Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri. Gülşen TORUSDAĞ İlker AYDIN

Transkript

1 Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri Gülşen TORUSDAĞ İlker AYDIN

2 GÜLŞEN TORUSDAĞ İLKER AYDIN Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı:Kasım 2017, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Sonçağ Yayıncılık Matbaacılık Reklam San Tic. Ltd. Şti. İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı 48/48 İskitler - Ankara ( ) ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 YRD. DOÇ. DR. GÜLŞEN TORUSDAĞ 1963 Erzincan doğumlu olan Gülşen Torusdağ, ilk ve ortaöğrenimini Erzincan da tamamladı yılında Atatürk Üniversitesi, Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Fransızca Öğretmenliği Bölümünden mezun oldu yılında Van Atatürk Lisesinde Fransızca öğretmeni olarak göreve başladı yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesine Fransızca okutmanı olarak atandı. Yüksek lisansını , doktorasını yıllarında Yüzüncü Yıl Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümünde tamamladıktan sonra 2015 yılında bu üniversitenin Edebiyat Fakültesi Dil Bilimi Bölümüne Yrd. Doç. Dr. olarak atandı. Halen aynı üniversitede görev yapmaktadır. DOÇ. DR. İLKER AYDIN 1967 Giresun doğumlu olup ilköğrenimini Bulancak ta, ortaöğrenimini Ordu da tamamladı yılında Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Fransızca Öğretmenliği Bölümünden mezun oldu yılında, Van ili İnönü İlköğretim Okulunda sınıf öğretmeni olarak göreve başladı yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Yabancı Diller Eğitimi Bölümüne araştırma görevlisi olarak atandı. Yüksek lisans ve doktorasını yılları arası Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde tamamladı yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dil Bilimi Bölümüne, 2015 yılında ise Ordu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümüne Yrd. Doç. Dr. olarak atandı yılında Türkçe Eğitimi Alanında doçent unvanını aldı. Halen Ordu Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü, Türkçe Eğitimi Anabilim Dalında Doç. Dr. olarak görev yapmaktadır. Çalışmaları Türkçe Öğretimi, karşılaştırmalı dilbilim, sözdizimi ve metindilbilim üzerine odaklanmaktadır.

4 ÖNSÖZ Dilbilimin bağımsız bir alan olarak ortaya çıktığı 19. yüzyıl başlarından günümüze kadar olan süreçte gerçekleştirilen dilbilimsel çalışmalar, Avrupa dillerinin ırksal ve tarihsel bütünlüğü üzerinde yoğunlaşan Tarihsel-Karşılaştırmalı Dilbilim, bir dildeki iç yapının egemenliğini ve bütünlüğünü vurgulayan Yapısal Dilbilim, bütün insan dillerinin ortak bir dil düzeneğine ve bütünlüğüne sahip olduğunu ifade eden Evrensel Dilbilim, insan dilini tek başına değil de dil dışı faktörlerle birlikte, toplumda bir bildirişim aracı olarak ele alan Edimbilim olmak üzere başlıca dört kısma ayrılır. Çağdaş dilbilimin kurucusu F. de Saussure ün ( ) işaret ettiği gibi, topluma ait soyut bir yapı olan dil, kişiler arasında bir bildirişim aracı olarak kullanıldığında bireysel, somut söz haline gelmektedir. Bildirişimde tek tek sözcükler değil de bazen bir sözcükten bazen daha fazla sayıdaki sözcüklerin birleşmesinden oluşan tümceler ve bunların birleşmesiyle ortay çıkan sözlü ya da yazılı metinler kullanılır. En gelişmiş bildirişim dizgesi olan insan dilinin en üst düzeydeki birimi metin, tümcelerin rastgele, ardışık olarak sıralanması ile oluşturulmuş bir bütün değildir. Metin, tümceler arasında çeşitli düzeylerdeki ilişkilerle oluşturulmuş bağlaşık ve bağdaşık bir dilsel birimdir. Tümceler tek başlarına anlamları olan ancak bulundukları bağlama göre, kendilerinden önceki ve sonraki tümcelere göre anlam kazanan birimlerdir. Bu yüzden metin çözümlemelerinde metindeki tümceler tek tek değil bir bütün olarak ele alınır. Metin, anlaşılabilen, yorumlanabilen ve metinsel, sosyal ve kültürel bağlamlara göre, içerisinde belli mesajlar barındıran dilsel bir bütünlüktür. Malzemesi dil olan edebiyat estetik bir dil kullanımı içerir ve farklı bir okumayı gerektirir. Bu çalışmanın odak noktasını oluşturan öykü, gerçek ya da gerçeğe uygun olay ve durumların kişi, zaman ve mekân unsurlarıyla birlikte, saymaca bir dünya çerçevesinde, üzerinde durulan konu ve verilmek istenen mesaj(lar)a uygun bir biçimde kurgulanıp ayrıntıya girilmeden ve bütünüyle yoğunlaştırılarak okuyucuya estetik haz verecek tarzda anlatılmasından doğan kısa, yazınsal bir türdür. Öykülerde oluşturulan anlamlar hem eserin ortaya çıktığı dönemin ruhunu hem de eser sahibinin dünya görüşünü, değer yargılarını, iç dünyasını, dış dünyayı anlamlandırma biçimini, sunduğu kurmaca dünyanın gerçekle nasıl bir ilişki içerisinde olduğunu yansıtır. Yazar bu aktarımı bazen doğrudan doğruya bazen de örtük bir biçimde ama mutlaka estetik dilsel yapılar kullanarak gerçekleştirir. Öyküler, az sözcükle çok şey anlatmaları, çoğunlukla bir oturuşta okunacak kadar kısa olmaları ile modern yaşama daha uygun bir yazınsal tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Öyküler, düşündüren, duygulandıran, toplumsal, politik ve tarihsel

5 vi Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri mesajları olan, diğer yazınsal metinler gibi ait oldukları toplumun kültürü içinde özel bir yeri olan sanat eserleridir. Yazınsal metinler ilk okunuşta çözümlenemeyen, anlamsal bir zenginliğe sahip, dikkatle okunması gereken, okura özel bir okuma zevki sunan metinlerdir. Bir metni okumak, metnin yüzeyinden derinine doğru gitmeyi, görünen yapıdan hareketle görünmeyen anlamsal yapılara ulaşmayı gerektirir. Okumak, metin üreticinin yerine geçerek onun dünya görüşünü paylaşmak, dili kullanma biçimini benimsemek kısacası onunla özdeşleşmek demektir. Belli amaçlar doğrultusunda metin üretici tarafından oluşturulan bir yazınsal anlatı metninin, özellikle çözümlenmesi sırasında, yazar salt metin üretici, okur ise salt metin tüketici konumunda değildir. Yazar, metnin okunması, anlaşılması ve yorumlanması sırasında bilinçli olarak, çeşitli dil kullanımları ile okuru aktif kılmayı amaçlamakta, okurun dikkatini harekete geçirmek istemektedir. Düşüncelerini okuruyla paylaşırken yazar, okuru, anlatı boyunca sürekli olarak düşünmeye, anlamaya, yorumlamaya, çıkarımlarda bulunmaya, hatırlamaya, onaylamaya veya reddetmeye, karşılaştırma yapmaya, metinsel ve genel bağlam içinde sürekli olarak akıl yürütmeye teşvik etmektedir. Metin çözümlemesi kuramsal bir temele dayanan uygulamalı bir etkinliktir. Çağdaş metindilbilim bir metin çözümleme yöntemidir. Bu yöntem, metinlerin yüzey yapıda bağlaşık, derin yapıda bağdaşık olmalarını, belli bir amaç için üretilmelerini, bilgisellik, kabul edilebilirlik, durumsallık ve metinlerarasılık özelliklerini taşımalarını gerektirir. İlk okunuşta çözümlenemeyen, özel bir okuma yöntemi gerektiren yazınsal metinler metindilbilimsel çözümlemelerle daha iyi anlaşılmakta, metin üreticinin söylemek istediklerine daha kolay ulaşılmaktadır. Bu çalışmanın amacı; gerek ana dil gerekse yabancı dil olarak Türkçe öğretiminde kullanılabilecek öykü metinleri üzerinden çözümleme örnekleri gerçekleştirerek metindilbilimin metne yaklaşım biçimini uygulamalı olarak göstermektir. Öyküler metindilbilimsel bir yaklaşımla çözümlenerek metinlerin küçük ölçekli yapılarından hareketle büyük ölçekli yapılarına ulaşılmaya çalışılmış, yazarların metinleri aracılığı ile vermek istedikleri mesajlara nasıl ulaşılacağının ip uçları verilmiş, alanla ilgili kavramlara da açıklık getirilmiştir. Böylece elde edilen bulgular düzenlenmiş ve yorumlanmış bir biçimde okuyucuya sunularak metin çözümleyiciler için metin çözümleme örnekleri oluşturulmuştur. Bu çalışmada Memduh Şevket Esendal ın Karga Yavrusu, Kızımız, Dursunhacı, Arabacı Ali, Kayışı Çeken ve Eşek, Füruzan ın Parasız Yatılı, Refik Halit Karay ın Gözyaşı ve Garip Bir Hediye adlı öyküleri, Mehmet Akif Ersoy un İstiklal Marşı ve La Martine in Göl (Le Lac) adlı şiirleri esas alınarak metindilbilimin bağlaşıklık

6 Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri vii ve bağdaşıklık ölçütlerine göre metindilbilimsel çözümleme örnekleri gerçekleştirilmiştir. Bu veriler ışığında, anlatı başlığında, anlatı, metin/söylem kavramları derinlemesine betimlenmiş, metinselliğin temel ölçütleri olan bağlaşıklık, bağdaşıklık, amaç, bilgisellik, kabul edilebilirlik, durumsallık ve metinlerarasılık ile ilgili genel bilgiler verilmiş, metindilbilimin tarihsel gelişimine de değinilmiştir. Yazınsal Bir Tür Olarak Öykü başlığında, öykü kavramı ile ilgili bilgi verilmiş, dünya edebiyatında iki temel öykü türünü oluşturan olay öyküsü ve durum öyküsünün genel özellikleri anlatılmıştır. Ayrıca Türk öykücülüğüne de kısaca değinilmiştir. Metindilbilim ve Öykü Çözümlemeleri başlığı altında, metnin yapısı ve metinselliğin temel ölçütleri olan bağlaşıklık ve bağdaşıklık kavramları açıklanmış, Esendal ın durum öyküsü tarzında yazdığı Karga Yavrusu, Kızımız, Dursunhacı, Arabacı Ali, Kayışı Çeken adlı öyküleri, Füruzan ın Parasız Yatılı ve Refik Halit Karay ın Gözyaşı adlı öyküleri küçük ölçekli yapı ve büyük ölçekli yapı bağlamında ele alınarak öykü çözümlemeleri gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. İlgili başlık altında metnin üst yapısına değinilmiş ayrıca öyküler bütüncül olarak okunmuş ve yorumlanmıştır. Diğer Metin Çözümleme Örnekleri başlığında ise Karay ın Garip Bir Hediye ve Esendal ın Eşek adlı öykülerinin yanı sıra Mehmet Akif Ersoy un İstiklal Marşı ve La Martine in Le Lac (Göl) adlı şiirlerinin çözümlemelerine de yer verilmiştir. Ekler başlığında, çözümlenen öykü ve şiirlerin metinleri sıralanmıştır. Bu çalışma, Torusdağ ın (2015) Memduh Şevket Esendal ın Öykülerine Metindilbilimsel Bir Yaklaşım başlıklı doktora tezinin yeniden düzenlenmiş ve genişletilmiş halidir. Kasım 2017

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... v GİRİŞ ANLATI METİN/SÖYLEM METİNSELLİK ÖLÇÜTLERİ BAĞLAŞIKLIK (COHESION) BAĞDAŞIKLIK (COHERENCE) AMAÇ (INTENTIONALITY) BİLGİSELLİK (INFORMATIVITY) KABUL EDİLEBİLİRLİK (ACCEPTABILITY) DURUMSALLIK (SITUATIONALITY) METİNLERARASILIK (INTERTEXTUALITY) METİNDİLBİLİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ YAZINSAL BİR TÜR OLARAK ÖYKÜ OLAY ÖYKÜSÜ DURUM ÖYKÜSÜ TÜRK ÖYKÜCÜLÜĞÜ METİNDİLBİLİM VE ÖYKÜ ÇÖZÜMLEMELERİ METNİN YAPISI KÜÇÜK ÖLÇEKLİ YAPI/BAĞLAŞIKLIK (COHESION) SÖZCÜKSEL BAĞLAŞIKLIK (LEXICAL COHESION) YİNELEME (REITERATION) EŞDİZİMSEL ÖRÜNTÜLEME (COLLOCATION) DİLBİLGİSEL BAĞLAŞIKLIK (GRAMMATICAL COHESION) GÖNDERİM (PROFORM) EKSİLTİ (ELLIPSE)

8 x Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri DEĞİŞTİRİM (SUBSTITUTION) BAĞINTI ÖGELERİ (CONNECTIVE ELEMENTS) BENZERLİK/KOŞUTLUK (PARALLELISM) ZAMAN UYUMU VE GÖRÜNÜŞ (TENSE, ASPECT) İŞLEVSEL TÜMCE YAPISI (FUNCTIONAL SENTENCE STRUCTURE) ÖRTÜK ANLATIM (IMPLICIT EXPRESSION) BÜYÜK ÖLÇEKLİ YAPI/BAĞDAŞIKLIK (COHERENCE) İŞLEV (FUNCTION) BAŞLIK (TITLE) KONU (TOPIC) ANAHTAR SÖZCÜKLER (KEY WORDS) İÇERİK ŞEMASI (SCHEMA) KONU DEĞİŞİMİ BELİRLEYİCİLERİ (TOPIC-CHANGING MARKERS) KONU TÜMCESİ/ANA DÜŞÜNCE TÜMCESİ (TOPICAL SENTENCE) BİÇEM (STYLE) SÖZDİZİMSEL BİÇEM ÖZELLİKLERİ DİLSEL, ANLAMSAL BİÇEM ÖZELLİKLERİ ANLATICI BAKIŞ AÇISI/ODAKLAYIM (POINT OF VIEW) ÖZET (SUMMARY) SONUÇ TÜMCESİ (CONCLUSION SENTENCE) MOTİF/İZLEK (MOTIF/THEME) ÜST YAPI (SUPERSTRUCTURE) BÜTÜNCÜL OKUMA KARGA YAVRUSU KIZIMIZ DURSUNHACI ARABACI ALİ

9 Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri xi KAYIŞI ÇEKEN PARASIZ YATILI GÖZYAŞI DİĞER METİN ÇÖZÜMLEME ÖRNEKLERİ GARİP BİR HEDİYE EŞEK İSTİKLAL MARŞI LE LAC (GÖL) GENEL KAYNAKÇA EKLER KARGA YAVRUSU KIZIMIZ DURSUNHACI ARABACI ALİ KAYIŞI ÇEKEN PARASIZ YATILI GÖZYAŞI GARİP BİR HEDİYE EŞEK İSTİKLAL MARŞI

10 GİRİŞ Dil yetisi insana mahsus, doğuştan gelen bir özelliktir. Her insan en az bir dil öğrenir ve konuşur. İnsanı diğer canlılardan ayıran en önemli özelliği düşünebilmesi ve konuşabilmesidir. Aslında düşünce ve dil aynı olayın farklı görünüşleridir. Çünkü düşünce bir tür sessiz-iç konuşma; dil ise düşüncenin ses aracılığıyla ifade edilmesidir. 1 Dil, insanın düşüncesini ifade edebilmesi için kullandığı en gelişmiş ve en yetkin anlatım aracıdır. Aynı zamanda dil, insanlar arasında bildirişimi sağlayan, kullanıldığı toplum tarafından kabul edilmiş, kendine özgü kurallara göre işleyen bir anlaşma dizgesidir. Bilgi alışverişi anlamına gelen bildirişim olgusu dil sayesinde gerçekleştirilir. Aksan a göre, bildirişim, bir bilginin, bir niyetin, ilkel ya da ergin bir işaret dizgesinden yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden bir başka merkeze ulaştırılmasıdır. 2 Başkan bildirişimi, Bir gönderici tarafından, öte yandaki bir alıcı üzerinde belli bir etki yaratmak amacı ile, adına gösterge denilen, anlam yüklü birimlerden yararlanarak, karşı tarafa belirli bir bildiri ulaştırılması eylemi. 3 olarak tanımlar. Başkan a 4 göre, tüm yaşam olgusu bilgi alışverişi üzerine dayalı bir bildirişim işlemidir. İnsan organizması ile dış ortam arasında ve organizma içindeki birimler arasında mevcut olan bildirişimin sona ermesi organizmanın ölmesi demektir. İnsanın yaşadığı sosyal çevre ile ilişkilerinin sona ermesi de ruhsal bir ölüm dür. İnsanlar arasında iletişimi sağlamasının yanı sıra kültürlerin kuşaktan kuşağa aktarılmasını sağlayan da dildir. Sözcüklerden oluşan bir dizge olarak görülse de dili oluşturan yalnızca sözcükler değildir. Dil, sözcüklerin uyumlu birliktelikleriyle işleyen bir dizgedir. Dizge, bir bütün oluşturacak biçimde birbirine bağlı ögelerin bütünü, manzu- 1 Ramazan Demir, Dil ve Düşünce İlişkisi, Yüce Devlet Dergisi, 1 Eylül 2009, Sayı 1, Erişim: [ Erişim Tarihi: 8 Kasım Doğan Aksan, Her yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK, Ankara, 2000, Özcan Başkan, Bildirişim, İnsan-Dili ve Ötesi, Altın Kitaplar Yay., İstanbul, 1988, Başkan, a. g. e., 1988, 13.

11 2 Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri me, sistem 5, veya ögeleri ya da bölümleri çeşitli ilkeler uyarınca birbirine bağlı düzenli bütün; yapı 6 olarak tanımlanmaktadır. Demir in ifadesiyle, insanın düşüncelerini, duygularını ve meramını ifade etmek üzere sesleri, heceleri, kelimeleri ve cümle gruplarını anlamlı ve ahenkli bir şekilde bir araya getirerek oluşturduğu semboller bütünü diye tanımlayabileceğimiz dil, onun kendi var oluşunu ifade etmesi açısından olmazsa olmaz unsurlardan birisidir. 7 Ergin in deyimiyle dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabiî bir vasıta, kendisine mahsus kanunları olan ve ancak bu kanunlar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş içtimaî bir müessesedir. 8 Dil, konuşan kişinin sosyo-ekonomik durumu, siyasi kimliği, mesleği, dini inancı, dünya görüşü hakkında da bilgi verir. Hatta söylemek isteyip söyleyemedikleri de insanın sözlü ya da yazılı dilinden çıkarılabilir. Leibniz in de ifade ettiği gibi, Diller insan aklının en iyi aynasıdır. 9 Dil, onu kullanan bireyler arasında bildirişimi sağlamada, bireylerin iç dünyalarında yer alan düşüncelerini dışa vurumlarında, dış dünyayla bağlantı kurmalarında en gelişmiş ve en önemli araçtır. Bir iletişim, anlama ve anlatma aracı olan dil, toplumların birlikte yaşamalarında en önemli etkenlerden biridir. İnsan, bilim, teknik, sanat, felsefe gibi üstünlüklere dil aracılığı ile ulaşmış ve gelişmiştir. Aksan, dil ile ilgili olarak şunları söyler: İnsanın dünyadaki yerini ve değerini belirleyen, düşünemeyeceğimiz kadar çok yönlü, kimi sırlarını bugün de çözemediğimiz büyülü bir varlık olarak tanımladığımız dil, kullanıldığı toplumun da pek çok özelliklerini, yaşayışını, geleneklerini, dünya görüşünü, yaşam felsefesini, inançlarını; bilim, sanat ve tekniğe katkılarını yansıtır. 10 Dil ile ilgili çalışmalar çok eski dönemlere dayandırılır zira insanoğlu iletişim aracı olarak kullandığı bu yapıyı hep merak etmiştir. Dil çalışmalarının temel amacı, hemen hemen her zaman, insan dili denilen bildirişim aracını en doğru biçimde tanıtmak olmuştur. Başkan, 11 başlangıcından bugüne, yapılan dil çalışmalarını, Tarihsel Dilbilim, Karşılaştırmalı Dilbilim, Yapısal Dilbilim, Üretimsel Dilbilim, Bağlamsal Dilbilim şeklinde başlıklandırır. Dile dayalı çalışmalar, M. Ö. 5. yüzyıldan Orta Çağ a kadar filozofların daha sonra dilcilerin art zamanlı 5 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara, 2005, Berke Vardar, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual, İstanbul, 2002, Demir, a. g. e., Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yay., İstanbul, 1981, 3. 9 Marcelo Dascal, Faundations of Semiotics, Leibniz. Language, Signs, and Thought, Jhon Benjamins Publishing Company, Amsterdam, Philadelphia, 1987, ıx. 10 Aksan, a.g.e., 2000, Başkan, a. g. e., 1988,

12 Giriş 3 ve karşılaştırmalı dilbilgisi çalışmaları olarak seyrini sürdürmüştür. 20. yüzyılın başlarına kadar uzanan yapısalcılık öncesi olarak adlandırılan bu dönemden sonra, İsviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure ün yılları arasında Cenevre Üniversitesi nde verdiği dilbilim derslerinin 1916 da Genel Dilbilim Dersleri (Cours de Linguistic Générale) adıyla kitap olarak yayınlanması dilbilimin 1960 lı yıllardaki parlayan dönemine zemin oluşturmuştur. Çağdaş ve modern dilbilimin kurucusu olarak kabul edilen Saussure le birlikte, 19. yüzyıldan kalan, dilin art süremli olarak ele alınması yerini eş süremli olarak ele alınmasına bırakmış, dilin bilimsel yöntemlerle ele alındığı dönem başlamıştır. Saussure ve Amerikalı dilbilimci E. Sapir ile başlayan yapısalcı dönemde dilin belli yüzey yapılarının tanımlanması amaçlanmıştır. Dil birimi sözcük düzeyindedir. Saussure göstergeyi temel dil birimi olarak kabul etmiştir. Dil bir yapı, bir dizge olarak incelenmeye başlanmıştır. Bu yapı ve dizge içerisinde, her dil ögesi değerini diğer ögelerle kurduğu ilişkiden almaktadır. Buna göre dil, kendisini oluşturan ögelerin salt maddi varlığından değil, bu ögelerin bir araya gelmesiyle aralarında oluşan ilişkilerden ortaya çıkmış bir yapıdır. Prag Dilbilim Çevresi nin kurucuları N. S. Troubetskoy ve R. Jakobson dil göstergesini oluşturan en küçük birimleri betimlemişler, A. Martinet ise tümceyi en küçük anlamlı birimlerine ayırarak anlam birimlere ulaşmış, anlam birimleri de her dilde büyük sayılara ulaşan ve açık bir liste oluşturan sözlük birimler ve sınırlı sayıda olup sözlüklerde yer almayan biçimbirimler olarak sınıflandırmıştır. Dilin görünen yüzey yapılarının incelendiği bu dönemi, dilin görünmeyen derin yapılarının incelendiği Zellig Harris ile başlayan ancak N. Chomsky nin 1957 de Sözdizimsel Yapılar (Syntactic Structures) adlı kitabıyla ortaya koyduğu Üretici-Dönüşümsel Dilbilgisi (Generative-Transformational Grammar) ile en iyi ifade edildiği dönem izlemiştir. Bu dönemde temel dil birimi tümcedir. Üretici- Dönüşümsel Dilbilgisine göre, tümcenin, konuşanın ürettiği ya da alıcının algıladığı görünen, tümcenin dizimsel bileşeni olarak kabul edilen bir yüzey yapısı ve bu tümcenin anlamını dolayısıyla taşıdığı örtük anlamları içinde barındıran, örtük tümcelerden oluşan bir derin yapısı vardır. Günümüz dilbilim çalışmalarında tümceden daha büyük birimler temel dil birimi olarak kabul edilmektedir. Günlük hayatın her anında üretilen sözceler dizisi yani söylem çözümlemeleri, metin çözümlemeleri ağırlıklı olarak dilbilim çalışmalarında yer almaktadır. Metinler dil ögelerinden oluşan, bu ögeler arasındaki ilişkilerle gerçekleşmiş bir dizge olarak kabul edilmektedir. Weinrich, dil ögelerinin metin bağlamında ele alınması gerektiğini ifade etmiş bir dilbilimcidir. 12 Altmışlı yıllardan itibaren çeşitli metin çözümleme yöntemleri geliştirilmiş, ortaya çıkan kuramsal yaklaşımlar ve bunlara dayanan uygulamalı çalışmalar metne yeni 12 Canan Ayata Şenöz, Metindilbilim ve Türkçe, Multilingual, İst., 2005, 18.

13 4 Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri açılardan bakılabileceğini göstermiştir. Çağdaş dilbilim araştırmalarında tümce ötesinde gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda ortaya çıkan metindilbilim, metinleri biçimsel, yapısal, anlamsal ve işlevsel boyutları ile ele almayı hedeflemektedir. Dilsel çözümlemelerde tümcenin yetersiz kalması dilbilim çalışmalarında tümce ötesi çalışmalara yönelmeyi gerektirmiş, bu da dilbilimsel çalışmalarda metin kavramına ağırlık verilmesini ve metindilbilimin doğmasını sağlamıştır lerden itibaren dilbilimin ayrı bir dalı olarak çalışan metindilbilime dayalı bir incelemede, tek tek metin içindeki tümceler değil, metni oluşturan dil birimleri arasındaki bağıntılar ile metnin bir bütün olarak yapısı ve işlevi önem kazanmıştır. Metindilbilim, anlamın ortaya çıkarılmasında tümce ötesi dil çalışmalarından yola çıkarak metinsel ilişkileri bütüncül bir bakış açısıyla ele alır. Bu anlayışla metne yaklaşan metindilbilim, türü ne olursa olsun her türlü dil olgusunu metin yapan ölçüt ve kuralları belirler. Çeşitli metin türleri arasındaki farklı yapısal ve işlevsel özellikleri tespit eder. Metinlerle gönderme yaptıkları gerçek olgular arasındaki ilişkileri araştırır, metinlerin çok katmanlı anlamsal yapılarını saptar. Metinlerin kullanıldıkları bağlama göre üstlendikleri işlevleri belirlemeye çalışır. Genelde metne, özelde yazınsal metne ve bu metinlerin ortaya koyduğu anlam çerçevelerine birçok yöntemle ulaşılabileceği bir gerçektir. Bütün bu kuram çeşitlerinden biri olan metindilbilim, metinlerin dilbilgisel ve içeriksel olarak nasıl kurgulandıklarını belirler, bildirişimsel işlevlerini tespit eder ve bunları uygulamalı örneklerle gösterir. Şenöz ün de belirttiği gibi, metindilbilim, metinlerin yalnızca yapılarını değil, bildirişimsel işlevlerini de araştırmalıdır. 13 Metindilbilim, dil incelemelerine tümceler arası bağlantı, bağlam, işlev, metin üretici, metin çözücü gibi kavramlar getirmiş, metinlerin geniş ve çok yönlü biçimde ele alınmasını sağlamıştır. Bu çalışmada özellikle yazınsal metin çözümlemesi üzerinde durulacaktır. Yazınsal eser, insana özgü bildirişim biçimlerinden biridir. Yazınsal metinler kurmaca bir dünyayı temsil ederken kendilerini çevreleyen gerçek sosyo-kültürel dünyanın izlerini de taşırlar. Öykü anlatmak, dinlemek muhtemelen dilin kendisi kadar eskidir. Yazınsal türler arasında öyküler, yapısal ve içeriksel özellikleri ve de kısa olmaları itibariyle dil ve edebiyat öğretiminde kullanılmaya uygun metinlerdir. Özellikle edebiyat ve eğitim fakültelerinin dil ve edebiyat bölümlerinde okuyan öğrencilere geleneksel yöntemlerle öykü çözümlemesi yaptırmak öğretimde tekdüzeliğe yol açmaktadır. Geleneksel öykü çözümlemesinde çoğunlukla öykü yazarının hayatı, yaşadığı dönemin denk geldiği yazınsal akım ve bu akımın esere yansıması, karakterler, ortam, bakış açısı ve yazarın biçemi gibi unsurlar 13 Şenöz, a. g. e., 2005, 25.

14 Giriş 5 ele alınmaktadır. Günümüzde kısalık, özel ve sıra dışı bir dil kullanımına sahip olma gibi özellikleriyle önemli bir yazınsal tür olarak yerini alan öyküler, metin üzerinde yoğunlaşmayı gerektiren metindilbilimsel çözümlemelerle daha iyi anlaşılmakta, yazarlarının okuyucularına vermek istedikleri mesajlara daha kolay ulaşılmaktadır. Unutulmamalıdır ki metinler gerçek dünyanın/yaşamın kurgusal yansımalarıdır ve metni çözebilen okur dünyayı/yaşamı daha iyi okuyabilecektir.

15 1. ANLATI Anlatı, olan biteni anlatan, sözcelem zamanına göre geçmişle ilgili belli bir zamana ait olanı aktaran söylemdir. Eski bir tanıma göre anlatı, gerçek anlamıyla anlatma edimi olarak bilinir. İster yazılı ister sözlü olsun anlatı, bireysel ya da toplumsal yaşamın her alanında var olan, bir dil etkinliği vasıtasıyla alıcıya ulaşan, bir düşüncenin, olayın yeniden sunumudur. Bir anlatı, bir ya da bir dizi olayı aktaran sözlü ya da yazılı bir söylemdir. Olayların aktarıldığı bir söylem olarak anlatı, günlük yaşantıda oldukça yaygın bir söylem biçimi olarak kabul edilir. Anlatıcının olayı aktarma edimini içerir. Anlatmaktan gelen anlatı sözcüğünün sözlükteki karşılığı 1. Ayrıntılarıyla anlatma. 2. Roman, hikâye, masal vb. edebî türlerde bir olay dizisini anlatma biçimi, hikâyeleme, hikâye etme, tahkiye. 1 şeklinde ifade edilmektedir. Anlatı türlerinin en eski örneği, toplumların ilk yazınsal ürünleri olarak kabul edilen, birtakım önemli olayların anlatıldığı ve akılda kalıp etkili olması için nazım şeklinde söylenen destanlardır. Bütün toplumların kendilerine ait destanları vardır. Bu da anlatmanın ne kadar temel bir ihtiyaç olduğunu gösterir. Destanlar çoğunlukla dünyanın ve insanoğlunun yaratılışını, bir ulusun geldiği soyu anlatan ulusal kahramanlık öykülerini, eski savaşları coşkun ve genellikle abartılı bir şekilde dile getiren, oldukça uzun koşuklardır. Eski çağların ürünü olan destanlar, daha sonraki dönemlerde yerlerini halk öyküleri ve masallara daha sonra da roman, öykü, deneme, tiyatro gibi türlere bırakmışlardır. Anlatı (İng. narrative; Fr. récit), Gérard Genette in Discours du Récit (Narrative Discourse/Anlatının Söylemi) adlı eserinin giriş kısmında ifade ettiği gibi, anlatı ilk anlamıyla, (bugün yaygın olan bir kullanımla, en merkezi ve en açık olan anlamıyla) anlatı birimini, bir olayı ya da olaylar dizisini anlatmayı üstlenen sözlü ya da yazılı söylemdir. İlkine göre daha az yaygın olan fakat günümüzde anlatı içeriği kuramcıları ve araştırmacılar arasında yaygın kullanımıyla anlatı, bu söylemin konularını oluşturan gerçek ya da kurmaca olaylar dizisini ve bu olaylar arasındaki bağlanma, karşıtlık, yinelenme gibi ilişkileri kapsamaktadır. Kökeni bakımından 1 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 2011, 130.

16 8 Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri en eski görünen üçüncü anlamıyla anlatı, birilerinin bir şeyleri nakletmesiyle gerçekleşen olay, bir anlatma edimidir. 2 Anlatı ile ilgili bunca tanım, anlatı türlerinin temelinde insanların bir şeyler anlatmaya olan ihtiyaçlarının yattığını göstermektedir. İnsanların duygu ve düşüncelerini başkalarına da duyurmak istemeleri anlatı türlerinin doğmasına yol açmıştır denilebilir. Düşüncenin, duygunun, özlemin ve düşlerin yazıya dökülmesinde şiir ve düz yazı olmak üzere iki ana biçim kullanılagelmiştir. Öztokat ın da belirttiği gibi, bugün kabul edilen en yaygın kullanımlara göre, anlatı daha çok yazınsal çözümlemelerde kullanılan bir kavramdır. Ducrot ve Todorov gibi yazarlardan aktardığına göre, anlatı, zaman içerisindeki bir ilerlemeye göre oluşmuş, göndergesi bulunan, bir dönüşüm süreci veya bir durumdan diğerine geçişler içeren, birçok kesitten oluşan bir metindir. Öztokat, anlatının oluşması için bir yanda bir olay, diğer yanda da olayın aktarılması sürecinin gerekli olduğunu ifade eder. Ona göre, ister gelenekselleşmiş yapısıyla masallar olsun ister modern eserler, bir anlatının en önemli ölçütü önce ile sonra arasında gerçekleşen, olumsuzdan olumluya ya da olumludan olumsuza doğru giden bir dönüşüme sahip olmasıdır. 3 Çağlara ve ait olduğu kültüre göre değişiklik gösterse de, anlatı sözcüğü aktarılan olay ya da olaylar dizisidir. Oysa bir yazınsal eser, bir olay ya da olaylar dizisinin sıradan bir aktarımı değildir. Génette, gösterilen şeklinde de ifade ettiği anlatının içeriği için öykü, gösteren, bildirim, söylem şeklinde de ifade ettiği bizzat anlatı metni için de anlatı sözcüğünü kullanmaktadır. 4 Kıran ve Eziler Kıran a 5 göre, anlatı, en kısa ve öz biçimiyle, bir olayın yeniden sunumudur. Örneğin, bir trafik kazası yeniden sunulduğu, biri tarafından aktarıldığı zaman anlatı olur. Her yeniden sunum bir yorumlamadır. Üretici özneye göre anlatının üretim biçimi ve süreci değişir. Anlatı, duruma göre bir yeniden düzenleme, yeniden yazma, seçme yapma gibi bir çekip çıkarma etkinliğidir. Edebiyatın ana ögesi olan anlatı, sözlü ya da yazılı olabilir, aktarılan olaylar gerçek ya da kurmaca olabilir. Anlatıda olayların aktarımı söz konusu olduğuna göre, öyküleme önemlidir. Kıran ve Eziler Kıran ın ifadesiyle, öyküleme hem bir edim, hem de öykünün anlatılış biçimidir. Anlatı, kurmaca ile öykülemenin birleşimidir, roman, öykü, masal ise, anlatının alabildiği özel bir yazınsal biçimdir. 2 Gérard Genette, Anlatının Söylemi, Çev. Ferit Burak Aydar, Boğaziçi Üni. Yay. 2011, Nedret Tanyolaç Öztokat, Yazınsal Metin Çözümlemesinde Kuramsal Yaklaşımlar, Multilingual, İst. 2005, Genette, a. g. e., 2011, Zeynel Kıran - Ayşe Eziler Kıran, Yazınsal Okuma Süreçleri, Seçkin Yay., Ankara, 2007,

17 Anlatı 9 Anlatı, sözcük seçimlerinin, sözcük dağarcığının ve sözcük anlamlarıyla yapılan anlam oyunlarının metne yeni yorumlar kazandırdığı bir dil yapıtıdır. Yazarlara göre, metinleştirme, belli bir zaman ve uzamda kişiler tarafından gerçekleştirilen eylemlerden oluşan kurmaca ile öykülemeyi, sözcükler, tümceler ve söz sanatları içinde somut bir biçimde gerçekleştirmedir. 6 Öte yandan Erden e 7 göre, anlatı evrenseldir. Belli bir zaman dilimindeki gerçek ya da kurmaca olayları, durumları ele alır. Hiçbir öykü tek bir olaydan oluşmaz. Her anlatı belirli bir zaman dilimindeki hareketi anlattığı için, en kısa öykü bile birden fazla olaydan oluşur. Selçuk, 8 öyküde anlatmanın işlevinin, betimleme, atmosfer yaratma, olay örgüsü ve tema kadar önemli olduğunu ifade eder. Ona göre, dünya öykü mirası göz önüne alındığında (ve her öykünün aslında kendi dilini yarattığı gerçeği) anlatma, yazar ile okur arasında doğrudan bir ilişki sağlar çünkü yazar, öykünün öyküsünü anlatır. Simgelerle, eğretilemelerle, çağrışımlarla, sözcük oyunları ya da göndermelerle sağlayamadığı bu doğrudanlığa, öyküdeki anlatmanın çekirdeği denebilir. Selçuk, her şeyi bilen yazarın, okuru, canı istediği gibi (bu niteleme değişebilir) öykünün içinde dolaştıracağına inanır. Anlatı metinleri, bir ya da daha fazla kişiyi barındıran gerçek ya da kurmaca bir olayı veya belli bir mantık ve zaman ilişkisi içerisindeki olaylar dizisini anlatan metinlerdir. Anlatı yazarı kurmaca bir dünyayı anlatırken, kurmaca kişilerin ve nesnelerin özelliklerini yeniden tanımlar. Olay ve durumları belli bir zaman dilimine yerleştirir. Bunu gerçekleştirirken, her anlatıda yer alan, öyküleme, kişi, mekân, zaman gibi kavramları kullanır. Metindeki durum ve dönüşümlerin art arda gelerek metinde anlam oluşturmasıyla da metin anlatı metni olma özelliği kazanır. Başlangıç durumu ile bitiş durumunu karşılaştırmak metindeki değişim ve dönüşümlerin nasıl geliştiğini gösterirken, metindeki durum ve dönüşümleri fark etme isteği de okurda okuma isteğini oluşturan bir özelliktir. Günay, anlatı denildiğinde altı temel özellikten söz edilebildiğini ifade eder: 9 1. Anlatıdaki olayların belli bir zaman içinde, birbirleriyle bağlantılı bir şekilde, belli bir sıra içinde dizilmesiyle gerçekleşen bir dolantı biçiminde gerçekleşmesi gerekir. 2. Anlatının izleksel bir birimi olmalıdır. 6 Kıran - Eziler Kıran, a.g.e., 2007, 58, Aysu Erden, Kısa Öykü ve Dilbilimsel Eleştiri, Bizim Büro Yay., Ankara, 2010, Kemal Selçuk, Öyküde Anlatma, Adam Öykü, Sayı 52, Mayıs - Haziran 2004, Doğan Günay, Metin Bilgisi, Multilingual, 2007,

18 10 Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri 3. Anlatıda belli durum ve dönüşümler olmalıdır. Anlatının başlangıcındaki bir durum, dönüşümler sonucunda farklı bir sona ya da tekrar başlangıçtaki duruma dönüşebilir. 4. Anlatının oluşu sırasında gerçekleşen olaylar, giriş, gelişme, sonuç gibi bir düzenleme içermelidir. 5. Anlatmanın bir nedeni olmalıdır. 6. Anlatıdan çıkarılabilecek etik bir sonuç olmalıdır. Moran, 10 destan, masal, öykü, roman gibi kurmaca bir dünyayı sergileyen yapıtların, birbirini izleyen olaylardan oluşmaları gibi ortak bir özelliğe sahip olduklarını belirtir. Moran, bunu E. M. Foster ın verdiği örnekle açıklar: Kral öldü, sonra kraliçe öldü aralarında sadece zaman bağı olan iki olaylı bir öyküdür. Kral öldü sonra kederinden kraliçe öldü ise aralarında neden bağı olan bir olay örgüsüdür. Kıran ve Eziler Kıran ın ifadesiyle, bir anlatı metni, bir olayı, bir olguyu, bir öyküyü anlatır. Bu metin, olayı belli bir zamana ve uzama yerleştirir. Olayı belli evrelere göre anlatırken süresini ve sınırlarını da belirler. Yazarlara göre her anlatının beş evresi vardır: Başlangıç durumu, 2. Dönüştürücü öge, 3. Eylemler dizisi, 4. Dengeleyici/düzenleyici öge, 5. Bitiş durumu. Araştırmacılara göre, başlangıç durumu, kurulu düzen bozulmadan önce, kişilerin, zaman ve uzamın anlatıldığı evredir. Aniden gerçekleşen bir olayın başlangıçtaki durumu bozması dönüştürücü ögedir. Düzenin bozulmasıyla ortaya çıkan olayların birbirini izlemesi eylemler dizisini oluşturur. Art arda gerçekleşen olaylara son veren durumu dengeleyen bir düzenleyici ögenin ardından başlangıç durumuna dönülmesi ya da yeni bir durumun ortaya çıkması bitiş durumudur. Selçuk a 12 göre, anlatma gelenek gibi görülse de öykünün ana damarlarından biridir ve Türk ve dünya edebiyatındaki birçok ölümsüz öykünün en güçlü yanlarından birini oluşturur. Çoğu zaman, bilinçli ya da bilinçsiz bir şekilde, 10 Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış 3, İletişim Yayınları, İst. 1994, Kıran - Eziler Kıran, a. g. e., 2007, Selçuk, a. g. e., 2004, 50.

19 Anlatı 11 başvurulmadan elde edilemeyen bir yoldur. Culler, 13 insanların öykü dinleme ve anlatmaya yönelik temel bir güdülerinin olduğunu ifade eder. Bunu, çocukların çok erken yaşlarda öykü dinlemek istemeleriyle ilintilendirir. Çocukların çok erken yaşlardan itibaren anlatı yeteneği denilen bir yeti geliştirdiklerini, öykü dinlemek istediklerini, sonu gelmeden bırakılan bir öyküde kandırıldıklarını anladıklarını söyler. Bir dili konuşanların, o dil hakkında ayırdında olmadan, doğuştan sahip oldukları bilgiler gibi, bir anlatı yetisine, sezgisel ve kültürel bir bilgi ya da anlayışa sahip olduklarını belirtir METİN/SÖYLEM İnsanlar birbirleriyle konuşurken ya da yazarlar okuyucuları ile iletişim kurarken tek tek sözcükler ya da birbirinden kopuk, bağımsız tümceler değil, birbirleriyle bağlantılı tümceler yani sözlü ya da yazılı metinler üretirler. İletişimin gerçekleşme koşulu metin oluşturmaktır. İnsanlar duygularını, ihtiyaçlarını metinler aracılığı ile ifade ederler. Kültürler insanlara metinler aracılığı ile aktarılır. Bilginin büyük bir kısmı metinler aracılığı ile oluşturulur, biriktirilir ve sunulur. Metin her şeyden önce bir iletişim özelliği taşır. İster yazılı ister sözlü olsun, metinlerin öncelikli işlevi bilgi aktarımını sağlamalarıdır. Şenöz e göre, Dil kullanımı belirli bildirişim durumları ve metin türleri çerçevesinde gerçekleşir. Konuşurken ya da yazarken birbiriyle bağlantılı tümcelerden oluşan metinler üretiriz. Ürettiğimiz her metin de belirli bir metin türünün örneği olma özelliğini taşır. 14 Aksan metni, Bir iletişim sırasında gerçekleşen birbirleriyle ve dil dışı etkenlerle bağlantılı bir sözceler bütünü 15 olarak tanımlar. Türkçe Sözlük te ise, metin sözcüğü 1. Bir yazıyı biçim, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan kelimelerin bütünü, tekst. 2. Basılı veya elyazması parça, tekst. 16 olarak açıklanmıştır. Bu sözcüğün Batı dillerindeki karşılığı olan texte (Fr.) ve text (İng.) sözcükleri, Latincede kumaş anlamına gelen textus sözcüğünden türetilmiştir. Sözcüğün kökeni, metnin ne olduğu ile ilgili önemli bir ipucu içermektedir. Nasıl ki bir kumaş, dokuyucunun elinde yüzlerce ipin ardı ardına, yan yana gelmesiyle oluşuyorsa; metin de yazarının, metni oluşturan ögeleri birbirine aşama aşama eklemesiyle bir dokuma süreci sonunda ortaya çıkmaktadır Jonathan Culler, Çev. S. Gökçen Ezber, Anlatı, Adam Öykü, Sayı 20, 1999, Şenöz, a. g. e., 2005, Doğan Aksan, S iir Dili ve Türk S iir Dili, Be - Ta Basım Yayım A.Ş., Ankara, 1993, Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara, 2005, Sıddık Akbayır, Cümle ve Metin Bilgisi, Pegem A Yayıncılık, Ankara, 2006, 215.