Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 71, Haziran 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 71, Haziran 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Dr. Öğr. Üyesi. Vedat KACAR Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi kacarvedat@gmail.com SERAMİK YÜZEYLERDE ALTERNATİF BİR İFADE ARACI OLARAK EBRU TEKNİĞİ Öz Geleneksel sanatlarımız yaşadıkları dönemin son derece etkili yansımalarıdır. Bugün geleneksel sanatlar kendi disiplinleri içerisinde tekrar üretilmekte, yorumlanmakta ve yeni çağdaş tasarımlar içerisinde yer almaktadır. Ebru tekniği bir dönemin el yazması kitaplarının kenar süsü olarak geleneksel sanatlarda yerini almıştır. Bugün pek çok sanat disiplininde etkileri görülen Ebru Sanatının seramik alanında da etkilerini görmek mümkündür. Seramikte ebru tekniği son derece yaratıcılığa açık, her türlü formun üzerine transfer edilerek yapılabilen estetik bir dekor anlayışıdır. Seramik sanatında uygulama yöntemleri çeşitleri arasında neredeyse her gün bir tarz bir teknik türemekte ve yayılmaktadır. Aslında seramik tamda bu tarz bir sanat dalıdır. Hiçbir zaman yaratıcılık ve üretim bitmez. Seramik yüzeylerde ebru tekniği ise üretilen ve ortaya çıkan birçok teknikler arasında bize özgü bizim geçmişimize, geleneksel sanatlarımıza gönderme yapması açısından önemli ve nitelikli olduğunu söylemek doğru olacaktır. Geleneksel sanatlardan yararlanmak yeniyi yaratmada gerekli ipuçlarına sahip kılacaktır. Anahtar kelimeler: Seramik, Ebru, Dekoratif Teknikler

2 MARBLİNG TECHNIQUE ON CERAMIC SURFACES AS AN ALTERNATIVE MEANS OF EXPRESSION Abstract Our traditional arts are the extremely effective reflections of the era they live. Today traditional arts are produced, rendered inside their discipline and take part in new,contemporary designs. Marbling technique took part in manuscripts as a border once in traditional arts. Today Marbling Art's effects can be seen in many art disciplines also it is possible that we can see its effect in the field of Ceramic.Marbling art is a sense of esthetic decoration which has an enormous creativity on the ceramic, it can be transferred on many forms. Everyday among the variety of application methods of Ceramic art a new style and a new techinique are derived and spread. Actually Ceramic is such a creative art field that creativity and production never ends. Marbling technique on the ceramic surfaces are very important among many techniques which are produced and emerged in terms of peculiar to our culture our traditional arts it is true to say it is important and qualified. Benefitting from traditional arts provides to have necessary clues to create new things. Keywords: Ceramic, Marble, Decorative Techniques GİRİŞ Ebru, kıvamlı suyun üzerine, gül dalı ve at kılından mamül fırçalar yardımıyla, sığır ödü ilave edilerek ayarlanmış, suda erimez boyaların serpilip, kâğıda alınmasıyla oluşan kâğıt bezeme sanatıdır. Kâğıt yüzeyinde buluta benzer şekiller oluştuğu için bu sanatın adına bulutumsu manasına gelen Farsça ebri denilmiştir. 20 yüzyılın başlarına kadar ebri ismiyle anılan bu sanatın adı, daha ahenkli söylenişinden olsa gerek Ebru ya dönüşmüştür. Bu dönüşümün çok eski tarihe dayanmadığı, büyük ebru ustası Hazerfen Üstad Necmeddin Okyay ın bu sanatın adı olarak ebri yi kullanmasından anlaşılmaktadır. Yüzeydeki şekillerin yer yer kaşa benzemesinden dolayı bu sanata Farsça ebru kelimesinin özellikle verildiğini söyleyenler de vardır. Ancak Şemseddin Sami Bey, kaş manasına gelen ebru kelimesi için ayrı bir madde açarken, sanat manasında ki Ebru yu şöyle açıklamıştır: Ebru: (Aslı Farsça ebri, bulut renginde ve daha doğrusu Çağatayca ebre: roba yüzü, kürk kabı.) Hare gibi dalgalı veya damarlı kumaş, kâğıt vs. Cüz ve defter kabı yapmak için kullanılan renkli kâğıt (Dere, 2007: 14). Geleneksel sanatlar bir dönemin yaşam tarzının son derece etkili yansımalarıdır. Bu gün geleneksel sanatlar kendi disiplinleri içerisinde tekrar üretilmekte, yorumlanmakta ve yeni çağdaş tasarımlar içerisinde yer almaktadırlar. Ebru tekniğine de derinlemesine bakıldığında son derece nitelikli, etkileyici ve yaratıcılığa açık önemli bir üsluptur. Pek çok sanat disiplininde etkileri görülen Ebru tekniğinin seramik alanında da etkilerini görmek mümkündür. Seramik sanatına bugün bakıldığında ebru tekniğine benzer birçok teknik dekor anlayışlarıyla karşılaşmaktayız. Bunlardan bazıları; akıtma dekorları, sulu kil trilini ile yapılan dekorlar ve mermer görünümlü dekorlardır. Akıtma dekorları deri sertliğindeki seramik ürünlere veya pişirimi yapılmış, üzerine astar, sır veya boyaların akıtıcı aletler yardımı ile akıtılarak yapılan dekor tekniğidir. Astarlarla yaş çamurlar üzerine yapılan akıtma dekorlarının seramik tarihi içerisinde önemli bir yeri vardır. 146

3 Astar akıtma tekniğinin en zengin ve değişik biçimlerde kullanılması 13. ve 14. yüzyıllarda Memlükler de Mısır da gerçekleştirilmiştir. Bu seramiklerde astarlar kahverengi veya koyu kırmızı renkte kullanılarak ürünler üzerine boru veya pipet yardımı ile akıtılmıştır. Daha sonra 16. Yüzyılda Almanya da yapılan astarlı seramiklerde kurşunlu sır kullanılmaya başlanmıştır. Bu yöntem 17. ve 18. yüzyılda, Slovakya ve Orta Avrupa nın diğer bölgelerine yayılmıştır. Astar akıtma yöntemi aynı dönemlerde İngiltere de seramik dekorlarında kullanılan en geleneksel yöntemlerden biri haline gelmiştir. Bu bölgelerin haricinde Batı Avrupa ülkelerinden Romanya, Bulgaristan, Yunanistan da da yüzyıllarda astar akıtma tekniğinin uygulandığı bilinmektedir. Yurdumuzda da farklı akıtma dekorları çok yaygın bir şekilde kullanılmıştır. En yoğun kullanımının görüldüğü yerlerin başında Bilecik e bağlı Kınık Köyü gelmektedir. Akıtma dekorlarının geleneksel anlamda uygulanması şu şekilde gerçekleşir: şekillendirme işlemi tamamlanmış olan ürünler isteğe bağlı olarak deri sertliğine geldiğinde önce tüm yüzeyi kaplayacak şekilde ince bir tabaka halinde astarlanır. Ürünün deri sertliği iyi ayarlanmalıdır. Ne çok ıslak ne de kuru olmalıdır. Astarlama işleminden sonra puarların içerisine doldurulmuş renkli astarlar ürünlerin yüzeyine akıtılarak dekorlama işlemi gerçekleştirilir. Akıtılan astarlar üzerinde kuş tüyü, tarak veya tel gibi aletler yardımı ile yapılan ileri geri hareketler son derece estetik görünümleri ortaya çıkarır (Sevim, 2007: 94-98). İki astar da akışkan bir sıvılıkta olduğu için birbirlerinin içine girerek yapılan müdahalelerle ebru etkisi görülmektedir. Sulu kil trilini ile yapılan dekorlama, astar süslemesinde en popüler olan tekniklerden biridir. Eski çömlekçilik örneklerine dair en güzel örnekler bu teknik kullanılarak yapılmıştır. Her biri dünya çapında tanınmış örneklerdir. Aynı zamanda bazı modern çömlekçiler bu tekniği şu ya da bu şekilde halen kullanmaktadırlar. Biraz deneyim ile astar uygulamaları son derece kolaydır ve ilk fırınlamadan sonra uygulanacak tek bir kat sır kullanımı yeterli olacaktır. Bu tekniğin en önemli yönü sulu kil trilininin tutulacağı doğru açının ve doğru kıvamın bulunmasıdır (Altuniç, 2006: 99). Akışkan astarlar farklı deneyimlerle hem ebru etkili hem de istenilen dekor anlayışında etkiler yapmaya izin verecektir. 147 Fotoğraf 1: Sulu Kil Trilini, Feza Altuniç, Seramik, s.100 Mermer görünümlü dekorlar deri sertliğindeki veya pişirimi yapılmış ürünler üzerine astar ve boyalarla yapılan ebru ve mermer görünümlü dekorlar sonuçları önceden tasarlanmadan rastlantısal olarak ortaya çıkar. Bu dekorlar 18. ve 19. yüzyıllarda İngiltere ve Amerika da çok popüler olmuştur. Deri sertliğindeki ürünler üzerine ana bünyede kullanılan çamurların renginden çok farklı renklerde astarlar kullanarak uygulamalar yapılmıştır. İnce bir tel ya da kuş tüyü

4 yardımı ile ileri geri ve dairesel hareket yapılarak geleneksel el sanatlarımızdan olan ebruya benzer görünümlü etkiler sağlanabilir. Mermer görünümlü etkilerin sağlanabilmesi için deri setliğindeki yüzey üzerine tek renkli astar iyice yayılır. Daha sonra üzerine renkli astarlar akıtılarak yüzey ileri geri doğru hareket ettirilir. Böylece renkli astarlar birbiri içine karışıp girdaplar oluşturarak mermere benzer görünümler elde edilir. Ebru ve mermer görünümlü dekorların hassas ve kontrollü yapılabilmesi için genellikle düz veya hafif çukur yüzeyler üzerine uygulamalar yapılmalıdır (Sevim, 2007: 102). Yapılacak uygulamalar bazen sürpriz bazen de kontrollü bir şekilde farklı etkiler ortaya çıkarabilir. Alternatif Bir İfade Aracı Olarak Seramik Yüzeylerde Ebru Tekniği Her kültür, her sanatçı, kendi kültür ve tarzı ile bazen de farklı tarzlarla yorumlarını sunmaktadır. Bu zengin çeşitlilik sanatçıların yaşadıkları ülkelere göndermeler yapmaktadır. Seramik yüzeylerde ebru tekniği de bizim 800 yıllık bir geleneksel kültürümüze gönderme yaparak hem geçmiş izleri hem de bugünün estetiğini bir arada sunabilen yeni tasarım anlayışını ortaya koymak için iyi bir tekniktir. Bu çalışmada asıl üzerinde durulan; tamamen bütün malzemeleri değiştirilerek Ebru Tekniğinde kullanılan yoğun su yerine döküm çamuru, kökboyaları yerine de metal oksit içeren sır altı boyaları kullanılarak, bu geleneksel tekniğin çağdaş anlamda seramik yüzeylerde yeni estetik kazanımların elde edilmesidir. Araştırma ve uygulamalarda özgün ve alternatif bir söylemle, seramik form ve yüzeyler üzerine 1993 yılından bu yana yapmış olduğum çalışmalarla ortaya koyulan eserler, bu birikimin ve çabanın en önemli göstergesidir. 148 Seramikte Ebru tekniği yapımına gelince; Ebru aslında kendi disiplini içerisinde kıvamlı suyu, boyaları ve kullanılan fırçalar bakımından kendine has bir özellik taşımaktadır. Ebru tekniğinin seramik sanatına uyarlanması ise birkaç yöntemle gerçekleştirilmektedir. Bunlardan ilki olan normal Ebru, yoğun suyuna sadece kökboyaları değil de sır altı çini sanatında kullanılan boyalar ile yapıp gerçekleştirmek mümkündür. Sır altı boyaların içerisine bir miktar sığır ödü katarak boyaların kıvam almalarını sağlamak gerekir. Kıvamlı su diye tabir edilen suyu aslında duvar kâğıdı yapıştırıcısı ile de elde etmek mümkündür. Duvar kâğıdı yapıştırıcısını bir gün önceden eritip dinlendirmek ve ertesi gün süzerek kıvamını belirlemek gerekir. Kıvam çok teknik bir açıklama gerektirmez, tamamen göz kararı ayarlanır.

5 Fotoğraf 2: Ebru Tekniğinde Seramik Çalışmalar, Vedat Kacar, 1994, Foto: Vedat Kacar Seramik Ebru Tekniğinde Kullanılan Malzemeler ve Üretim Süreçleri Boyalar sır altı boyalarıdır. Bütün renkler kullanılabilir sadece turkuaz en son kullanılmalıdır. İlk kullanılan renk bile olabilir. Çünkü turkuaz bakır oksit olduğu için kırmızı rengin üzerine gelirse bozulma yapabilir. Boyalar hazırlanırken son derece dikkatli olunmalıdır. Boyanın kıvamı da çok önemlidir. Çok sıvı olmamalıdır. Normal kullanıldıkları kıvamdan biraz daha yoğun kıvamda olmalıdırlar. Boyaların üzerine hazırlıklarına göre %2 oranında toz transparan sır koymak ve çok iyi karıştırmak boyanın askıda kalmasını sağlayacaktır. Boyalar döküm çamurunun üzerine ebru tekniğinde vurularak atıldıklarında bazı boyaları çamur yutmakta ve dibe çökmesine sebep olmaktadır. Bunun için boyanın kıvamı oldukça önemlidir. Boyaların kıvamları ve kullanılan şişe de çok önemlidir. Boya kıvamını kaybetmemek için şişenin ağzı çok açık olmamalıdır. Fırçalar boyanın kullanılacak kıvamına göre seçilmelidir. Bazı fırçalar kalın, bazıları orta, bazıları da ince boyutlarda olabilir ya da hepsi eşit olup istenirse aynı numara haznesi geniş fırça kullanılabilir. 149

6 Fotoğraf 3: Seramik Yüzeylere Ebru Uygulama Aşamaları, Foto: Vedat Kacar Seramik ebru tekniğinde kullanılan çamur; döküm çamurudur, normal viskozitelerinden biraz daha yoğun olmalıdır. Çok iyi karıştırılmış, akışkanlığı net ve pürüzsüz olmalıdır. Boza kıvamı diye nitelendirilen bir yoğunlukta olması çok daha başarılı sonuçlar almaya yarayacaktır. Döküm çamuru Ebru yapımında en önemli yapıdır. Döküm çamurunun kıvamı ve kalitesi Ebru yapımının başarısını doğrudan etkiler. Ebru yapımında transfer en önemli aşamadır. Seramik yüzey asla kuru olmamalıdır. Mümkünse yeni şekillendirilmiş yeni döküm kalıpları açılmış olması daha da etkin olmasını sağlayacaktır. Ebru teknesi, döküm çamuru kıvamı, boyalar, fırçalar ve aletler hazır olduktan sonra ebru yapılır ve istenilen şekillerde kesilen kâğıtlar (Kâğıt türü olarak her türlü kâğıt olabilir) çamurun üzerine yapılmış ebru şeklinin üzerine yavaşça hava kalmayacak şekilde yerleştirilir. Yerleştirilen kâğıt ıslanıncaya kadar beklenir. Her kâğıdın su emme özelliği, kalınlığı ve türüne göre farklılık gösterebilir. Kâğıt, döküm çamurunun üzerine yaptığımız şekli kendine emerek çekecektir. Bu aşamadan sonra ebrulu kâğıdı doğru bir şekilde formun üzerine transfer etme kısmı kalmaktadır. Ebru teknesinin içinde ıslak bir görüntü hali alan kâğıdı iki ucundan tutarak kaldırıp, fazla çamurun akması için beklememiz gerekmektedir. Fazla çamur aktıktan sonra formun üzerine dikkatli bir şekilde yapıştırmalıyız. Hava kalmaması için yapışan yüzeyin hemen arkasından süngerle destek vermeliyiz ki hava kalmasın. 150

7 Fotoğraf 4: Seramik Yüzeylere Ebru Uygulama Aşamaları, Foto: Vedat Kacar Ebru yapılacak yer rüzgâr almamalıdır. Kapalı bir ortamda yapılmalıdır. Çünkü döküm çamurunun 35 cm x 50 cm bir tekneye döküldüğünü düşünürsek oldukça geniş bir yüzey olduğu için buharlaşarak çabuk su kaybeder ve katılaşır. Bu yüzden ebru yapılan ortamlarda pencere, kapı açık olmamalı, kuvvetli hava sirkülasyonlarından kaçınılmalıdır. Her uygulamadan sonra çamurun üstü kapatılmalıdır. Ebru yapılırken normal klasik ebru yapımında kullanılan aletlerden yararlanmak çok doğru olur. Farklı aletler de kullanılabilir. Her şey kişinin deneysel çalışmalarıyla mümkündür aslında. Formun üzerine transfer ettikten sonra yapışan kâğıdı asla kaldırmamamız gerekir. En az 1 saat sonra kâğıdı kaldırabiliriz. Kâğıdı kaldırdıktan sonra 1-2 mm olan ebru artık formun üzerindedir. Eğer beğenmediğimiz yer varsa sistire ile müdahale edilip düzeltilebilir. Bu müdahale sadece şekil anlamında olmalıdır. 151

8 152 Fotoğraf 5: Seramik Yüzeylere Ebru Uygulama Aşamaları, Foto: Vedat Kacar Kurutma aşaması çok önem arz etmektedir. Transfer edilen Ebru sadece 1-2 mm kalınlıktadır ve yüzeyde olduğu için çabuk kuruyup, kabuk kabuk atabilir. Bunun için çok yavaş kurutmayı seçmek gerekir. Hatta en etkili yöntem ebru yapılan bölgeler sarılıp, form kurumaya başladığında açılmasıdır. Rötuş, form ve ebru kuruduktan sonra sadece başlangıç ve bitiş yerlerinde fazla döküm çamuru kalıntıları varsa zımpara veya çeşitli aletlerle rötuşlanabilir. Ebru yüzeyinin üzerine asla zımpara yapılmamalıdır. Bisküvi aşamasında da yapım süreci esnasında gösterilen özen devam ettirilmelidir. Bisküvi fırını iyice soğuduktan sonra açılmalı, termal şoka uğratılmamalıdır. Çünkü sıcak çıkan form, soğuma esnasında çeşitli çatlaklara maruz kalabilir. SONUÇ Seramik sanatında uygulama yöntemleri çeşitleri arasında neredeyse her gün bir teknik türemekte ve yayılmaktadır. Aslında seramik tam da bu tarz bir sanat dalıdır. Hiçbir zaman yaratıcılık ve üretim bitmez. Seramik yüzeylerde ebru tekniği ise üretilen ve ortaya çıkan teknikler arasında bize özgü bizim geçmişimize, geleneksel sanatlarımıza gönderme yapması açısından önemli ve nitelikli olduğunu söylemek doğru olacaktır. Bu bağlamda bugünün çağdaş malzeme anlayışı, bugünün estetik çizgileri bağlantıların eklenmesi yapılan çalışmalara anlam yüklemesi açısından katkı sağlayacaktır. Seramik sanatında kullanılan teknikler kendi içlerinde farklı yorumlarla farklı etkiler yaratmaktadır yılından beri üzerinde çalıştığım ebru tekniği gerek malzemelerin farklılığı gerekse bıraktığı etki ile bu alanda uğraşan kişilere önemli ipuçları vereceği kanısındayım. Aynı zamanda yapmış olduğum bu çalışmaların teknik bir öğretiden çok

9 biçimsel ve kavramsal bağlamda da yeni yaklaşımların geliştirilmesi yönünden katkılar vereceği inancını taşımaktayım. Önemli olan sadece bu yöntemle ebru etkisi veren çalışmalar yapmak değil, aynı yöntemle birçok dekor etkisi geliştirilebilir olmasıdır. Çağdaş yeniden üretimde gerekli ipuçları geleneksel sanatlarımızda mevcuttur. Geleneksel sanatlar ile çağdaş sanatları birbirinden ayrı düşünmemek, aralarında bağlantı kurmak tasarımlarda yaratıcılığın olumlu yönde gelişmesini sağlayacaktır. Sonuç olarak; günümüzün önemli malzemelerinden biri olan seramik malzemenin ifade gücünden yararlanarak geleneksel seramik sanatının biçim dilini bugünün renk, malzeme ve teknolojik özellikleri ile birlikte düşünmek, harmanlamak, bu konuda kendine özgü farklı çizgisi olan yeni eğilimlere kapı açacaktır. KAYNAKLAR Dere, Ömer Faruk; Ebru Sanatı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları (İSMEK) Yay. Serisi, Aksaray/Fatih, 2007 Sevim, Sıdıka Sibel; Seramik Dekorlar ve Uygulama Teknikleri, Yorum SANAT, İstanbul/Maslak, 2007 Altuniç, Feza; Seramik Dekoratif Teknikler, İnkilap Kitabevi Yayın Sanayi ve Tic. A.Ş., İstanbul,