Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 62, Aralık 2017, s. 1-14

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 62, Aralık 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Tolga KÖROĞLU Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antropoloji Ana Bilim Dalı (Yüksek Lisans) pierotolga@gmail.com. Prof. Dr. Pınar GÖZLÜK KIRMIZIOĞLU Cumhuriyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü pinar.gozluk@gmail.com. TOKAT / NİKSAR YAKINÇAĞ İSKELETLERİNİN ANTROPOLO- JİK ANALİZİ Bu çalışmada, Yakınçağ a tarihlendirilen, Tokat / Niksar galerili yeraltı yapısından karışık bir biçimde ele geçen iskelet kalıntıları, özellikle morfolojik yapının belirlenmesi amacıyla incelenmiş, toplam 69 sol femura göre cinsiyet saptanmıştır. Buna göre bireylerin, 26 sı erkek (% 37,68), 18 i kadın (% 26,09) ve 25 i de cinsiyeti saptanamayan bireyler (% 36,23) olarak belirlenmiştir. Toplum genelinde boy uzunluğu, Pearson a göre (1899) 157,25, Trotter-Gleser e göre (1952) 161,1, Sağır a göre (2000) 161,95 olarak hesaplanmıştır. Morfolojik incelemelerde kafatası ve vücut kemiklerinden birçok ölçü alınmış, bu ölçülere göre endis değerleri hesaplanmış, böylece bireylerde genel morfolojik tanımlama yapılabilmiştir. Kafatası ve vücut kemikleri ölçülemeyen karakterler açısından incelenmiş, kafatasında en fazla görülen non-metrik karakter accessory infraorbital foramen (% 42,86), vücut kemiklerinde ise anterior calcaneal faset yokluğu (% 47,06) olarak bulunmuştur. Anahtar kelimeler: Tokat / Niksar, Yakınçağ, boy, morfoloji, non-metrik karakterler Öz

2 ANTHROPOLOGICAL ANALYSIS OF TOKAT / NİKSAR POST MEDIE- VAL SKELETONS Abstract In this study, skeletal remains which unearthed from the Tokat / Niksar gallery underground structure dated to the Post Medieval Ages have been investigated in order to determine the morphological structure and also gender were identified by a total of 69 left femur. 26 individuals were identified as males (37.68 %), 18 females (26.09 %) and 25 adults whose sexes cannot be determined (36.23 %). According to Pearson (1899), Trotter-Gleser (1952) and Sağır (2000), stature was 157,25 cm, 161,1 cm and 161,95 cm, respectively in society. In morphological examinations, several measurements were taken from skull and body bones; index values were calculated, and so that general morphological description has been made in individuals. The skull and body bones were examined in terms of unmeasured characters. While the most non-metric character in the skull was found as accessory infraorbital foramen (42.86 %), as absence of anterior calcaneus facet (47.06 %) in body bones. Keywords: Tokat / Niksar, Post Medieval, stature, morphology, non-metric characters GİRİŞ Tokat İli, Niksar ilçesinde, İsmet Paşa Mahallesi 60 ada, 1 parselde yer alan ahşap bir evin altında, iskelet materyalini incelediğimiz galerili yeraltı yapısına rastlanmıştır (Harita ve Uydu Fotoğrafı 1). Bulunan bu yapı, koridorlu düzenlemeler nedeniyle galerili yeraltı yapısı olarak tanımlanmaktadır ve birbirine paralel iki koridordan oluşmaktadır. Bu iki koridor bir kapıyla birbirine bağlanmaktadır. Koridorların bir tanesinin iki ucu da duvarla örülmüştür. Tek bağlantı diğer koridora açılan kapıdır. Diğer koridorda ise, 2,5 X 2,5 m. büyüklüğünde kemerli girişleri olan 8 tane oda vardır (Resim 1). İskelet kalıntılarına bazı odalarda ve büyük koridorda dağınık ve yığılmış halde rastlanmıştır (Tokat Müzesi Sanat Tarihçisi Uzm. Saliha İçen ile sözlü görüşme, 2015). Sekiz numaralı odada iskelet kalıntılarının içinde bir haç bulunmuştur. İskeletler düzenli bir şekilde gömülmemiştir, bunların ikincil bir gömü olduğu düşünülmektedir (Doç. Dr. Arzu Demirel ile sözlü görüşme, 2015 ve Demirel 2008 yılı kazı raporu). Az sayıda ele geçen seramik parçası ve bulunan haç arkeolojik buluntuları oluşturmaktadır. 2 Harita ve Uydu Fotoğrafı 1: Tokat / Niksar ın konumu (Torun ve Kırmızıoğlu, 2015)

3 Resim1: Koridorlu düzenlemede odalar tarihinde Tokat Müzesi Müdürü Uğur Terzioğlu başkanlığında başlatılan Tokat / Niksar temizlik ve kurtarma kazısı, tarihinden itibaren Çanakkale Müzesi Müdürü Nurten Sevinç tarafından devam edilerek tamamlanmıştır. İskeletler Antropolog Dr. Arzu Demirel tarafından çıkarılmıştır. Bu alandan ele geçen iskelet kalıntıları incelenmek üzere 2011 yılında Tokat Müze Müdürü Halis Şahin in izni ile Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji Bölümü Paleoantropoloji laboratuvarına getirilmiştir. Karadeniz Bölgesinin Orta Karadeniz bölümünün iç kesimlerinde yer alan Niksar, Canik Dağları nın Kelkit Vadisine bakan güney eteklerinde; Çanakçı ve Maduru Dereleri ve etrafındaki tepeler üzerinde; doğu-batı doğrultusunda kurulmuştur. Niksar da Karadeniz iklimi ile İç Anadolu karasal iklimi arasında bir geçiş iklimi görülür. Akarsular bakımından oldukça zengin olan Niksar, su ihtiyacını Kelkit Çayı ve bu çayın irili ufaklı kollarından karşılar. Kelkit Çayı, taşıdığı alüvyonlarla Niksar Ovası nın bereketine bereket katar. Bu nedenle Karadeniz Bölgesi nin en önemli ovalarından birisidir. Tarım arazisi bakımından elverişli bir ovaya sahip olan ilçenin % 49 u orman ve fundalıklarla, % 6 sı çayır ve meralarla kaplıdır. Tarımsal faaliyetler halkın geçim kaynağının büyük bir kısmını oluşturmaktadır ( 2016). 3 Niksar bölgesi, uygarlıkların başlangıcından bu yana, tarih öncesi çağlardan başlamak üzere birçok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır. Niksar Pers İmparatorluğu nun sona ermesiyle kurulan Pontus Krallığı döneminde Caberia adıyla anılmaktadır. MÖ 72 yıllarında Romalılarla ve Pontuslular arasında cereyan eden Mithriadetes savaşlarının üçüncüsü Niksar da yapılmış ve şehir Roma hükümdarlığına girmiştir. Roma İmparatorluğu nun MS 395 yılında ikiye bölünmesiyle Niksar Bizans egemenliğine girmiştir. 11. yüzyılda Türklerin Anadolu ya yaptıkları akınlar sonucunda 1067 yılında Alparslan ın komutanlarından Afşin Bey fethetmiş, 1068 yılında tekrar Bizans ın eline geçmiştir. Malazgirt savaşından sonra Artuk Bey tarafından tekrar fethedilen Niksar, 1073 te tekrar elden çıkmıştır. Sonrasında Niksar da sırasıyla Danışmendler, Selçuklular, Osmanlılar hüküm sürmüştür (Gürleyük, 2013). MATERYAL VE METOT Çalışma materyalini 2008 yılında Tokat / Niksar galerili yeraltı yapısında gerçekleştirilen kurtarma kazısı sonucu ele geçen iskelet kalıntıları oluşturmaktadır. Bu alandan bulunan iskeletlerin karışmış ve dağınık halde bulunması birey ayırımını güçleştirmiştir. Hangi kemiğin hangi bireye ait olduğunu saptamak oldukça zordur. Öncelikle iskelet kalıntılarının temizlik ve onarım işlemleri yapılmış, ardından birey ayırımına gidilmiştir. İskelet kalıntıları karışık halde bulun-

4 duğu için kemikler sınıflandırılmış, ayrı ayrı numaralandırılmıştır. Ardından cinsiyet tayini ve yaş belirlemeleri yapılmıştır. İncelenen materyalde 22 bireye ait kafatası saptanmış, ancak 12 tanesinde cinsiyet belirlenebilmiştir. Hiçbir kafatası mevcut alt çenelerle eşleştirilememiştir. Bu nedenle alt çeneler ayrı olarak tanımlanmış ve tasniflenmiştir. Vücut kemikleri mevcut parçalarına göre değerlendirilmiştir. Uzun kemikler sol ve sağ olarak ayrılmış, tam, distal, proximal ve corpus olmak üzere dört kısımda ele alınmıştır. Diğer vücut kemikleri sol ve sağ olarak ele alınmış, clavicula, sağ ve sol olarak tasniflenirken aynı zamanda tam olan ve tam olmayan parçalar da acromial ve sternal olarak üç kategoride sınıflandırılmıştır. Torun, 2014 yılında mevcut materyalden yaptığı, Tokat (Niksar) İskeletlerinin Ağız ve Diş Sağlığı isimli yüksek lisans tez çalışmasında, materyalde diğer kemiklere göre en fazla sayıyı veren alt ve üst çenelere göre minimum birey sayısını 99 olarak belirlemiştir (Torun, 2014). Bu çalışmada ise, özellikle morfolojik yapının ortaya konulması hedeflendiğinden, diğer vücut kemiklerinden de cisiyet ve yaş saptaması yapılmaya çalışılmış, minimum birey sayısı sol femura göre 69 olarak bulunmuştur (Köroğlu, 2016). Bireyler genç erişkin (18-24,9 yaş), orta erişkin (25-44,9 yaş) ve ileri erişkin (45 yaş ve üzeri) olarak üç grupta değerlendirilmiştir. Bireylerde cinsiyet belirlenirken kemiklerin genel morfolojik yapılarına bakılmış, uzun kemiklerin metrik değerleriyle hesaplamalar yapılmış, femur gövde ortası çevresinden alınan ölçümler doğrultusunda diskriminant analizden yararlanarak cinsiyet belirlenmeye çalışılmıştır. Yaşlandırmada ise, epifizlerin kaynaşma yaşları, spongiosa dokusunun yapısı gibi özellikler dikkate alınmıştır (WEA, 1980; Çöloğlu ve İşcan, 1998; Özer ve Sağır, 2003; Ubelaker, 1978; Brothwell, 1981; Szilvassy ve Kritscher, 1990). 4 Kafatasından ve vücut kemiklerinden alınan ölçülere ve bu ölçülerden hesaplanan endis değerlerine göre, bireylerin morfolojik değerlendirilmesi yapılmış (Ubelaker, 1978; Olivier, 1969; Martin-Saller, ; Buikstra ve Ubelaker, 1994), bireylerin ortalama boy uzunlukları hesaplanmıştır (Pearson, 1899; Trotter-Gleser, 1952 ve Sağır, 2000). İskelet kalıntılarında ölçülemeyen yani non-metrik karakterler makroskobik olarak gözlenmiş ve değerlendirilmiştir (Berry ve Berry, 1967; Buikstra ve Ubelaker, 1994; Finnegan ve Faust, 1974; Finnegan, 1978; Finnegan ve Marcsik, 1979; Hanihara ve Ishida (2001a; 2001b; 2001c; 2001d; 2001e; Mays, 1998). Çalışmamızdan elde edilen veriler SPSS (Veri 22.0) programına yüklenerek, verilere Mann-Whitney Testi uygulanmıştır. BULGULAR VE DEĞERLENDİRME 1. Paleodemografik Yapının Belirlenmesi Tokat / Niksar bireylerine ait iskelet kalıntıları incelendiğinde, 64 alt (% 64,65), 35 üst (% 35,35) olmak üzere toplam 99 çene saptanmıştır. Buna göre çenelerin 1 i bebek (% 1,01), 10 u çocuk (% 10,1), 31 i kadın (% 31,31), 32 si erkek (% 32,32) olarak değerlendirilmiş, 25 çenede (% 25,25) yeterli cinsiyet kriteri olmadığı için cinsiyet belirlenememiştir. Sadece erişkin bireyler dikkate alındığında 31 üst çene (% 35,23), 57 alt çene (% 64,77) olmak üzere toplam 88 çene saptanmıştır (Torun, 2014; Torun ve Kırmızıoğlu, 2015). Bu çalışmada amaçlardan birini oluşturan mevcut bireylerin genel morfolojik yapılarının ortaya konulması olduğundan, özellikle vücut kemikleri değerlendirmeye alınmış, buna göre en fazla sayıya sahip olan sol femur cinsiyet belirlemede kullanılmıştır. Diskriminant fonksiyon analizi (Özer ve Sağır, 2003) sonucunda toplam 69 sol femura göre minimum birey sayısı belir-

5 lenmiş, buna göre bireylerin 26 sı erkek (% 37,68), 18 i kadın (% 26,09), 25 i de cinsiyeti saptanamayan bireyler (% 36,23) olarak tespit edilmiştir (Tablo 1). Tablo 1: 1Tokat / Niksar bireylerinde femurdan cinsiyet dağılımı Cinsiyet Femur sayısı % Erkek 26 37,68 Kadın 18 26,09 Cins. Bilinm ,23 Toplam İncelenen materyalde femurlardan 32 bireyin (% 46,38) yaşı saptanmıştır. Bireylerin yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 2 de gösterilmiştir. Tablo 2: Tokat / Niksar bireylerinin yaş gruplarına göre dağılımı (femurlara göre) Kadın Erkek Cins. Bilinm. TOPLAM Yaş Grupları n % n % n % n % Genç Erişkin (18-24,9 yaş) 2 16, , , ,13 Orta Erişkin (25-44,9 yaş) 4 33, , ,63 İleri Erişkin (45 yaş üstü) , , ,25 TOPLAM 12 37, ,13 3 9, İncelenen bireyler toplum genelinde yoğunlukla orta erişkin yaş grubundadır (% 40,63). Cinsiyetler açısından bakıldığında, erkek bireyler orta erişkin yaş grubunda yoğunlaşırken (% 52,94), kadın bireyler çoğunlukla ileri erişkin yaş grubundadır (% 50). 2. Morfolojik Yapı Tokat / Niksar Yakınçağ erişkin bireylerinde kafa ve vücut kemiklerinden alınan biyometrik ölçüler ve bu ölçülerden hesaplanan endis değerleri yardımıyla morfolojik yapı saptanmaya çalışılmıştır. İncelenen bireylerin kafataslarından alınan ölçülerden hesaplanan endis değerleri ve sınıflaması Tablo 3 ve Tablo 4 te gösterilmiştir. Tablo 3: Tokat / Niksar erişkin bireylerinin cinsiyetlere göre kafatası endis değerleri Endisler ERKEK KADIN GENEL MANN-WHITNEY n Ort. n Ort. n Ort. DEĞER Cranial Endis 2 73, , ,4 0,564 Cranial Yükseklik-Genişlik Endisi 1 102,3 2 97, ,78 0,221 Cranial Yükseklik-Uzunluk Endisi 1 69, , ,85 0,221 Ortalama Yükseklik Endisi 1 83, , ,27 0,157 Üst Yüz Endisi 2 56,2 2 52, ,38 0,121 Transvers Cranio-Facial Endis 1 82, , ,28 0,317 Transvers Frontal Endis 5 112,3 4 88, ,4 0,027 Fronto-Parietal Endis 3 70,4 3 71,2 6 70,8 0,513 Fronto-Zygomatic Endis 3 78, , ,92 0,655 Sagittal Alın Endisi 5 83, , ,29 0,663

6 Sagittal Parietal Endis 5 82,5 6 82, ,28 0,517 Sagittal Occipital Endis 2 76, ,1 6 77,46 1 Orbital Endis 5 86,1 2 83, ,93 0,699 Nasal Endis 4 47, ,6 6 48,59 0,814 Palatal Endis 1 81, , ,92 0,317 p=0,001 p<0,05 önemli Tablo 4: Tokat / Niksar erişkin bireylerinin cinsiyetlere göre kafatası endis değerlerinin sınıflandırılması Erkek Kadın Genel Kafatası Endisleri n Ort. Grup n Ort. Grup n Ort. Grup Cranial Endis 2 73,1 Cranial Yükseklik- Genişlik Endisi Cranial Yükseklik- Uzunluk Endisi Ortalama Yükseklik Endisi ,9 Üst Yüz Endisi 2 56,2 Transvers Cranio- Facial Endis Transvers Frontal Endis Fronto-Parietal Endis 3 70,4 Sagittal Alın Endisi 5 83,2 Orbital Endis 5 86,1 Nasal Endis 4 47,6 Palatal Endis 1 81,5 Dolichocranial (uzun kafa) Acrocrane (yüksek kafa) Orthocrane (orta yük. kafa) 3 75,74 Mesocranial (orta) 5 74,4 Dolichocranial 2 97, ,75 Metriocrane (orta yük. kafa) Hypsicrane (yüksek kafa) 3 99,8 Acrocrane 3 72,9 Orthocrane 1 83,1 Orta yükseklikte kafa 2 85,46 Yüksek kafa 3 84,3 Orta yük. kafa Leptene (dar/yüksek yüz) 2 52,55 Mesene (orta yüz) 4 54,4 Mesene 1 82,5 Criptozygy 1 88,05 Criptozygy 2 85,3 Criptozygy Nondivergent 4 88,5 Eurymetopia (geniş alın) Orthometop (kavisli alın) Mesoconch (orta gen. gözçuk.) Mesorhine (orta gen. burun) Mesostaphyline (orta gen. damak) Divergent (ayrışık alın) Nondivergent 3 71,2 Eurymetopia 6 70,8 Eurymetopia 4 81,42 Orthometop 9 82,3 Orthometop 2 83,75 Mesoconch 7 84,9 Mesoconch 2 49,6 Mesorhine 6 48,6 Mesorhine 1 86,36 Brachystaphyline (geniş damak) 2 83,9 Mesostaphyline 6 İncelenen bireylerin vücut kemiklerinden alınan ölçülere göre hesaplanan endis değerleri, cinsiyetlere göre değerlendirilmiş olup, elde edilen sonuçlar Tablo 5 te gösterilmiştir. Tablo 5: Tokat / Niksar erişkin bireylerinin cinsiyetlere göre vücut endis değerleri Endisler Erkek Kadın MANN-WHITNEY n Ort. n Ort. Radius Robustus Endisi 1 19, ,96 0,317 Ulna Platoneal Endis 1 91, ,26 0,157 Femur Robustus Endisi 5 14,3 3 13,96 0,317 Platymeria Endis 5 76, ,76 0,034 Pilastric Endis 16 93,2 6 95,98 0,789 Tibia Robustus Endisi 2 21,5 1 20,3 0,221 p=0,001 p<0,05 önemli

7 Ulnanın yassılığını veren platoneal endis erkeklerde ve kadınlarda uroleneal (orta), femurun yassılığını veren platymeria endis erkeklerde platymeria (yassı), kadınlarda hyperplatymeria (çok yassı), femurdan alınan ve linea asperanın gelişmişlik derecesini veren pilastric endis erkeklerde ve kadınlarda pilaster yok olarak değerlendirilmiştir. Boy Uzunluğu Boy, insanın fiziksel yapısını belirleyen biçimsel bir ögedir. Genel vücut büyüklüğünün ve kemik uzunluğunun en büyük ve en önemli göstergelerindendir (Lohman, Roche ve Martorell, 1988). Bu doğrultuda, Tokat / Niksar bireylerinin uzun kemiklerinin maksimum uzunlukları ölçülmüş, elde edilen değerlere göre, bireylerin ortalama boy uzunlukları hesaplanmıştır. Buna göre, sağlam olarak bulunan 5 erkek ve 3 kadın bireye ait toplam 8 bireyin uzun kemiklerinin maksimum uzunlukları ölçülmüş ve elde edilen değerlerden boy uzunluğu hesaplanmıştır. İncelenen bireylerin ortalama boy uzunluğu, Pearson a (1899) göre 157,25 (n: 8), Trotter-Gleser e (1952) göre 161,1 (n: 8) ve Sağır a (2000) göre 161,95 (n: 8) olarak hesaplanmıştır. Her üç formüle göre de, erkeklerde boy uzunluğu değerleri kadınlardan daha yüksek çıkmıştır (Tablo 6). Birey sayısının az olması nedeniyle herhangi bir istatistiksel değerlendirme yapılamamıştır. Tablo 6: Tokat / Niksar bireylerinde boy uzunluğu (cm) Boy uzunluğu Erkek Kadın Genel n Ort. n Ort. n Ort. Pearson (1899) 5 162, , ,25 Trotter-Gleser (1952) 5 165, , ,1 Sağır (2000) 5 165, , ,95 3. İskelette Görülen Ölçülemeyen (Non-metrik) Karakterler Antik toplumların iskelet kalıntılarından non-metrik yani ölçülemeyen karakterlerin saptanması, birbirinden farklı toplulukların biyolojik açıdan yakınlığı veya farklılığını ortaya koymada önemli veri kaynaklarını oluşturmaktadır. Bu amaç doğrultusunda incelenen bireylerde hem kafatasında hem de vücut kemiklerinde ölçülemeyen karakterlere rastlanmıştır. a. Kafatasında Görülen Ölçülemeyen (Non-metrik) Karakterler İncelenen materyalde 8 erkek (% 36,4), 6 kadın (% 27,3) ve 8 cinsiyeti saptanamayan bireylere (% 36,4) ait toplam 22 kafatası değerlendirilmiştir. Tablo 7 de genel sonuçlar verilmiştir. Tablo 7: Tokat / Niksar erişkin bireylerinin kafataslarında görülen non-metrik karakterler 7 Non-metrik Karakterler B G % Lambdada Kemikçik (Resim 2) ,33 Parietal Notch ,00 Asterionda Kemikçik ,22 Metopik Sutur (Resim 3) ,69 Medial Palatin Kanal ,33 Precondyler Tüberkül ,33 Posterior Condyler Kanal ,00 Supraorbital Foramen (Resim 4) ,36 Accessory Infraorbital Foramen ,86 Parietal Foramen (Resim 5) ,22

8 B: Bakılan G: Gözlenen Kafataslarında en az rastlanan metrik olmayan özellik metopic sutur (% 7,69), en fazla görülen ise accessory infraorbital foramendir (% 42,86). Resim 2: Lambdada kemikçik 8 Resim 3: Metopic sutur Resim 4: Supraorbital foramen ve notch

9 Resim 5: Parietal foramen b. Vücut Kemiklerinde Görülen Ölçülemeyen (Non-metrik) Karakterler İncelenen materyalde vücut kemiklerinde görülen ölçülemeyen karakterler Tablo 8 de gösterilmiştir. Tablo 8: Tokat / Niksar bireylerinin vücut kemiklerinde gözlenen non-metrik karakterler Non-metrik Karakterler B G % Poirier Faset ,21 Plak Oluşumu ,84 Hypotrochanteric Fossa ,96 Trochanteric Fossada Exostosis ,00 Medial Çömelme Faseti ,88 Lateral Çömelme Faseti (Resim 6) ,84 İki Taraflı Çömelme Faseti ,57 Processus Supracondylaris ,76 Septal Apertura (Resim 7) ,63 Acetabular Yarık ,78 Preauricular Sulcus ,48 Accessory Sacral Faset ,35 Medial Talar Faset ,05 Lateral Talar Extension ,09 Inferior Talar Articular Faset ,84 Anterior Calcaneal Faset Yokluğu ,06 Anterior Calcaneal Faset Çift ,13 Peroneal Tüberkül ,74 B: Bakılan G: Gözlenen Vücut kemiklerinde en az rastlanan metrik olmayan özellik hypotrochanteric fossa (% 1,96), en fazla görülen ise anterior calcaneal faset yokluğudur (% 47,06). 9

10 Resim 6: Lateral çömelme faseti Resim 7: Septal apertura 10 TARTIŞMA VE SONUÇ Bu çalışmada Tokat / Niksar galerili yeraltı yapısından karışık bir biçimde ele geçen iskelet kalıntıları özellikle morfolojik yapının belirlenmesi amacıyla incelenmiş, toplam 69 sol femura göre cinsiyet saptanmıştır. Buna göre bireylerin, 26 sı erkek (% 37,68), 18 i kadın (% 26,09) ve 25 i de cinsiyeti saptanamayan bireyler (% 36,23) olarak belirlenmiştir. İncelenen bireyler, özellikle orta erişkin yaş grubunda (% 40,63) yoğunlaşmaktadır. Cinsiyetler açısından bakıldığında, erkek bireyler çoğunlukla orta erişkin yaş grubunda (% 52,94), kadın bireyler ise ileri erişkin yaş grubundadır (% 50). Morfolojik yapının belirlenmesi amacıyla 5 erkek ve 3 kadın bireye ait uzun kemiklerden ölçümler alınmış, sonuçlar Pearson (1899), Trotter-Gleser (1952) ve Sağır ın (2000) boy regresyon formüllerine göre değerlendirilmiştir. Pearson a göre (1899) boy erkeklerde 162,2, kadınlarda 152,3; Trotter-Gleser e göre (1952) boy erkeklerde 165,4, kadınlarda 156,8; Sağır a göre (2000) boy erkeklerde 165,5, kadınlarda 158,4 olarak saptanmıştır. Yine bu üç regresyon formülüne göre toplum genelinde boy uzunluğu, Pearson a göre (1899) 157,25, Trotter-Gleser e göre (1952) 161,1, Sağır a göre (2000) 161,95 olarak hesaplanmıştır. Elde edilen değerler, incelenen toplumun çağdaşı eski Anadolu toplumlarıyla, Pearson (1899) (Tablo 9) ve Trotter-Gleser in (1952) (Tablo 10) boy regresyon formüllerine göre hesaplanan boy uzunluğu değerleriyle karşılaştırılmıştır. Pearson a göre (1899), Tokat / Niksar kadın bireylerine en yakın değeri Kelenderis (Çırak, 2009) Yakınçağ toplumu vermektedir. Erkek bireylerde ise yine en yakın değer Kelenderis (Çırak, 2009) bireylerine aittir. Boy uzunluğu açısından karşılaştırılan Yakınçağ toplumu bireyleri arasında çok büyük bir fark görülmemektedir (Tablo 9).

11 Tablo 9: Yakınçağ Anadolu Toplumlarında Boy Uzunlukları (Pearson a göre) Kadın Erkek Buluntu Yeri Dönem Araştırıcı n Ort. n Ort. Aziz Nikolaos Yakınçağ Erdal, , ,5 Tokat/Niksar Yakınçağ Bu çalışma 3 152, ,2 Kelenderis Yakınçağ Çırak, , ,77 Tasmasor Yakınçağ Erdal, , ,08 Trotter-Gleser e göre (1952) Tokat / Niksar kadın bireylerine en yakın değeri Tasmasor (Erdal, 2011) Yakınçağ bireyleri vermektedir. Erkek bireylerde ise en yakın değer Kelenderis (Çırak, 2009) bireylerine aittir. Erkek bireyler arasında en uzun boya sahip bireyler Aziz Nikolaos (Erdal, 1997) Yakınçağ erkekleridir (Tablo 10). Tablo 10: Yakınçağ Anadolu Toplumlarında Boy Uzunlukları (Trotter-Gleser e göre) Kadın Erkek Buluntu Yeri Dönem Araştırıcı n Ort. n Ort. Aziz Nikolaos Yakınçağ Erdal, , Tokat/Niksar Yakınçağ Bu çalışma 3 156, ,4 Kelenderis Yakınçağ Çırak, , ,99 Tasmasor Yakınçağ Erdal, , ,8 11 Morfolojik incelemelerde kafatası ve vücut kemiklerinden birçok ölçü alınmış, alınan bu ölçüler endis hesaplamalarında kullanılmıştır. Böylece bireylerde genel morfolojik tanımlama yapılabilmiştir. Kafatası endisi sonuçları bize, toplum genelinde kafa yapısının uzun olduğunu göstermektedir. Kafa yapıları orta yüksekliğe sahiptir. Üst yüz orta yüz karakterindedir. Genişlik bakımından criptozygy özelliklidir. Yani tepeden bakıldığında zygomatikler görülmez (geniş kafa, dar yüz). Frontal kısım nondivergent olup, geniş ve kavisli alın mevcuttur. Orta genişlikte göz çukuruna sahip bu bireylerde, burun yapısı ve damakta orta genişliktedir. Elde edilen endis değerlerinin bir kısmı, aynı dönem eski Anadolu toplumlarından elde edilen endis değerleriyle karşılaştırılmıştır (Tablo 11). Özellikle, kafatası ve burun yapısı açısından karşılaştırılan toplumlardan farklı bir görünüm sergilemektedir. Tablo 11: Yakınçağ Anadolu toplumlarında kafatası endis sınıflamaları Kafatası Endisi Kaf. Yük.-Gen. Endisi Kaf. Yük.-Uz. Endisi Üst Yüz Endisi Nasal Endis Aziz Nikolaos (Erdal, 1997) Brachycranial Metriocrane Hypsicrane Leptorhine Tokat/Niksar (Bu çalışma) Dolichocranial Acrocrane Orthocrane Mesene Mesorhine Kelenderis (Çırak, 2009) Brachycranial Metriocrane Hypsicrane Mesene Leptorhine Tasmasor (Erdal, 2011) Mesocranial Tapeinocrane Orthocrane Leptene Leptorhine Kafatası ve vücut kemikleri ölçülemeyen karakterler açısından incelenmiş, kafatasında en fazla görülen non-metrik karakter accessory infraorbital foramen (% 42,86), vücut kemiklerinde ise anterior calcaneal faset yokluğu (% 47,06) olarak bulunmuştur. Arkeolojik kazılar sonucunda, çoğunlukla sağlam ve çok miktarda ele geçen dişlerin paleopatolojik açıdan incelenmesi sonucunda, eski toplumların beslenme biçimleri, besin türleri, besin hazırlama şekilleri, ağız ve diş sağlıkları ortaya konulabilmektedir. Bu amaç doğrultusun-

12 da Tokat (Niksar) erişkinlerinin daimi dişleri ve çeneleri Torun (2014) tarafından paleopatolojik olarak incelenmiş, buna göre bireylerde diş aşınması (% 98,95), diş çürüğü (% 48,95), hypoplasia (% 47,37), diştaşı (% 49,47), apse (% 7,85), alveol kaybı (% 48,86), ölüm öncesi (antemortem) diş kaybı (% 14,91) gibi lezyonlar saptanmıştır. Niksar topluluğu, diş ve çene patolojileri açısından karşılaştırıldığı diğer eski Anadolu toplumlarının çoğundan, özellikle de diş çürüğü, diştaşı ve apse açısından daha yüksek değerler vermiştir. Elde edilen sonuçlara göre, Niksar bireyleri tarımsal bir yaşam biçimine sahiptir (Torun, 2014; Torun ve Gözlük Kırmızıoğlu, 2015). Tokat / Niksar kazısında, bu bireylerin yaşam ve beslenme biçimlerini destekleyen herhangi bir arkeolojik bulguya rastlanmamıştır. Coğrafik olarak baktığımızda, Kelkit ırmağının suladığı Niksar ovası tümüyle tarıma ayrılmıştır. Ayrıca Karadeniz ve İç Anadolu arasında bir geçit bölgesinde yer alan bölgede iklim şartları da tarımsal üretime elverişli bir ortam yaratır. Bireylerin yaşadıkları dönem günümüze çok yakındır. O zamandan bu zamana iklimde dramatik bir değişim olmadığı göz önüne alınırsa, bu bireylerin de günümüz Niksar bireylerinin beslenme sistemine benzer bir beslenme sistemine sahip oldukları düşünülmektedir. Özellikle incelenen bireylere ait ağız ve diş sağlığı verileri de tarımsal yaşam biçimini desteklemektedir (Torun ve Kırmızıoğlu, 2015). Anadolu nun coğrafi konumu itibari ile Paleolitik dönemden günümüze insanlar tarafından iskan edildiği ve birçok uygarlığa ev sahipliği yaptığı bilimsel araştırmalar sonucunda ortaya konulmuştur. Yapılan her yeni araştırma yeni bulgu ve buluntuları da gün ışığına çıkarmaktadır (Sağır, 2016). Tokat / Niksar galerili yeraltı yapısında gerçekleştirilen kurtarma kazısından ele geçen ve Yakınça a tarihlendirilen bu iskelet kalıntılarının incelenmesiyle elde edilen sonuçlar, eski Anadolu toplumları üzerinde yapılan ve yapılacak olan paleoantropolojik çalışmalar için önemli bir karşılaştırma materyali olacağı düşünülmektedir. 12 TEŞEKKÜR Tokat / Niksar kurtarma kazısından çıkan ve Yakınçağ a tarihlendirilen bu iskeletleri laboratuvarımızda çalışabilmemiz için gerekli izinleri veren ve desteklerini esirgemeyen Tokat Müze Müdürü Halis Şahin e, kazı ile ilgili her türlü veriyi, bilgiyi ve fotoğrafı bizimle paylaşan Doç. Dr. Arzu Demirel (Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü Öğretim Üyesi) ve Uzman Saliha İçen e (Tokat Müzesi Sanat Tarihçisi) yardımlarından dolayı teşekkürü bir borç biliriz. KAYNAKLAR Berry, A.C.; Berry, J.R., (1967), Epigenetic Variation in The Human Cranium, Journal Anat., 101, 2, s Brothwell, D.R., (1981), Digging up Bones, 3. Baskı,Oxford University Press, London. Buikstra, J.E.; Ubelaker, D.H., (1994), Standards: For Data Collection From Human Skeletal Remains, Arkansas Archeological Survey Research Series, No:44. Çırak, A., (2009), Kelenderis İskeletlerinin Paleoantropolojik Analizi ve Anadolu Toplumları Arasındaki Yeri, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Çöloğlu, A.S.; İşcan,M. Y., (1998), Adli Osteoloji, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Adli Tıp Enstitüsü, Yayın No:1, Dilek Ofset Matbaa.

13 Demirel, A, 2008 Yılı Tokat (Niksar) Kazı Raporu. Erdal, Ö., (1997), Demre Aziz Nikolaos Kilisesi'nden Çıkarılan İnsan İskeletlerinin Antropolojik Açıdan Değerlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Erdal, Y.S., (2011), Tasmasor Yakınçağ Nekropolü ve İskeletlerin Antropolojik Açıdan Değerlendirilmesi (s ) (Ed. S. Y. Şenyurt), Tasmasor, Bilgin Yayınları, Ankara. Finnegan, M.; Faust, M.A., (1974), Bibliography of Human and Non-human Non-metric Variation, Kansas State University, Kansas. Finnegan, M., (1978), Non-Metric Variation of The Infracranial Skeleton, Journal Anat., 125, 1, s Finnegan, M.; Marcsik, A., (1979), A Non-Metric Examination of The Relationships Between Osteological Remains from Hungary Representing Populations of Avar Period, Acta Biologica Szeged, s Güleç, E., (1990), Paleoantropolojik Verilere Göre Eski Anadolu Bireylerinin Boy Açısından İncelenmesi, V. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, s Güleç, E., (1989), Paleoantropolojik Analizlere Göre Eski Anadolu Bireylerinin Boy Açısından İncelenmesi, 5. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, s Gürleyük, K., (2013), Geçmişten Günümüze Niksar Sikkeleri, Niksar Belediyesi, Tokat. Hanihara, T.; Ishida, H., (2001a), Frequency Variations of Discrete Cranial Traits in Major Human Populations. I. Supernumerary Ossicle Variations, Journal Anat.,s Hanihara, T.; Ishida, H., (2001b), Frequency Variations of Discrete Cranial Traits in Major Human Populations. II. Hypostotic Variations, Journal Anat.,s Hanihara, T.; Ishida, H., (2001c), Frequency Variations of Discrete Cranial Traits in Major Human Populations. III. Hyperostotic Variations, Journal Anat.,s Hanihara, T.; Ishida, H., (2001d), Frequency Variations of Discrete Cranial Traits in Major Human Populations. IV. Vessel and Nerve Related Variations, Journal Anat., s Hanihara, T.; Ishida, H. (2001e), Os Incae: Variation in Frequency in Major Human Population Groups, Journal Anat., s Köroğlu, T., (2016), Tokat / Niksar Yakınçağ İskeletlerinin Antropolojik Analizi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas. Lohman, T.G.; Roche, A.F.; Martorell, R., (1988), Anthropometric Standartization Reference Manual, Human Kinetics Books, Champaingh, Illinois. Martin, R.; Saller, K., (1957), Lehrbuch der-anthropologie, Band I, GüstavFischerVerlog, Stuttgart. Martin, R.; Saller, K., (1959), Lehrbuch der-anthropologie, Band II, GüstavFischerVerlog, Stuttgart.

14 Mays, S., (1998), The Archeology of Human Bones, Routledge, New York. niksar.gov.tr. (2016, 11 30). T.C. İçişleri Bakanlığı Niksar Kaymakamlığı. adresinden alınmıştır. Olivier, G., (1969), Practical Antropology, Charles C. Thomas Publisher, Springfield, İIlionis. Özer, İ.; Sağır, M., (2003), Dilkaya ve Bazı Eski Anadolu Toplumlarında Uzun Kemiklerin Çevre Ölçülerinden Cinsiyet Tayini, Antropoloji, 16, s Pearson, K., (1899), Mathematical Contrubition on The Theory of Evolution: On The Reconstruction of The Stature of Prehistoric Races, Philosophical Transactions of The Royal Society, 192, s Sağır, M. (2000), Uzun Kemik Radyografilerinden Boy Formülü Hesaplaması, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Sağır, M. (2016), Kırıkkale ve Çorum İllerinde Tarih Öncesi İnsan İzleri, The Journal of Academic Social Science (ASOS Journal), Yıl: 4, Sayı: 36, s Szilvassy, J.; Kritscher, H., (1990), Estimation of Chronological Age in Man Based on the Spongy Structure of Long Bones, Anthrop. Anz., 48 (3), s Torun, N., (2014), Tokat (Niksar) İskeletlerinin Ağız ve Diş Sağlığı, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas. Torun, N.; Kırmızıoğlu, P.G. (2015), Tokat (Niksar) İskeletlerinde Diş ve Çene Patolojileri,Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:39. Sayı:2, s Trotter, M.; Gleser G.S., (1952), Estimation of Stature From Long Bones of American of American Whites and and Negroes, American Journal of Physical Anthropology, 10, s Ubelaker, D.H., (1978), Human Skeletal Remains, Smithsonian Institution, Chicago, Aldine Publisering Company. WEA., (1980), Recommendations for Age and Sex Diagnoses of Skeleton, Journal of Human Evolutions, 9, s