Turkish Journal of Weed Science

Transkript

1 Turkish Journal of Weed Science 20(2):2017:28-37 Available at: Turkish Journal of Weed Science Turkish Weed Science Society Araştırma Makalesi / Research Article Yüksekova (Hakkâri) Yöresinde Halk Tababetinde Kullanılan Bitkiler ve Kullanım Alanları Fatma OĞUZ 1, Işık TEPE 2* 1 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı, Van, 2 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Van. *Sorumlu Yazar itepe2000@hotmail.com; Tel: ÖZET Bu çalışma Yüksekova (Hakkâri) yöresinde geleneksel halk tababetinde kullanılan bitkileri belirlemek amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla Nisan-Temmuz 2015 tarihleri arasında yöredeki 2 belde ve 35 köye gidilerek bir anket çalışması yapılmıştır. Anket çalışmasında toplam 248 kaynak kişi ile görüşülmüştür. Öncelikle halk ilacı olarak kullanılan bitkiler belirlenmiş ve bitki örnekleri toplanmıştır. Yapılan anket çalışmasıyla bitkilerin yöresel isimleri, tedavideki kullanımları, yararlanılan kısımları, ilaçların hazırlanışı, uygulanış şekilleri ve uygulama süreleri gibi bilgiler derlenmiştir. Toplanan bitki örnekleri uygun yöntemlerle kurutulmuş, herbaryumları ve teşhisleri yapılmış ve Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü herbaryumunda muhafaza altına alınmıştır. Yörede, tamamı yabancı ot veya yabani bitki olarak yetişen 59 bitki türünün geleneksel halk ilacı olarak kullanıldığı saptanmıştır. Ayrıca, bu bitkilerden altı tanesinin endemik olduğu anlaşılmıştır. Yapılan anket sonucunda, Yüksekova yöresinde halk ilacı olarak kaydedilen bitkilerin en çok mide rahatsızlıklarında, yara tedavisinde, kadın hastalıklarında, baş ve diş ağrılarında kullanıldığı tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Etnobotanik, Halk Tababeti, Tıbbi Bitkiler, Yüksekova. Plants Used in Traditional Medicines and Their Application Fields in Yuksekova (Hakkari) Region ABSTRACT The aim of this study was to determine medicine plants, which are used in traditional medicines in Yuksekova (Hakkari) region. For this purpose, a face to face survey was conducted in 2 towns and 35 villages from April to July, The survey was completed with 248 source people in total. The plants used as traditional medicine were determined, and their samples were collected from the region. The information related to the plants such as traditional names, useful parts in cure, preparation and application methods and application times were also collected in the surveys. The collected plant samples were appropriately dried, identified and brought to Department of Plant Protection Herbarium, Yuzuncu Yil University, Van, Turkey. A total of 59 weeds or wild plant species were found to be used as traditional medicines in the region. In addition, six of these plants were endemic. The plants used in folk medicine were mostly used in gastrointestinal diseases, skin wound treatments, gynecological diseases, headache and toothache in Yuksekova. Key words: Ethnobotany, Traditional Medicine, Medicinal Plants, Yuksekova. GİRİŞ Tarihi bir kent olan Yüksekova da sürekli yerleşimin M.Ö lere değin uzandığı, bölgede sırasıyla Sümer, Urartu, Asur, Med, Lidya, Pers, Yunan, Sasani, Bizans, Selçuklu, Safevi ve Osmanlı uygarlıklarının hüküm sürdüğü görülmektedir. On 28 dokuzuncu yüzyılda Van Vilayetine bağlı Hakkâri Livası'nın kazası olan ve eski adı Dize olarak bilinen Yüksekova, 1936'da ilçe konumuna getirilmiştir (Anonim, 2016a). Yüksekova ilçesi doğuda İran devleti ve Şemdinli ilçesi, güneyde Irak devleti, batıda Çukurca ilçesi ve Hakkâri ili, kuzeyde ise Van ilinin

2 Başkale ilçesi ile çevrili ülkemizin serhat bir ilçesidir (Şekil 1). IR Şekil 1: Yüksekova nın haritadaki yeri. İR Yüksekova nın batısında Cilo dağları, kuzeyde Mor dağı, doğusunda İran sınır dağları, güneyinde Cilo dağlarının uzantısı olan Sipiriz sıra dağlarıyla çevrilidir. Ovanın yükseltisi 2000 metreye yakındır. Kışları çok sert ve uzun geçer, ova yüksek dağlarla çevrili olduğundan üzerinde yoğun atmosfer hareketleri görülmez. İlçe bir çöküntü alanıdır, bu çöküntü alanının oluşturduğu ovanın kenarında büyük Zap nehrinin bir kolu olan Nehil çayı bulunur. Alüvyal topraklarla kaplı olan ova çok verimlidir (Anonim, 2016a). Bölge, Köppen-Geiger ın iklim sınıflandırmasına göre yazları sıcak nemli karasal (Dsa) iklim sınıfında yer almaktadır (Peel ve ark., 2007). Uzun yıllar sıcaklık ortalaması 6,9 ºC olup ortalama yıllık yağış miktarı ise 670 mm kadardır (Anonim, 2015). Yüksekova'ya bağlı 49 köy ve bu köylere bağlı 106 mezra bulunmaktadır. Tıbbi amaçla kullanılan bitki türlerinin sayısı hakkında kesin bilgi olmayıp bu sayının 20 bin ile 70 bin arasında olduğu düşünülmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından 1979 yılında yapılan araştırma sonuçlarına göre, kullanılan ve ticareti yapılan bitkisel drogların sayısının 1900 olduğu belirtilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü nün tahminlerine göre dünya nüfusunun %80 i, Afrika nüfusunun %95 i, Almanya nüfusunun %16 sı, Rusya nüfusunun ise %33 ü tıbbi bitkilere dayalı tedavi yöntemlerinden yararlanırken, Türkiye de kullanılan ilaçların sadece %6 sı yüksek bitkilerden elde edilen droglardır (Baytop, 1984). Anadolu da etnobotanik çalışmalar Cumhuriyet döneminden sonra yapılmaya başlanmış ve günümüzde bu çalışmalar gittikçe yoğunluk kazanmıştır. Örneğin Çubukçu ve Özhatay (1987), halk ilaçları hakkında yaptıkları bir çalışmada bitkilerin Anadolu da halk ilacı olarak kullanılışı 29 hakkında ayrıntılı bilgiler vermişlerdir. Benzer şekilde yapılan birçok çalışmada Anadolu nun etnobotanik açıdan çok zengin olduğu ve çok sayıda bitkinin tıbbi amaçlı kullanıldığı görülmektedir (Bulut, 2006; Doğanoğlu ve ark., 2006; Mart, 2006; Cansaran ve ark., 2007; Birinci, 2008; Demirci, 2010; Şenkardeş, 2010). Arıtuluk (2010) Burdur Tefenni de yürüttüğü bir çalışmada 100 bitkisel, 7 hayvansal ve 3 inorganik kaynağın halk ilacı olarak kullanıldığını belirlemiştir. Savur (Mardin) yöresinde halk hekimliğinde kullanılan bitkiler ve kullanım alanları ile ilgili yürütülen bir çalışmada 43 bitki ailesine ait 96 türün tedavi amacı ile kullanıldığı tespit edilmiştir (Arasan, 2014). Isparta da yapılan bir çalışmada tespit edilen 305 adet yabancı ot türünden 99 unun tıbbi amaçlı kullanıldığı belirlenmiştir (Kitiş ve Özçelik, 2015). Kaval (2011), Hakkari de yaptığı bir çalışmada ise 46 bitki ailesine ait toplam 157 taksonu incelemiş ve bunlara ait yerel bilgiler ortaya koymuştur. Buna göre tespit edilen bitkilerin 71'inin tedavi amaçlı, 84 ünün gıda, 13 ünün yem, 11 inin yakacak, 10'unun el sanatları, 10'unun ekonomik ve altısının ise boya amaçlı kullanıldığını bildirmiştir. Halkla bitkiler arasındaki ilişkiyi gelecekteki kuşaklara aktarması bakımından etnobotanik çalışmalar büyük önem taşımaktadır. Böylece geleneksel kültür olan etnobotanik bilgilerin unutulması ve kaybolması önlenebilir. Geleneksel halk ilacı üzerinde yapılacak bilimsel araştırmalarla yeni ilaçların keşfedilmesi artacaktır. Ayrıca bu çalışmalarla çok sayıda gen kaynağına ulaşılarak ve endemik bitkilere sahip çıkılarak, değerli bilgilerin ve kültürel zenginliğin geleceğe taşınması da sağlanacaktır. Tüm bu bilgiler göz önünde bulundurulduğunda, Türkiye de büyük bir potansiyelinin olduğu görülmektedir. Ancak, kırsal kesimden kentlere olan göçlere ve gelişen teknolojiye paralel olarak, yeni nesiller bu hazinenin değerini bilmemekte ve bilgiler kullanılmadığı için kaybolma riski taşımaktadır. Ayrıca bilimsel verilerin halkla bütünleşebilmesi için yerel bitki adlarının da tespit edilerek güncelleştirilmesi gerekmektedir. Bu konu etnobotanik çalışmaların önemli bir parçasını oluşturmaktadır (Polat, 2010). Bu açıdan değerlendirildiğinde, Yüksekova (Hakkâri) yöresi tıbbi bitkilerin zenginliği ve kullanımı açısından dikkat çekmektedir. Yöre halkının bitkileri gıdadan tıbbi amaçlı kullanıma kadar değişik alanlarda kullandığı görülmektedir. Yüksekova ve köylerinde yürütülen bu çalışmada, genel olarak yöredeki insanlar tarafından tıbbi amaç

3 için kullanılan bitkilere ilişkin bitki kullanım kültürünün araştırılması, elde edilen verilerin arşivlenmesi ve bu kültürün gelecek nesillere aktarılması amaçlanmıştır. Yapılacak bu ve buna benzer çalışmalar etnobotanik ve floristik açıdan büyük önem arz etmektedir. MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Bu çalışma, 2015 yılı vejetasyon döneminde Hakkâri İli Yüksekova İlçesi nde yürütülmüştür. Bu amaçla Nisan-Temmuz 2015 tarihleri arasında yörede Çizelge 1. Çalışmanın yürütüldüğü yerleşim alanları ve kaynak kişi sayıları toplam 40 gün süren arazi çalışmaları yapılmıştır. Çalışma süresince yöredeki 2 belde ve 35 köye gidilerek halk ilacı olarak kullanılan bitkilerden örnekler toplanmıştır. Bu bitkilerin yöresel adları, tedavideki kullanılışları, yararlanılan kısımları, ilaçların hazırlanışı, uygulanış şekilleri, dozları ve uygulama süreleri hakkında bilgiler derlenmiştir. Araştırma kapsamında 248 kaynak kişi ile anket görüşmesi yapılmıştır. Çalışmanın yapıldığı beldeler, köyler ve kaynak kişi sayıları Çizelge 1 de verilmiştir. Yerleşim Kaynak kişi Yerleşim Kaynak kişi Yerleşim Kaynak kişi Yerleşim Kaynak kişi alanı sayısı alanı sayısı alanı sayısı alanı sayısı Beldeler Aksu 9 Demirkonak 5 Ortaç 10 Büyükçiftlik 26 Altınoluk 3 Dibekli 8 Örnek 2 Esendere 7 Beşatlı 6 Dilektaşı 7 Suüstü 6 Köyler Bostancık 12 Güllüce 5 Tatlı 3 Adaklı 4 Bölük 7 Gürkavak 8 Tuğlu 4 Akalan 2 Bulaklı 6 Kadıköy 6 Vezirli 4 Akalın 1 Çatma 4 Kazan 3 Yeniışık 10 Akçalı 2 Dağlıca 12 Keçili 5 Yeşiltaş 7 Akocak 10 Dedeler 6 Merkez 4 Yoncalık 3 Akpınar 15 Değerli 4 Onbaşılar 12 Toplam 248 Yöntem Çalışmasında yürütülen aşamalar şu şekildedir: Çalışma alanının belirlenmesi ve bu alanlara yapılan inceleme gezileri, Kaynak kişilere ulaşılması ve kişilere anket uygulanması, Bitkilerin toplanması, teşhis edilmesi ve herbaryum yapılması. Çalışma kapsamında ilk olarak muhtarlıklara, ilçedeki baharatçılara, imamlara ve Yüksekova Ziraat Odasına gidilerek kaynak kişiler hakkında bilgi alınmıştır. Çalışmalar sırasında Yüksekova yöresinde halk tababetiyle uğraşan (sağaltıcı) yedi kişi tespit edilmiş, bu kişilerden anket yapılacak kaynak kişiler ve yörede tababette kullanılan bitkiler hakkında genel bilgiler alınmıştır. Köy ziyaretlerine genellikle köylünün evde olduğu saatlerde gidilmiş ve bilgi alınmıştır. Kaynak kişiler genellikle birebir halk hekimliği işi ile ilgilenen kişiler olmuştur. Ayrıca Yüksekova merkezde bulunan Tabiat Baharatçı dan da bilgiler alınmıştır. Kaynak kişilere uygulanan anket Şekil 2 de verilmiştir. Kaynak kişilerin verdiği bilgiler doğrultusunda, kaynak kişi veya bitkiyi tanıyan köylüler ile bitkilerin bulunduğu alanlara gidilerek bitki örnekleri toplanmıştır. Uygun şekilde toplanıp kurutulan bitki örnekleri Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Laboratuvarına getirilip herbaryumları yapılmıştır. Bitkilerin arazide fotoğrafları çekilmiş ve GPS yardımı ile örneklerin toplandığı alanlar işaretlenmiştir. Bu örneklerin teşhisinde, temel kaynak olarak Flora of Turkey and the East Aegean Islands adlı eserden yararlanılmış (Davis, ; Davis ve ark., 1988; Güner ve ark., 2000) ve teşhis doğrulamaları Eğitim Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi Mehmet FIRAT tarafından yapılmıştır. Bitkilerin Türkçe isimleri ise Türkiye nin Yabancı Otları ve Bazı Özellikleri ve Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler) isimli eserlerden yararlanılarak yazılmıştır (Uluğ ve ark., 1993; Güner ve ark., 2012). 30

4 Turkish Journal of Weed Science 20(2):2017:28-37 Araştırma yöresi (Köy/Mezra): Tarih: Görüşülen kişi: Kişinin adresi ve telefonu: BİTKİSEL HALK İLAÇLARI ANKET FORMU Sıra No: Bitkinin bilimsel ismi: Bitkinin Türkçe ismi: Bitkinin yöresel ismi: Bitkinin kullanım alanı: İnsan sağlığı Hayvan sağlığı 5. Yaş grubu: Bebek Çocuk Yetişkin 6. Cinsiyet: Erkek Kadın 7. Bitkinin tedavideki kullanılış amacı: Bitkinin kullanımı: Tek başına Karışım halinde 9. Bitki nereden/hangi ayda toplanır:.... / Bitkinin kullanılan kısmı: Kullanılış/Hazırlanış yöntemi: Doğrudan İnfüzyon (demleme) Dekoksiyon Lapa (katkı maddeleri:.....) Yakı (katkı maddeleri:...) Diğer: ( ) 12. Kullanılış şekli: Dahilen Haricen Diğer: Kullanım dozu / ölçüsü : Kullanım zamanı a. Aç karnına Tok karnına b. Sabah Öğle Akşam 15. Kullanım süresi:... gün... hafta İyileşinceye kadar 16. Etkisi: Etkisiz Az etkili Orta etkili Çok etkili Tam (kesin) etkili 17. Yan etki: Yok Çok az Orta derecede Çok Öldürücü (açıklayınız: ) 18. Bitkinin tedavi dışında kullanılış amacı: Bu bilgileri kimden/kimlerden öğrenmiş: Diğer bilgiler: Şekil 2: Anket formu. 31

5 BULGULAR VE TARTIŞMA Yüksekova da halk tababetinde kullanılan bitkilerin tespiti için yapılan bu çalışmada 24 bitki ailesine (Familia) ait toplam 59 tür belirlenmiş; bu türlerin en fazla Asteraceae (16), Lamiaceae (6), Fabaceae (4) ve Apiaceae (4) ailelerinde yer aldığı görülmüştür. Çalışmada ayrıca belirlenen bu türlerin kullanım alanları ve tedavide kullanılan bitki kısımları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Söz konusu 59 bitkinin tamamının yörede yabani olarak yetiştiği Çizelge 2. Yüksekova da halk tababetinde kullanıldığı tespit edilen bitkiler ve bunlardan altı tanesinin ise endemik türler olduğu da anlaşılmıştır (Çizelge 2 ve Şekil 3). Bitkilerin Hakkâri-Yüksekova bölgesinde halk tababetinde kullanımına genel olarak bakıldığında, hemen herkes tarafından yaygın olarak kullanıldıkları, ancak belli bazı kişiler (sağaltıcılar) tarafından tarif ve takip edildikleri ve çok sayıda hastalığı tedavi etmede kullanıldıkları tespit edilmiştir. Yörede bitkilerin tek başına veya karışım halinde kullanıldığı, hazırlanırken karışıma süt, yoğurt, zeytinyağı, buğday ve bal gibi ürünlerin ilave edildiği de saptanmıştır. Ailesi (Familya) Bilimsel ismi Türkçe ismi Kullanım alanı Kullanılan kısmı Classis: Liliopsida (Monocotyledonae): Tek çenekli bitkiler Poaceae Hordeum bulbosum L. Yabani arpa Şeker hastalığı Yumru Liliaceae Ornithogalum arcuatum Steven. Kurtkirişi Zinde tutar Kök Classis: Magnoliopsida (Dicotyledonae): Çift çenekli bitkiler Papaveraceae Papaver bracteatum Lindl. Gelincik Adet sancısı Çiçek Urticaceae Urtica dioica L. Büyük ısırganotu Kansere karşı Yaprak ve kök Chenopodiaceae Chenopodium foliosum L. İnce sirken Karın ve mide Meyve ve yaprak Amaranthaceae Amaranthus retroflexus L. Kırmızı köklü İltihaplı romatizma Tohum ve yaprak horozibiği Polygonacee Polygonum cognatum Meiss. Madımak Basur ve çıban Yaprak Rheum ribes L. Işgın Şeker, tansiyon Kök ve gövde Rumex ponticus E.H.L. Krause.* Kuzukulağı Guatır Üst aksam Guttiferae Hypericum helianthemoides (Spech) Hoşap kızılotu Yanık ve egzama Çiçek Boiss. Hypericum lysimachioides Boiss. et Noe Eğin kantaronu Mide ülseri Çiçek var. spathulatum Rabson Hypericum scabrum L. Sert kızılot Adet sancısı Çiçek Malvaceae Alcea apterocarpa (Fenzl) Boiss.* Gülfatma Kabızlık Kök ve yaprak Malva sylvestris L. Yabani ebegümeci Bağırsak kurdu Üst aksam Brassicaceae Brassica nigra (L.) Koch. Kara hardal Romatizma Çiçek ve tohum Primulaceae Lysimachia dubia Sol. İkiz kargaotu Cilt hastalıkları Bitki özsuyu Fabaceae Astragalus oocephalus Boiss. subsp. oocephalus Boiss Ata geveni El ve ayak çatlakları Üst aksam Astragalus yueksekovae Matthews* Gevar geveni Kansere karşı Kök Glycyrrhiza glabra L. var. glandulifera Meyan kökü Öksürük kesici Kök (Waldst. et Kit). Boiss Trifolium pratense L. Çayır üçgülü Kan dolaşımı Üst aksamlar Euphorbiaceae Euphorbia grisophylla M. S. Khan* Diz sütleğeni Kansere karşı Bitki özsuyu Euphorbia heteradena Jaub. et Spach Kalın sütleğen Cilt hastalıkları Bitki özsuyu Apiaceae Eryngium billardieri Delar Tokuz otu Diş ağrısı Üst aksam, kök Ferula orientalis L. Çakşır otu Basur Kökü ve sütü Smyrnium cordifolium Boiss. Yabani kereviz Baş ve diş ağrısı Gövde Xanthogalum purpurascens Lallem Yabani anason Sarılık ve Tohum ve yaprak hazımsızlık Loranthaceae Viscum album L. Ökse otu Kalp, ağrılar ve adet Sap ve yaprak Gentianaceae Gentiana olivieri Griseb. Afat Migrene karşı Üst aksam Solanaceae Hyoscyamus niger L. Siyah banotu Ağrı kesici Yaprak Solanum alatum L. Karagöğündürme Yaralarda Yaprak Solanum dulcamara L. Sofur Diş ağrısı Çiçek ve yaprak Boraginaceae Anchusa azurea Miller var. macrocarpa (Boiss. et Hohen.) Chamb. Sığırdili Astım ve kalp Çiçek ve yaprak 2

6 Çizelge 2. Yüksekova da halk tababetinde kullanıldığı tespit edilen bitkiler (devam) Ailesi (Familya) Bilimsel ismi Türkçe ismi Kullanım alanı Kullanılan kısmı Lamiaceae Mentha longifolia (L.) Hudson subsp. typhoides (Briq.) Harley var. calliantha (Stapf) Briq. Nepeta nuda L. subsp. albiflora (Boiss.) Gams Yarpuz Ağız kokusu ve adet Üst aksam Karaküncü Soğuk algınlığı Üst aksam Nepeta trachonitica Post. Kızıl pisikotu Astım ve şeker Üst aksam Nepeta trautvetteri Boiss. & Buhse Yeni pisikotu Yaralarda Üst aksam Phlomis pungens Willd. var. Silvanok Karın ve adet Üst aksam seticalycina (Nab.) Hub.-Mor. sancısı Teucrium polium L. Yavşan otu Mide ve karın Üst aksam ağrısı Plantaginaceae Plantago lanceolata L. Dar yapraklı sinirotu Diş ağrısı ve Yaprak yaralar Plantago major L. subsp. intermedia İri sinirotu Mide ağrısı ve Kök ve yaprak (Gilib.) Lange. yaralar Scrophulariaceae Verbascum speciosum Schrader Sığırkuyruğu Şeker hastalığı Çiçek ve yaprak Campanulaceae Campanula involucrata Aucher ex A. Sarım çanı Cilt Yaprak DC. rahatsızlıkları Rubiaceae Galium verum L. subsp. glabrescens Yoğurtotu Baş ve diş ağrısı Üst aksam Ehrend. Asteraceae Achillea biebersteinii Afan. Sarı civanperçemi Adet, mide ve Üst aksam karın ağrısı Achillea filipendulina Lam. Kovançiçeği Adet sancısı Üst aksam Achillea millefolium L. subsp. Beyaz civanperçemi Rahim iltihabı Çiçek millefolium L. Arctium tomentosum Miller var. Dulavratotu Ağrı kesici Kök ve yaprak glabrum (Körnicke) Arenes Cichorium intybus L. Yabani hindiba Prostat kanseri Üst aksam Cirsium haussknechtii Boiss. İnce kangal Dişleri temizler Kök ve gövde Centaurea pterocaula Trautv. Çoruşbozan Şeker hastalığı Üst aksamı Centaurea triumfettii All. Dağ gelindüğmesi Tansiyon Üst aksam Gundelia tournefortii L. var. Kenger Mide rahatsızlığı Kök tournefortii L. Helichrysum arenarium (L.) Moench Altınbaş otu Böbrek Üst aksam subsp. aucheri (Boiss.) P. H. Davis & Kupicha.* rahatsızlığı Lactuca serriola L. Dikenli yabani Mide ve karın Bitki özsuyu marul ağrısı Onopordum acanthium L. Adi eşek dikeni Hemoroit Tohum ve kök Scorzonera laciniata L. subsp. Yemlik Mide ağrısı Üst aksam laciniata L. Scorzonera veratrifolia Fenzl. Yakı otu Diş ağrısı Gövde ve yaprak Tripleurospermum microcephalum (Boiss.) Bornm. Kavruk göde Astım Üst aksam Tanacetum oltense (Sosn.) Grierson.* Oltu otu Saç dökülmesi Üst aksam * Endemik türler. Bu bulgulardan daha özgün olarak, tespit edilen 59 türden 25 tanesinin daha önce hiç bir kaynakta değinilmeyen hastalıklarda veya başka amaçlarla kullanıldığı anlaşılmıştır. Örneğin; yabani arpa (Hordeum bulbosum) nın şeker hastalığında; ince sirken (Chenopodium foliosum) in karın ve mide ağrısını gidermede ve öksürüğü kesmede; gelinciğin (Papaver bracteatum) mide ve bağırsak gazlarını giderici, uykusuzluğa karşı, adet sancılarını kesmede ve rahimde oluşan iltihabı sökmede; kırmızı köklü horozibiği (Amaranthus retroflexus) nin tansiyonu 33 dengelemede, ateş düşürmede, mideyi rahatlatıcı ve iltihaplı romatizmada; madımağın (Polygonum cognatum) kabızlık ve basur tedavisinde; ışgın (Rheum ribes) ın tansiyon düşürmede ve yüzdeki sivilceleri gidermede; gülfatma (Alcea apterocarpa) nın iltihap sökücü, adet düzenleyici olarak ve kabızlık gidermede; yabani ebegümeci (Malva sylvestris) nin bağırsak kurtlarını döktürmede; kara hardal (Brassica nigra) ın romatizma ağrılarını dindirmede ve öksürük kesici olarak; atageveni (Astragalus oocephalus subsp.

7 oocephalus) nin el ve ayaklarda oluşan çatlak ve yaralarda; diz sütleğeni (Euphorbia grisophylla) nin kanser hastalıklarında; afat (Gentiana olivieri) ın migren ağrısında; siyah banotu (Hyoscyamus niger) nun romatizma ağrılarında; sofur (Solanum dulcamara) un yara iyileştirici ve diş ağrılarını kesmede; yarpuz (Mentha longifolia subsp. typhoides var. calliantha) un adet sancısını dindirici, iştah açıcı ve ağız kokusunu giderici olarak; karaküncü (Nepeta nuda subsp. albiflora) nün soğuk algınlığında, yara ve lekelerde; silvanok (Phlomis pungens var. seticalycina) un karın ağrısı, adet sancısı ve rahim iltihabında; sarımçanı (Campanula involucrata) nın yaraların tedavisinde ve egzama gibi cilt rahatsızlıklarında; çoruşbozan (Centaurea pterocaula) ın şeker hastalığında; altınbaş otu (Helichrysum arenarium subsp. aucheri) nun bağırsak kurtlarını döktürmede kullanıldığı yapılan anket sonucunda anlaşılmıştır. Kuzukulağı, boçu (Rumex ponticus E. H. L. Krause) Diz sütleğeni (Euphorbia grisophylla M. S. Khan) Gevar geveni (Astragalus yueksekovae Matthews.) Gülfatma, hatmi [Alcea apterocarpa (Fenzl.) Boiss.] Altınbaş otu, yayla çiçeği [Helichrysum arenarium (L.) Moench] Oltu otu, papatya [Tanacetum oltense (Sosn.) Grierson] Şekil 3: Yüksekova da halk tababetinde kullanılan endemik türler. Yöre halkının kullandığı ve kesin çözüm bulduğunu belirttiği bitkiler ve hastalıklar sırasıyla şu şekildedir: Oltu otu (Tanacetum oltense) karın ağrısını giderici, adet sancılarını kesici ve rahim iltihabını sökücü olarak; dar yapraklı sinirotu (Plantago lanceolata) yara tedavisinde ve mide 34 ağrılarında; iri sinirotu (Plantago major subsp. intermedia); iltihap sökücü ve ağrı kesici olarak; kenger (Gundelia tournefortii var. tournefortii); mide rahatsızlıklarında ve bulantısında; gülfatma (Alcea apterocarpa) adet düzenleyici ve kabızlık giderici olarak; sarı civanperçemi (Achillea

8 biebersteinii) adet sancısını, adet düzensizliğini, mide ağrısını ve bulantısını giderici olarak; Hoşap kızılotu (Hypericum helianthemoides) yanık tedavisinde; büyük ısırgan otu (Urtica dioica) saç dökülmesine karşı; kovançiçeği (Achillea filipendulina) şeker hastalığında ve adet sancısında; beyaz civanperçemi (Achillea millefolium subsp. millefolium) adet düzensizliğinde; ışgın (Rheum ribes) tansiyonu düzenlemede, şeker hastalığında ve iştah açıcı olarak; yeni pisikotu (Nepeta trautvetteri) cilt rahatsızlıklarında; karagöğünderme (Solanum alatum) yaraları iyileştirici ve ağrı kesici olarak kullanılmaktadır. Bazı bitkilerin yöredeki kullanımları ile incelenen kaynaklardaki kullanımları arasında büyük oranda örtüşme olduğu görülmektedir. Örneğin; Şenkardeş (2010) ve Aktan (2011), iri sinirotu (P. major subsp. intermedia) nun iltihap sökücü ve ağrı kesici olarak; Baytop (1999), Şenkardeş (2010), Polat (2010) ve Arıtuluk (2010) dar yapraklı sinirotu (P. lanceolata) nun yara iyileştirici, Uysal (2008) diş ağrısı, Deniz (2008) ve Deniz ve ark. (2010) ise göz iltihabı giderici olarak kullanıldığı bildirmişlerdir. Asımgil (1997), Mart (2006) ve Polat (2010) büyük ısırganotu (U. dioica) nun saçları gürleştirmede ve bu yazarlara ilaveten Baytop (1999), Bulut (2006), Arıtuluk (2010), Şenkardeş (2010), Kaval (2011), Mükemre (2013) ve Sargın (2013) tarafından ise bazı kanser hastalıklarını tedavi etmede kullanıldığı ifade edilmiştir. Gençay (2007), Demirci (2010), Kaval (2011) ve Alpaslan (2012) ışgın (R. ribes) ın şeker hastalığında, yine Gençay (2007) yüksek tansiyonda ve Asımgil (1997) iştah açmada (Asımgil, 1997) kullanıldığını rapor etmişlerdir. Ayrıca Bulut (2006), Kaval (2011), Mükemre (2013) ile Bağcı ve ark. (2016) yavşan otu (Teucrium polium) nun mide ve karın ağrısında; yine Kaval (2011) ve Mükemre (2013) boğa dikeni (Eryngium billardieri) nin diş ağrılarında ve mantar hastalıklarında; Vural ve ark. (1997), Kazan (2007) ve Arıtuluk (2010) ise meyan kökü (Glycyrrhiza glabra var. glandulifera) nün üst solunum yolu hastalıklarında Anadolu nun birçok yerinde halk tababetinde önemli bir yeri olduğunu bildirmişlerdir. Bunların yanında, diz sütleğeni (Euphorbia grisophylla), kalın sütleğen (E. heteradena), karagöğündürme (Solanum alatum), sofur (S. dulcamara), ökse otu (Viscum album), dikenli yabani marul (Lactuca serriola), yabani anason (Xanthogalum purpurascens) ve siyah banotu (Hyoscyamus niger) gibi zehirli olan bitki türlerinin halk tarafından uygun doz ve yöntemlerle bazı hastalıkları tedavi etmek amacıyla kullanıldığı da saptanmıştır. SONUÇ Yüksekova yöresinde yürütülen çalışmanın sonuçları incelendiğinde hayvan yemi olarak kullanımları hariç, bitkilerin çoğunlukla tıbbi amaçlı kullanıldığı; kozmetik, süs ve diğer amaçlar doğrultusunda kullanımlarının az olduğu görülmektedir. Tıbbi amaçlı kullanımda en çok kadın hastalıkları, baş, diş, mide ve karın ağrıları, hemoroit, yaralar ve cilt rahatsızlıkları gibi hastalıkların tedavisi için bitkisel kökenli ilaçlardan faydalanılmaktadır. Çalışmada özellikle kadın hastalıklarının tedavisinde bitkisel kökenli ilaçlardan çok fazla faydalanıldığı görülmektedir. Söz konusu durumun sosyolojik bir davranış şeklinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Yörede kadınların kadın hastalıkları sebebiyle doktora gitmekten çekinmeleri, sorunlarına tıbbi bitkiler kullanarak ve kendi imkanlarıyla çözüm bulmaya çalışmaları bu durumun sebebi olarak görülebilir. Çalışma sonucunda ayrıca endemik ve yöreye özgü bazı bitki türlerinin halk tababetinde kullanıldığı belirlenmiştir. Bu bitkilerin tedavi edici özelliklerinin doğal olarak diğer bölgelerde bilinmemesi ve hiç bir literatürde bulunmaması oldukça orijinal bir sonuç olarak ortaya çıkmaktadır. Böylece yapılan çalışma ile halk tababeti literatürüne yeni bilgiler eklenmiştir. Günümüzde alternatif tıp yöntemleri, özellikle bitkilerle tedavi daha fazla önem kazanmaktadır. İnsanoğlu yıllardır tecrübelerini aktararak geldiği noktada bitkileri oldukça sık kullanmaktadır. Bitki çeşitliliği ve endemik türler yönünden oldukça zengin olan Anadolu coğrafyasının tıbbi bitkiler yönünden de çok zengin olduğu bilinmektedir. Çalışma sonucunda Anadolu coğrafyasının bir parçası olan Yüksekova yöresinin de bu açıdan oldukça bakir ve zengin olduğu görülmektedir. Araştırma yöresinde halk ilaçları konusunda edinilen bilgilerin geçmişten günümüze kadar nesilden nesile aktarılarak geldiği, fakat günümüzde bu bilgilerin iyi saklanmadığı ve yeterli önemin verilmediği görülmektedir. Çalışma sonucunda elde edilen bu bulguların gelecekte etnobotanik çalışmalara ve alternatif tıbba önemli katkılar sağlayacağı kesindir. 35

9 TEŞEKKÜR Bu çalışma, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Başkanlığı nın 2015-FBE- YL189 numaralı projesi ve aynı zamanda Fatma OĞUZ un yüksek lisans çalışması olup, desteklerinden dolayı YYÜ BAP Başkanlığı na teşekkürlerimizi borç biliriz. Ayrıca bu çalışma konusu, yıllar önce Herboloji alanındaki bilim insanlarının etnobotanik çalışmalar da yapmasını vasiyet eden Hocamız Merhum Prof. Dr. Zeki ÖZER e ithaf olunur. KAYNAKLAR Anonim. (2015). Meteoroloji Genel Müdürlüğü İklim Verileri, (Erişim: ). Anonim. (2016a). Hakkâri Valiliği, (Erişim: ). Aktan T. (2011). Yenişehir (Bursa) Köylerinin Etnobotanik Özellikleri. Celal Bayar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), Manisa. Alpaslan Z. (2012). Ergan Dağı (Erzincan) nın Etnobotanik Özellikleri. Erzincan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), Erzincan. Arasan Ş. (2014). Savur (Mardin) Yöresinde Halk Hekimliğinde Kullanılan Bitkiler ve Kullanım Alanları (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), Van. Arıtuluk ZC. (2010). Tefenni (Burdur) İlçesinin Florası ve Halk İlaçları. Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), Ankara. Asımgil A. (1997). Şifalı Bitkiler. Timaş Yayınları, İstanbul. Bağcı Y., Erdoğan R., Doğu S. (2016). Sarıveliler (Karaman) ve çevresinde yetişen bitkilerin etnobotanik özellikleri. Fen Fakültesi Fen Dergisi, 42(1), Baytop T., (1984). Türkiye de Bitkilerle Tedavi (Geçmiste ve Bugün), 2. Baskı, Nobel Tıp Kitapevleri, İstanbul. Baytop T. (1999). Türkiye de Bitkiler ile Tedavi. 2. Baskı; Nobel Tıp Kitapevleri Ltd. Şti., Tayf Ofset Baskı, İstanbul. Birinci S. (2008). Doğu Karadeniz Bölgesinde Doğal Olarak Bulunan Faydalı Bitkiler ve Kullanım Alanlarının Araştırılması (Yüksek Lisans Tezi, basılmamış) Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana. Bulut Y. (2006). Manavgat (Antalya) Yöresinin Faydalı Bitkileri. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi, basılmamış), Isparta. Cansaran A., Kaya F.Ö., Yıldırım C. (2007). Ovabaşı, akpınar, güllüce ve köseler köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) arasında kalan bölgede etnobotanik bir araştırma. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 19 (3): Çubukçu B., Özhatay N. (1987). Anadolu halk ilaçları hakkında bir araştırma, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri Özet Kitapçığı, 104. Davis PH. ( ). Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol: 1-9, Edinburg University Press, Edinburg, UK. Davis PH., Mill RR., Kit T. (1988). Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol: 10, Edinburg University Press, Edinburg, UK. Demirci S. (2010). Andırın (Kahramanmaraş) İlçesinde Etnobotanik Bir Araştırma. İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi, basılmamış), İstanbul. Deniz L. (2008). Uşak Üniversitesi 1 Eylül Kampüsü (Uşak) Florası ve Etnobotanik Açıdan Değerlendirilmesi. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), Afyonkarahisar. Deniz L., Serteser A., Kargıoğlu M. (2010). Uşak üniversitesi ve yakın çevresindeki bazı bitkilerin mahalli adları ve etnobotanik özellikleri. AKÜ Fen Bilimleri Dergisi, 1: Doğanoğlu Ö., Gezer A., Yücedağ C. (2006). Göller bölgesi-yenişarbademli yöresi nin önemli bazı tıbbi ve aromatik bitki taksonları üzerine araştırmalar. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 10(1): Gençay A. (2007). Cizre (Sırnak) nin Etnobotanik Özellikleri (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), YYÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Van. Güner A., Akyıldırım B., Alkayış MF., Çıngay B., Kanoğlu SS., Özkan AM., Öztekin M., Tuğ GN. (2012). Türkçe bitki adları. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler) (Edlr: Güner A., Aslan S., Ekim T., Vural M., Babaç M. T.) Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, İstanbul. Güner A., Özhatay N., Ekim T., Başer KHC. (2000). Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol: 11, Edinburg University Press, Edinburg, UK. Kaval İ. (2011). Geçitli (Hakkari) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), Van. Kazan D. (2007). Ortaca (Muğla) İlçesinin Etnobotaniği. Muğla Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), Muğla. Kitiş E., Özçelik H. (2015). Isparta İlinde Tıbbi Amaçlı Kullanılan Yabancı Ot Türleri, Ağustos 2015, II. Ulusal Botanik Kongresi Bildiri Özetleri: 44, Afyonkarahisar. Mart S. (2006). Bahçe ve Hasanbeyli (Osmaniye) Halkının Kullandığı Doğal Bitkilerin Etnobotanik Yönden Araştırılması. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi, basılmamış), Adana. Mükemre. (2013). Konalga, Sırmalı, Dokuzdam Köyleri (Çatak-Van) ve Çevrelerinin Etnobotanik Özellikleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), Van. Peel MC., Finlayson BL., McMahon TA. (2007). Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification. Hydrology and Earth System Sciences, 11:

10 Polat R. (2010). Havran ve Burhaniye Çevresinde Tarımsal Biyoçeşitlilik ve Etnobotanik Araştırmalar. Balıkesir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora tezi, basılmamış), Balıkesir. Sargın SA. (2013). Alaşehir ve Çevresinde (Manisa) Tarımsal Biyoçeşitlilik ve Etnobotanik Araştırmaları, Balıkesir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora tezi, basılmamış), Balıkesir. Şenkardeş İ. (2010). Ürgüp Yöresinin (Nevşehir) Geleneksel Halk İlacı Olarak Kullanlıan Bitkileri. Marmara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi, basılmamış), İstanbul. Uluğ E., Kadıoğlu İ., Üremiş İ. (1993). Türkiye nin Yabancı Otları ve Bazı Özellikleri. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No: 78, Adana. Uysal G. (2008). Köyceğiz (Muğla) İlçesinin Etnobotaniği. Muğla Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans tezi, basılmamış), Muğla. Vural M., Karavelioğulları F. A., Polat H. (1997). Çiçekdağı (Kırşehir) ve çevresinin etnobotanik özellikleri, OT Sistematik Botanik Dergisi, 4 (1): Türkiye Herboloji Derneği, 2017 Geliş Tarihi/ Received:Mayıs/May, 2017 Kabul Tarihi/ Accepted: Eylül/September, 2017 To Cite: Oguz F. and Tepe I. (2017). Plants Used in Traditional Medicine and Their Application Fields in Yuksekova (Hakkari) Region (In Turkish with English Abstract). Turk J Weed Sci, 20(2): Alıntı için: Oğuz F. ve Tepe I. (2017). Yüksekova (Hakkâri) Yöresinde Halk Tababetinde Kullanılan Bitkiler ve Kullanım Alanları. Turk J Weed Sci, 20(2):