlik Politikası çerçevesinde hareket etmek istemiştir. Ancak Avrupa Birliği nin, Filistin-İsrail sorunuyla ilgili ortak politika oluşturmakta zorlandığı görülmektedir. Bu durumun oluşmasına bazı üye ülkelerin İsrail aleyhinde karar almaktan çekinmesi, bazı üyelerin ABD çizgisinde politikalarda ısrar etmesi, her üye ülkenin genelde Ortadoğu özelde sorunla ilgili farklı çıkarlarının bulunması ve AB yi bu çıkarlar doğrultusunda yönlendirme çabaları sebep olmaktadır. Barış görüşmelerinin gerçekleşmesini kendi temel değerleriyle örtüştüren AB, her dönem barış girişimlerini desteklemiştir. Barış dönemi politikaları bölgeye yönelik temel politikalar çerçevesinde değerlendirerek Filistin e sağladığı mali ve teknik desteklerle Filistin in taraf olarak varlığını devam ettirmesini amaçlamıştır. Yine İnsani yardımlara önem vererek Filistin halkının temel ihtiyaçlarının karşılanması sağlamış ve bu amaçla hareket eden toplulukları 54 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May 2017

13 F.CİCİOĞLU ve G.BAL desteklemiştir. Yayınladığı bildirilerle de sorunun çözümüne dair temel konulara değinmiştir. Genel anlamda AB nin Filistin-İsrail sorununa yönelik aktif politika uygulama girişimleri enerji konusu ve güvenlik konuları gündeme geldiğinde ya da ABD nin desteğini aldığı dönemlerde gerçekleştiği görülmektedir. Temelde soruna ekonomik araçlarla dahil olan AB siyasi anlamda ikincil bir rol üstlenmek zorunda kalmaktadır. Günümüzde hem Birlik içindeki gelişmeler hem de İsrail politikalarının çatışma ortamının sürekli alevlendirmesi nedeniyle kısa vadede AB nin soruna dair aktif politika uygulaması mümkün görülmemektedir. KAYNAKÇA Altunişik, Meliha Benli, EU Foreign Policy and the Israeli-Palestinian Conflict: How much of an Actor?, European Security, Vol: 17, No:1, March Balci, Ali, Avrupa Birliği nin Filistin Politikası, Ortadoğu Yıllığı 2005, Kemal İnat (ed.), Ankara: Nobel Yayınları, 2006 Dağci, Kenan, The EU s Middle East Policy and It s Implications to The Region, Turkish Journal of International Relations, Vol: 6, No:1-2, İlkbahar-Yaz Dağcı, Kenan ve Elif Sak, AB nin Dış Politikası Açısından Filistin İsrail Sorununa Temel Yaklaşımı ve Araçları: Deklarasyonlar ve Ekonomik Yardımlar,Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 10, Davutoğlu, Ahmet, Stratejik Derinlik, 78. Basım, İstanbul: Küre, Embel, Ersin, Avrupa İçin Ortak Dış Politika Oluşturma Sürecindeki İlk Adımlar: 1973 Arap-İsrail Savaşı ve Avrupa Birliği, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, Cilt:13, Sayı:1, Hill, Christopher ve Karen Elizabeth Smith, European Foreign Policy: Key Documents, London: Routledge, Hollis, Rosemary, Europe and the Middle East: Has the Missed Its Moment of Opportunity, Ortadoğu Etüdleri, Volume: 2, No: 2, January:2011. International Energy Agency, 2016-Key World Energy Statistics. İnat, Kemal, Avrupa Birliği Adalet Divanı nın Hamas Kararını Nasıl Okumalı?, Ortadoğu Analiz, Cil:7, Sayı:66, Ocak Şubat nd nternational Congress on Political,Economic and Social Studies (ICPESS), May

14 Avrupa Birliği nin Filistin-İsrail Sorununa Yönelik Politikası Kaya, Sinem, Avrupa Birliği nin Genel Ortadoğu Bağlamında İsrail in Gazze Operasyonuna Yaklaşımı, Ortadoğu Analiz, Cilt:1, Sayı:2, Şubat Kaya, Taylan Özgür, Avrupa Birliği nin Arap-İsrail Uyuşmazlığı ndaki Üçüncü Taraf Rolünün Değerlendirilmesi Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt:10 Sayı:38, Mearsheimer, John J. ve Stephen Walt, İsrail Lobisi ve Amerikan Dış Politikası, İstanbul, Küre, 2009, s.25. Mercan, Sezgin, Avrupa Dış Politikası: İsrail-Filistin Çatışması Örnek Olayı, Akademik Ortadoğu, Cilt:3 Sayı:1, 2008 Miller, Rory, The PLO Factor in Euro-Israeli Relations, , Israel Affairs, Vol: 10, No: 1-2, Momani, Bessma, The EU, The Middle East, and Regional Integration, World Economics, Vol: 8, No: 1, January-March:2007. Özkoç, Özge, Savaş ve Barış: Doksanlı Yıllarda Filistin-İsrail Sorunu, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 64, Sayı: 3, Peters, Joel, The Arab-Israeli Multilateral Peace Talks and the Barcelona Process: Competition or Convergence, The International Spectator, Vol: 33, No: 4, Research For a Secure Europe, Office For Official Publications of The European Communities, Lüksemburg, Smith, Karen E., The Outsiders: The European Neighbourhood Policy, İnternational Affairs, Vol: 81, No:8, July Erkmen, Serhat, İsrail-Filistin Barış Görüşmelerinin Yeniden Başlamasının Nedenleri ve Önündeki Engeller s=orsam turkish (Erişim Tarihi: ) European Commision, Palestine, (Erişim Tarihi: ) URL: 1- a/en/ec/acfb2.html (Erişim Tarihi: ) URL: 2- en/ec/72638.pdf#page=36 (Erişim Tarihi: ) 56 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May 2017

15 F.CİCİOĞLU ve G.BAL URL: 3- The European Union and the Palestinians generalbrochure_en.pdf (Erişim Tarihi: ) URL: 4- European Neighbourhood Policy -Occupied Palestinian territory Tarihi: ) (Erişim URL: 5- EU increases humanitarian aid in Gaza in response to escalating crisis (Erişim Tarihi: ) URL: 6- EU releases 212 million to support the Palestinian people (Erişim Tarihi: ) URL: 7- eme (Erişim Tarihi: ) URL: 8- AP den İsrail e Batı Şeria ve Yerleşim Yerleri Uyarısı (Erişim Tarihi: ) URL: 9- Avrupa Birliği nden İsrail e Kınama (Erişim Tarihi: ) URL: 10- AB den İsrail in Konut Kararına Tepki (Erişim Tarihi: ) URL: 11- How Unesco Countries Voted on Palestinian Membership (Erişim Tarihi: ) URL: 12- EU Divided in UN Vote on Palestine s Status (Erişim Tarihi: ) URL: 13- Sweden officially recognises state of Palestine 2 nd nternational Congress on Political,Economic and Social Studies (ICPESS), May