Katılım Bankalarında Sigorta Uygulamaları ve Tekâfül Sigorta Sistemi

Transkript

1 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 587 A. ÇALIK 95 Katılım Bankalarında Sigorta Uygulamaları ve Tekâfül Sigorta Sistemi Özet Abdurrahman ÇALIK 1 Yirminci Yüzyılın ikinci yarısı itibariyle tüm dünyada İslami kurallara uygun finansal uygulamalar hızla yayılmıştır. Çağdaş din ve ilim adamlarının çalışmaları ile finansal ürünlerde İslami kurallara uygun uygulamalar ortaya çıkmıştır. Sigortacılık uygulamalarının da İslami kurallara uygun olarak yapılması noktasından hareketle 1980 lerden itibaren Tekâfül uygulamaları yapılmaya başlamıştır. Ülkemizde Katılım Bankaları olarak adlandırılan kuruluşlar dünyada İslami Bankacılık olarak bilinen faizsiz bankacılık uygulamaları yapmaktadır. Bu bankalar müşterilerinin beklentilerine uygun bankacılık hizmetlerini sunarken prensipleri doğrultusunda bazı farklı uygulamalar yapmaktadır. Çalışmanın amacı; Katılım Bankalarındaki Sigorta Uygulamaları ve Tekâfül Sigorta Sistemi nin çalışma prensipleri hakkında bilgi vermektir. Bu sistem ülkemizde özellikle İslami kurallara uygun olarak finansal çözümler arayan katılım bankalarının müşterilerinin sigorta ihtiyaçları açısından önem arz etmektedir. Anahtar Kelimeler: Tekafül Sigorta Sistemi, Sigorta, Katılım Bankası, Karşılıklı Sigorta, İslami Finans Insurance Applications in Participation Banks and the Takaful Insurance System Abstract In the second half of the twentieth century according to the rules of Islamic Finace practices spread rapidly all over the world. The Works of contemporary religions man and scientists according to the rules and practices of Islamic financial products have emerged. In 1980 accordance with Islamic rules Insurance applications began to be made by the name of Takaful. 1 Araş. Gör., Yüzüncü Yıl Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Interest-free banking applications known as the Islamic Banking institutions in the world called Participation Banks in our country. This banks offering some different banking services to fit the expections of customes engaged with the principles. The aim of the study; Participation Banks Insurance Practices and provide information about working principles of Takaful Insurance System. This system is looking for financial solutions to our country, especially in accordance with Islamic rules of participation banks is of great importance in terms of customers insurance needs. Keywords: Takaful Insurance System,Insurance, Participation Bank, Mutual Insurance, Islamic Finance

2 96 Katılım Bankalarında Sigorta Uygulamaları ve Tekâfül Sigorta Sistemi I.Giriş Günümüzde insanların finansal ihtiyaçları her zamankinden daha fazla olmaktadır. Artık değişen pazar koşullarından dolayı dünyanın herhangi bir yerindeki bir müşteri hiç ummadığınız bir anda müşteriniz olabilmekte size elektronik ortamda göndereceği bedelle ürününüzü talep edebilmektedir. Pazarın çok genişlediği, müşteri sayısının artık neredeyse dünya nüfusunun tamamı olan bir pazarda dünyadaki gelişmelerden haberdar olarak onlara ayak uydurmak işletmelerin uzun vadede varlıklarını devam ettirebilmeleri açısından hayati öneme sahiptir. Dünyadaki değişimi takip edebilmek müşteri ihtiyaçlarını tespit ederek onlara uygun çözümler üretebilmek artık rekabet edebilmenin en temel koşuludur. Bu kapsamda insanların kullandığı finansal ürünler de çok hızlı değişim göstermektedir yıl önce kimsenin bilmediği kredi kartları günümüzde en önemli ödeme araçlarından biri haline gelmiştir. Aynı şekilde yıl önceki rakamlara göre günümüzde konut veya taşıt almak için bankalardan kredi kullanan müşterilerin sayısı çok daha fazladır. Kullanılan bu kredilere konu kıymetli varlıkların sigortalanması yeni bir finansal pazar oluşturmaktadır. Ülkemizde finansal ihtiyaçlarını çeşitli dini kaygıları nedeniyle faizsiz bankacılık prensipleri ile çalışan katılım bankalarından karşılayan müşterilerin sayısı azımsanmayacak derecededir. Son yıllarda katılım bankalarının (eski adıyla Özel Finans Kurumlarının) ülkemizde pazar paylarını önemli ölçüde artırdıkları görülmektedir (Çalık, 2011: 82-83). Bu gelişmede Katılım Bankalarına, faizsiz bankacılık tecrübesi ve ürün çeşitliliği fazla olan yabancıların ilgisinin etkisi büyüktür. Özellikle Arap sermaye gruplarının son yıllarda Türkiye pazarına kaydırdıkları yatırımları Katılım Bankacılığı anlayışına da yeni bir boyut ve rekabet gücü getirmiştir. Bankalarla çalışan müşterilerin en temel beklentisi birikimlerini her türlü rizikoya karşı korumak ve bu koruma esnasında ise en azından paranın değerini koruyacak bir miktarda kazanım elde etmektir. Bankalar bu ihtiyaçları karşılamak için pek çok hizmeti sunmaktadır. Katılım Bankaları da aynı ihtiyaçları karşılamaya yönelik İslami prensiplere uygun finansal çözümler sunmaya çalışmaktadır. Finansal çözümlerin önemli unsurlarında biri de sigortacılık işlemleridir. Zira kullanılan bireysel krediler veya limit tahsisi yapılan kurumsal krediler için alınan ipotekler veya araç rehinleri için müşterilerin sıklıkla sigorta ihtiyaçları olmaktadır. Katılım Bankaları bu kapsamda kendi çalışma prensiplerine uygun sigorta şirketleri ile çalışarak müşterilerinin beklentilerine cevap vermelidir. Bu çalışmanın temel amacı, Katılım Bankalarında sigorta uygulamaları ve bu bankaların sigortacılık faaliyetlerinden yararlanabilecekleri Tekâfül Sigorta sistemi hakkında bilgi vermektedir. Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Girişi takiben ikinci bölümde Türkiye de faaliyette bulunan Katılım Bankalarında sigorta uygulamaları hakkında bilgiler verilecektir. Üçüncü bölümde Tekafül Sigorta sistemi tanıtılacaktır. Son bölümde ise genel bir değerlendirme yapılmıştır. II.Katılım Bankalarında Sigorta Uygulamaları Katılım Bankaları, müşterilerinin finansal ihtiyaçlarını faizsiz ürünlerle karşılamaya çalışan, müşterilerinden topladığı mevduatı reel sektörün ticari ihtiyaçlarının temininde İslami kurallara uygun olarak kullanan, bunun karşılığında vergi, istihdam ve ülke ekonomisine kazanç sağlayan kuruluşlardır (Çalık,2011:60). Genel anlamda konvensiyonel bankaların çalışma alanlarında İslami kurallar gözetilerek çalışmalar yapan kurumlardır. Ülkemizde 1980 li yılların başında Arap ülkelerinin yönettikleri büyük fonlara Türkiye de kârdan pay verilmesi ve Petro-Dolarlarının Türkiye ye yoğun bir şekilde gelebileceği düşüncesiyle bir takım çalışmalar yapılarak faizsiz bankacılığın önü açılmıştır (Şıklar, 2010; 210). Aynı zamanda finansal sistemle çalışmaktan dini kaygıları nedeniyle çekinen kişileri de hedef alan bu kurumlar zaman içerisinde hedef kitlesini geliştirmiştir te faaliyete geçen ilk katılım bankaları (o zamanki adıyla Özel Finans Kurumları) Albaraka Türk ve Faisal Finans olmuştur. 1989`da Kuveyt Türk, 1990`da da Anadolu Finans kurulmuştur te sisteme giren İhlas Finans sistemin özüne uygun düşmeyen uygulamalar nedeniyle 2001 de tasfiye edilmiştir da Asya Finans kurulmuştur. Faisal Finans ın el değiştirmesiyle Family Finans adını alan kurum Anadolu Finans ile birleşe-

3 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 587 rek bugünkü Türkiye Finans haline gelmiştir (Özsoy, 2011: 16) yılında 5411 sayılı Bankacılık Kanunu ndaki değişiklik ile son isimlerini (Katılım Bankası) almış böylece dünyaca bilinen, kolay tanımlanabilir bir statüye kavuşmuşlardır. Kâr veya Zarara müşterinin katılımından dolayı bu ismi almasıyla birlikte hem yurt içi hem de yurtdışı piyasalarda özellikli bankacılık işlemleri yaptığı kolay anlaşılır bir hal almıştır (Çalık, 2011:66). Yaklaşık 20 yıllık bir Türk Bankacılık sektöründeki faaliyetlerden sonra yapılan bu değişiklikle Katılım Bankalarının müşteri çeşitliliği, büyüme rakamları, şube sayıları önemli ölçüde değişmiştir. Son yıllarda yaşanan Katılım Bankacılığı na dönüşüm süreci ile birlikte Katılım Bankaları ürün çeşitliliğini artırarak çok daha geniş şube ağıyla yeni müşteri kitlelerine ulaşmaya çalışmaktadır. Özellikle kredi faiz oranlarında bankacılık sektöründe meydana gelen genel düşüş eğilimi Katılım Bankalarının Kredi Kâr payı oranlarını da düşürücü yönde etkilemiş bunun sonucunda çok sayıda kredi katılım bankalarınca kullandırılmıştır. Katılım Bankaları nın finansal sistemdeki payları arttıkça gerek nakdi krediler gerekse gayri-nakdi krediler olmak üzere kullandırılan kredile teminat alınan çok sayıda menkul/gayrimenkul için sigorta ihtiyacı doğmaktadır. Bu bölümde ülkemizde faaliyette bulunan katılım bankalarının sigorta uygulamaları hakkında bilgi verilecektir. A)Al Baraka Türk Katılım Bankası A.Ş; Al Baraka Türk Katılım Bankası, Ortadoğu nun önde gelen bankacılık gruplarından Al Baraka Bankacılık Grubunun iştiraki ile Türkiye de 1984 yılında kurulmuş ve 1985 itibariyle faaliyetlerine başlamıştır. Grup Personel 399 şube ile faizsiz bankacılığın dünyadaki öncülerinden biridir. Türkiye de 123 şube ve personel ile ülke genelinde geniş bir alanda katılım bankacılığı faaliyetlerinde bulunmaktadır (Al Baraka Türk Faaliyet Raporu,2011:3-4). Al Baraka Türk Katılım Bankası; Işık Sigorta, Güneş Sigorta, Anadolu Sigrota, Allianz Sigorta, Aviva Sigorta, Neova Sigorta ve Zurich Sigorta nın acentelik faaliyetlerini yürütmektedir. Al Baraka A. ÇALIK Türk ün 2011 Yılı Faaliyet Raporuna göre 2011 yılında 46,882 adet poliçe üretilmiş ve 16,7 Milyon TL prim üretimi sağlanmıştır. Al Baraka geniş bir coğrafyada milyonlarca müşterisine faizsiz bankacılık hizmeti vermektedir. Hizmet verdiği ülkelerde müşterilerinin beklentileri ve kendi prensipleri doğrultusunda pek çok farklı ürün sunmaktadır. Ülkemizde sunmamasına rağmen hizmet verdiği pek çok ülkede Tekâkül Sigorta Sistemi ne uygun sigorta şirketleri ile çalışmaktadır. B) Asya Katılım Bankası A.Ş; Bank Asya olarak bilinen kuruluş, 24 Ekim 1996 da Türkiye nin 6. Özel finans kurumu (o tarihte; Albaraka Türk, Faisal Finans, Kuveyt Türk, Anadolu Finans ve İhlâs Finans faaliyetteydi) olarak faaliyetlerine başlayıp itibariyle Asya Katılım Bankası A.Ş. unvanını almıştır (Çalık, 2011: 72). Bank Asya sigortacılık faaliyetlerini kendi iştiraki olan Işık Sigorta A.Ş. aracılığıyla yürütmektedir. Sigorta işlemleri acentelik yapan Bank Asya şubelerince takip edilmektedir Yılında Kurulan Asya Emeklilik ve Hayat A.Ş ile Katılım Bankacılığı tecrübesi ile Türkiye nin emeklilik Pazar ve dinamikleri göz önünde bulundurularak hedef kitlenin sigorta ve emeklilik ihtiyaçlarına uygun ürünler sunmaya başlanmıştır(asya Katılım Bankası A.Ş. Faaliyet Raporu 2011; 54). Bank Asya Katılım bankaları arasında sigortacılığı ilk önemseyen kurum olmuştur. Diğer katılım bankaları sigorta hizmetlerini başka sigorta şirketlerinden alırken Bankasya kurulduğu 1996 yılında kendi iştiraki olarak Işık Sigorta A.Ş yi kurmuş ve şirketin gelişmesinde çok önemli bir rol üstlenmiştir. C) Kuveyt Türk Katılım Bankası A.Ş. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nın 28 Şubat 1989 tarihli izniyle ve Kuveyt Türk Evkaf Finans Kurumu A.Ş. unvanıyla, 31 Mart 1989 tarihinde kurulan Kuveyt Türk Katılım Bankası A.Ş., yenilikçi ürün ve hizmetleriyle kısa sürede katılım bankacılığının Türkiye deki öncü gücü haline gelmiştir. Özel Finans Kurumu statüsünde faaliyet yürütmeye başlayan Banka, 1999 yılından itibaren diğer özel finans kurumlarıyla beraber 4389 sayılı Bankacılık Kanunu na tabi olarak faaliyetlerine yön vermeye başlamış, 2006 tarihinde ise halen kullanmakta olduğu Kuveyt Türk 97

4 98 Katılım Bankalarında Sigorta Uygulamaları ve Tekâfül Sigorta Sistemi Katılım Bankası A.Ş. (Kuveyt Türk) adını almıştır (Kuveyt Türk Katılım Bankası 2011 Faaliyet Raporu;13). Kuveyt Türk, Sigortacılık hizmetlerini %7 ortağı olduğu Neova Sigorta A.Ş. den almaktadır. Neova Sigorta, ülkemizde Tekâfül Sigorta sistemini hali hazırda uygulayan tek sigorta şirketidir (Çalık,2011: 78). Kuveyt Türk 2011 yılında adet sigorta işlemi gerçekleştirmiştir. D) Türkiye Finans Katılım Bankası A.Ş. Kayserili işadamları tarafından, %100 yerli sermaye ile kurulan ilk özel finans kurumu Anadolu Finans, 1991 yılında Ankara da faaliyetlerine başlamıştır. Kurum, 1998 yılında değişen ekonomi koşulları nedeniyle Genel Müdürlük teşkilatını İstanbul a taşımış, Hazine Müsteşarlığı ndan alınan izin doğrultusunda, 1999 yılının Temmuz ayında Boydak Ailesi ne intikal etmiştir(türkiye Finans Faaliyet Raporu, 2011: 10) yılında ülkemizde hizmet vermeye başlayan Faisal Finans Kurumu, Ülker Grubu nun, 2001 yılında çoğunluk hisselerini almasıyla Family Finans Kurumu A.Ş. adıyla faaliyetlerini sürdürmüştür (Türkiye Finans Faaliyet Raporu, 2011: 10) Ekonomik krizinden sonra hızlı bir şubeleşme sürecine giren kurum kısa sürede ülkemizin dört bir yanında yeni şubeler açmış, yüzlerce yeni istihdam yaratmıştır. Anadolu Finans ile Family Finans, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu nun tarih ve 1685 sayılı kararı ile birleşmiştir. Her iki bankanın tarihinde yapılan genel kurullarının birleşmeye dair kararlarının tescil edilmesine Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu nun (BDDK) tarih ve 1764 sayılı kararı ile onay verilmiştir (Türkiye Finans 2011 Faaliyet Raporu;10). III.Tekâfül Sigorta Sistemi Tekâfül kelime itibariyle, Al-Kafala Arapça kelime kökünden gelmekte ve ortaklaşa fayda, ortak sorumluluk manasındadır (Kwon, 2007: 62). İslam dininin sosyal hayatı düzenleyici kuralları açısından dayanışma, yardımseverlik ve paylaşma büyük önem arz etmektedir. Bu kapsamda Tekâfül Sigorta sistemi günümüz konvensiyonel sigortacılığının İslami kurallara uygun olarak yardımlaşma ve paylaşma esasıyla teşkil edilmiş halidir. Özellikle Müslüman nüfusun yoğun yaşadığı Arap ülkeleri ile Malezya, Endonezya gibi uzak doğu ülkelerinin yanı sıra Avrupa ve Amerika da da Tekâfül Sistemi ile çalışan sigorta şirketleri bulunmaktadır. Tekâfül Sisteminin amacı, belirli bir risk grubundaki bireyleri bir araya getirerek karşılaşılan tehlikelerde zararı en aza indirmek veya bireylerin toplumsal yaşantılarını alt üst etmesine izin vermeden hasarların telafisini sağlamaktır. Bu sistemde, aynı zamanda, amaç kâr elde etmek değil, bir riskin bir diğeri hesabına üstlenilmesi prensibi ile müşterek garantinin sağlanmasıdır (Karayazgan, 2008: 109). Sistem temelde müşterilerine sigorta şirketlerine benzer güvenceler vermesine rağmen kâr amaçlı kuruluşlar olmadıkları için büyük şirketlere yüksek paralar kazandırmaktan daha çok sigortalıların paraları ile ekonomik faaliyetlerde bulunup sigortalılara aynı zamanda ekonomik çıkar sağlamaktadır. Dünya nüfusunun yaklaşık %25 ini oluşturan Müslümanlar kendi inançlarına uygun ekonomik hizmetleri almak, dinin hükümlerine uygun hareket edebilmek için özellikle son 50 yıldır yoğun bir çaba göstermektedir. İlk olarak 1970 lerde yeni yeni filizlenmeye başlayan İslami Finansal Sistem fikri 1980 lerde şekillenmiş, günümüzde gayrimüslim ülkelerde dahil olmak üzere geniş bir yelpazede hizmet veren güçlü bir sistem oluşmuştur (Çalık,2011:31). Ülkemizde 1980 lerde Özel Finans Kurumları olarak başlayan günümüzde Katılım Bankacılığı olarak bilinen faizsiz bankacılık uygulamaları dünya genelinde farklı adlarla çok çeşitli coğrafyalarda faaliyet göstermektedir. Bu bankaların en önemli özelliği faizsiz bankacılık ilkeleri ile hareket etmeleridir. Müslüman, Yahudi ve Hıristiyan tüm din adamlarının tarihte faiz almaya karşı oldukları görülür (İştar, 2009: 19). Katılım Bankaları, faizden dolayı finansal sisteme girmeyen kişilerinde birikimlerini finansal sisteme dahil etmeleri için bir imkan tanımış böylece ekonomik kalkınmada önemli bir rol oynamıştır. Finansal sisteme faiz kaygısından dolayı dahil edilmeyen, bankalara yatırılmayan paraların büyük bir kısmının faizsiz bankacılık uygulamaları yapan katılım bankaları aracılığıyla dahil edildiği tahmin edilmekte-

5 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 587 dir. Bu paraların vergi, istihdam, kredi vb. faydaları ülke ekonomisi açısından çok önemlidir. İlk Tekâfül Sigora şirketleri 1979 da Sudan da The Islamic Insurance Co. ve Birleşik Arap Emirliklerinde The Islamic Arab Insurance Co. olarak kurulmuştur (Khan: 2011). Sonraki yıllarda Tekâfül Şirketlerinin Sayısı yıllar itibariyle önemli bir artış göstermiştir. Tekâfül Sigorta sistemleri farklı ülkelerdeki benzer uygulamaların başarılı olmasıyla birlikte kısa sürede önemli miktarda fon toplamıştır. Bankalar açısından toplanan mevduatlar kullandırılabilecek kredilere kaynak olması bakımından önemlidir. Ülkemizdeki Katılım Bankaları nın topladıkları mevduatların talep edilen kredileri karşılamada yetersiz kaldığı durumlarda Murabaha Sendikasyonları ile nakit ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Bankacılık sisteminde konvensiyonel sigorta şirketleri genellikle bankaların iştirakleri şeklinde kurulmuştur. Tekâfül Sigorta şirketlerinin de Katılım Bankaları nın müşterilerinin beklentilerine uygun olarak kurulması, işletilmesi müşterilerinin beklentilerine cevap vermenin yanı sıra Katılım Bankaları nın nakit ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli bir fayda sağlayacaktır. Uygulamada sigorta şirketlerinin en büyük dağıtım kanalları Banka şubeleridir. Ülkemizde sigorta bilinci çok yerleşmediği için bireyler çoğunlukla kredi işlemleri nedeniyle banka tarafından yönlendirilmeleri sonucu sigorta poliçesi yaptırmaktadır. Bu noktada bankanın ilişkili olduğu sigorta şirketi genellikle poliçe işlemini yapmaktadır. Katılım Bankaları nın da benzer şekilde Tekâfül Sigorta şirketleri ile ticari ilişkiler kurması hem müşterilerinin beklentilerine cevap vermeleri açısından hem de kurucusu olacakları Tekâfül Sigorta şirketleri vasıtasıyla önemli bir nakit kaynağının ve gelirinin konvensiyonel sigorta şirketlerine gitmesine engel olacaklardır. A. ÇALIK A.Tekâfül Modelleri; Tekâfül Sigorta Sistemi yaklaşık 30 yıllık bir geçmişe sahip olmasına rağmen geniş bir coğrafyada hızla yayılma imkânı bulmuştur. Bu yayılma farklı bölgelerde farklı uygulamaların doğmasına neden olmuştur. Hali hazırda en yaygın 3 Tekâfül Modeli nden bahsedilebilir. Bunlar Müdarebe Modeli, Vekalet- Acente Modeli ve Vekalet-Vakıf Modeli dir (Çalık,2011: 38). 1)Müdarebe Modeli; Müdarebe, taraflardan birinin sermayesini, diğerinin ise emeğini ortaya koyarak oluşturdukları emek-sermaye (ülkemizdeki yaygın kullanımıyla kâr-zarar) ortaklığıdır. Müdarebe Modeli baz alınarak kurulan ilk Tekâfül Şirketi 1984 te Malezya da Takaful Malezya olarak kurulmuştur. Müdarebe kavramında anahtar düşünce, biri sermaye, diğeri know-how (bilgi) sahibi olan iki tarafın bir araya gelerek bir projeyi gerçekleştirmeleridir (Uslu, 2005: 145). Bu sistemde tasarruf sahibi birikiminin bir kısmını anlaşılan kar paylaşım oranından (Örneğin %20 İşletmeye,%80 Tasarruf sahibine gibi) işletilmek üzere işletmeye verir. İşletme işin ehli olduğundan bu birikimleri hangi ticari faaliyetlerde kullanacağına kendi karar verir. İşletmeci, kar paylaşımından başka bir geliri olmayacağı için mümkün olan en iyi getiriyi sağlayacak yatırımlara yönelecektir. Bu noktada Müdarebe Modeli ne göre sigorta işletmecisi tıpkı Katılım Bankaları nda olduğu gibi tasarruf sahiplerinin birikimlerini değerlendirmek amacıyla basiretli tüccar gibi davranmalıdır. Elde edilecek gelirin İslami kurallara uygun ticari faaliyetlerden elde edilmesi de son derece önemlidir. Katılım Bankaları açısından bu modele uygun olarak kurulabilecek sigorta şirketleri hem katılım bankalarına yeni kullanabilecekleri fonlar sağlarken aynı zamanda da katılım bankalarının müşterilerinin sigorta ihtiyaçlarının da beklentilerine uygun olarak giderilmesini sağlayacaktır. Müdarebe Modeli nde dikkat edilmesi gereken hususlardan bir tanesi de kâr paylaşımı esaslarıdır. Tablo 1 de gösterildiği gibi Müdarebe Modeli nde kâr paylaşımı esastır ancak kâr paylaşımından önce işletmenin masraflarının, tazminat ödemelerinin elde edilen gelirden ödenmesi gerekir. Gelirden masraflar ödendikten sonra bir fazlalık kalması halinde kâr dağıtımı yapılabilecektir (Kavçak,2009: 11). 99

6 100 Katılım Bankalarında Sigorta Uygulamaları ve Tekâfül Sigorta Sistemi Tablo 1. Müdarebe Tekâfül Modeli Kaynak:Abdul Rahım Abdul Wahab,,Mervyn K.Lewıs,,M.Kabir Hassan, Islamic Takaful: Business Models,Shariah Concerns and Proposed Solutions, Thunderbird İnternational Business Review,Vol 49(3) May-June 2007, s:379 2)Vekalet-Acente Modeli; Vekalet Modelinde sigorta şirketi Müdarebe Modeli nden farklı olarak topladığı fonların bir kısmını (Örneğin %25-30) öncelikli olarak Sigorta ücreti olarak almaktadır. Alınan bu ücret yatırımlara hiç katılmadan sigorta şirketinin masraflarını karşılayabilmek amacıyla ayrılmaktadır. Böylece Sigorta Şirketi yapacağı faaliyetlerin sonucunda kâr elde edemezse en azından faaliyet giderlerini karşılayabilecek bir geliri elde etmiş olur. Vekâlet Modelinde toplanan fonlardan alınan sigorta ücretinin yanı sıra Müdarebe modelinde olduğu gibi faaliyetlerin sonunda elde edilen gelir

7 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 587 de başta belirlenen oranlarda paylaştırılmış olur. Böylece faaliyet sonucunda elde edilen bu gelir Tekâfül İşletmesi için bir nevi performans primi niteliğindedir.bu durum fon yöneticisinin fonları en verimli yatırımlara yönlendirmesi için motive edici bir unsur olacaktır. Zira eldeki fonları ne kadar verimli kullanabilirse o derece kârdan alacağı tutar da artacaktır. Günümüzde Vekâlet modelini kullanan Tekâfül Sigorta Şirketlerinin sayısında artış yaşanmaktadır. Zira Tekâfül Sigorta şirketleri de konvensiyonel sigorta şirketleri ile rekabet edebilmek için yaygın bir acente ağı, nitelikli personel, reklam ve tanıtım çalışmaları vb. maliyetlere katlanmaktadır. Yapılan tüm bu harcamaların finansmanının sağlanmasının yanı sıra şirketin faaliyetlerinden kârsız ayrılması halinde de en azından kaybedilen zaman ve harcanan emeğin karşılığı olabilecek bir miktar para talep edilmesi doğal karşılanmalıdır. A. ÇALIK Özellikle sigorta şirketi başka finansal şirketlerin iştiraki olarak kurulmamışsa maliyetlerin karşılanabilmesi noktasında Vekalet Acente modeliyle çalışmak daha rasyonel bir çözüm olacaktır. Ancak eğer bir Katılım Bankası veya başka bir kurumun iştiraki olarak faaliyette bulunacaksa bu durumda maliyetlerin önemli bir kısmı esas faaliyet şirketince karşılanabilir. Örneğin, Tekâfül Sigorta Şirketi nin Genel Merkezi ya da Operasyon Merkezi Katılım Bankası bünyesinde oluşturulabilir. Böylelikle önemli bir kira gideri engellenmiş olur. Bu durum aynı zamanda yer faydası sağlayacağı için her türlü problemin erken çözülmesi, çalışanlar arasındaki ikili ilişkilerin gelişmesi, bankacıların sigorta Eğitimi, sigortacılıların da bankacılık eğitimleri almalarına imkan sağlanarak işlerin daha verimli yapılması sağlanabilir. Vekalet-Acente Modelinin bir diğer önemli yanı da yılsonu faaliyet raporlarına göre elde edilecek olan gelirin bir kısmının şirkete performans primi şeklinde kalacaktır. Eğer şirket faaliyet sonuçlarından elde edilen geliri sermayelere aktarırken bir kısmını da çalışanlarına prim olarak dağıtırsa gelecek yıllardaki faaliyetlerinin daha verimli geçmesi beklenebilir. Zira çalışanlar ücret haricinde alınacak ekstra paraların başarılarının bir ödülü olduğunu anladıklarında sonraki yıllarda bu başarıları sürdürülebilir kılmaya çalışırlar. Vekalet-Acente Modelinin çalışma prensipleri aşağıda Tablo 2. de gösterilmiştir 101

8 102 Katılım Bankalarında Sigorta Uygulamaları ve Tekâfül Sigorta Sistemi Tablo 2. Vekalet-Acente Tekâfül Modeli Kaynak:Abdul Rahım Abdul Wahab, Mervyn K.Lewıs, M.Kabir Hassan, Islamic Takaful: Business Models,Shariah Concerns and Proposed Solutions, Thunderbird İnternational Business Review,Vol 49(3) May-June 2007,s: 382

9 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 587 3)Vekalet-Vakıf Modeli; Vakıf köken olarak Arapça bir kelime olup, sözcük anlamı itibariyle terk etmek, alıkoymak, tahsis etmek ve durdurmak gibi anlamlar ifade etmektedir (Demir, 1998: 18). Özellikle İslam dininin dayanışma ve yardımlaşmaya verdiği önemden dolayı İslamiyet in yaygın olduğu coğrafyalarda bir kısım insanlara ortak çıkar sağlayacak bazı işlerin ortak yapılması amacıyla kurulan pek çok vakıf bulunmaktadır. Bu vakıfların çeşitliliği azalmakla beraber halen günümüzde pek çok ülkede, çeşitli alanlarda faaliyetlerde bulunan pek çok vakıf bulunmaktadır. Vekalet-Vakıf Modelinde Tekâfül Şirket Sermayedarları bir miktar paralarını yatırım amaçlı olarak Vakıf adı altında yatırım fonlarına aktarmakta ve Vekâlet- Acente Modeli nde olduğu gibi öncelikli işletmecilik ücretlerini, daha sonra elde edilen kârdan kendi paylarına düşen gelirleri almaktadırlar (Çalık,2011:44). A. ÇALIK Müdarebe Modelinde İşlemler sonucu Kâr paylaşılırken, Vekalet-Acente Modelinde işlem ücreti her halükarda peşin olarak alınmaktadır. Vekalet- Vakıf Modeli nde ise Şirket ortakları da yatırımlara para aktarmakta böylece kendi tasarruflarını da yatırıma katmaktadırlar. Burada şirket sermayedarlarının emeklerinin yanı sıra bir miktarda para koymaları yatırım kararlarını verirken daha dikkatli davranmalarına neden olacaktır. Zira artık faaliyetlerin sonucunda her ne kadar işletmecilik ücreti ile bir miktar ücret alınacak olsa da yatırımın karlı olması son derece önemlidir. Özellikle büyük sermaye gruplarının bu şirketlere sermaye yatırmaları durumunda kâr beklentileri daha da yüksek olacaktır. Çünkü büyük gruplar aktardıkları paralardan farklı yatırımlara aktarmaları halinde kazanabilecekleri tutarlar ile sigorta şirketlerine aktarmalarından dolayı kazanamadıkları tutarları kıyaslarlar. Eğer farklı yatırımlarda yüksek miktarlarda paralar kazanırken sigortacılıktan para kazanmaz hatta kaybederlerse bu durum hiç beklenmedik sonuçlar doğurabilir. Sermayedarlar sonraki yıllarda sigortacılık sektörüne yatırım yapılmasına engel olurlar. Vekalet-Acente Modeli nde elde edilen gelir bir nevi performans primi niteliğinde iken Vekalet- Vakıf modelinden elde edilecek gelir sermaye kârlılığı olarak değerlendirilecektir. Toplanan fonların İslami kurallara uygun, güvenilir yatırım araçlarına yapılması diğer Tekâfül modellerinde olduğu gibi Vakıf Tekâfül modelinde de önemlidir. Uygulamada bazı değişiklikler olmakla beraber Tekâfül Sigorta şirketi hangi modelle çalışırsa çalışsın gerek hissedarlarına, gerekse sigortalılarına karşı birincil dereceden sorumluluğu İslami kurallara uygunluktur. Burada fon yöneticilerinin verebilecekleri en önemli karar türleri yatırımları hangi yatırım araçlarına yönlendirerek sermayedarların ve müşterilerin (İslami Kurallara uygun ) getirilerini en verimli hale getirmektir. Tekafül Sigortacılığı çeşitli nedenlerden dolayı farklı coğrafyalarda farklı modellerle uygulanmaktadır. Vekalet-Vakıf Tekâfül Modeli özellikle Pakistan ve Güney Afrika da uygulanmaktadır(khan,2008;16). 103

10 104 Katılım Bankalarında Sigorta Uygulamaları ve Tekâfül Sigorta Sistemi Tablo 5. Vekalet-Vakıf Tekâfül Modeli Kaynak: Abdul Rahım Abdul Wahab, Takaful Business Models,Opportunuties,Obstacles and Practical Recommendations for Islamisation of Insurance System In Pakistan, Sf:17 Erişim: [ Erişim Tarihi: 17 Ocak 2013 IV.Sonuç Katılım Bankaları son yıllarda bankacılık piyasasında dikkat çekici şekilde büyüme göstermiştir. Bu büyüme; yaygın şube ağı ülke nüfusunun büyük bir bölümüne ulaşma, geniş ürün yelpazesi ile müşterilerinin beklentilerini daha kolay karşılayabilme ve yeni yüzlerce çalışanı istihdam etme imkânı sağlamıştır. Son dönemlerde yaşanan ge-

11 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 587 lişmeler beraberinde bu bankaların bilinirliğini ve tercih edilme sıklıklarını da artırmıştır. Günümüzde Katılım Bankalarının müşterileri çok kolay, daha ucuz ve hızlı bir şekilde pek çok bankacılık hizmetini almaktadır. Örneğin Sınav paralarının tahsilinden, Kiralık kasa hizmetlerine kadar konvansiyonel bankaların yaptıkları, faizsiz bankacılık ilkeleri ile ters düşmeyen pek çok bankacılık faaliyeti son yıllarda katılım bankaları tarafından yapılmaktadır. Ticari bankalarla kıyaslandığında pek çok hizmette daha az komisyon oranları talep ederek tercih edilirliklerini artırmaya çalışırlar.bu çalışmaların getirisinin de yüksek olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Zira günümüzde bankalar bu tür hizmetlerden aldıkları komisyonları artık daha da önemsemektedir. Katılım Bankaları; Bireysel ve Kurumsal pek çok krediye aracılık yapmaktadır. Kendi prensiplerine uygun olarak reel ticareti finanse etmek amacıyla farklı sektörlerden çeşitli ticari işlemlere aracılık etmektedirler. Bankalar kredi işlemlerinde kredi risklerini güvence altına alabilecek, olası rizikolarda kredi müşterisinin ödeme güçlüğüne düşmesini engellemek veya kendi alacağını bir nebze olsun garanti altına alabilmek amacıyla krediye konu unsurların sigortalanmasını talep etmektedirler. Bankacılık açısından çapraz satış olarak da ifade edilen bankanın herhangi bir ürününü kullanan müşteriye ürünle alakalı veya başka ürünlerinde pazarlanması son derece önemlidir. Örneğin; bir müşteri herhangi bir bankada hesap açtığında müşteriye kredi kartı pazarlaması yapılır, müşteri bu ürünü beğenip alsa bile bu defa internet bankacılığı önerilir. Ürünler birbiriyle bağlantılı olmayabilir ancak önemli olan müşterinin farklı ihtiyaçlarını da karşılayarak bankadan vazgeçmesini zorlaştırmaktır. A. ÇALIK Katılım Bankaları; kendi kredi müşterilerinin sigorta işlemlerini çoğunlukla diğer sigorta şirketleri ile yapmaktadır. Bu durum hem bankanın önemli bir kâr kaleminden yoksun kalmasına, hem de poliçelerin bitiş sürelerinin, yenilenmesinin takibini zorlaştırmaktadır.aynı zamanda da yukarıda değindiğimiz Çapraz Satış mantığıyla bağdaşmamaktadır. Çapraz satış mantığıyla müşterinin pek çok finansal hizmetinin tek bir yerden alınması müşterilere de büyük kolaylıklar sağlar. Örneğin; bir çalışanın maaşını aldığı bankadan kullandığı kredi kartı borcunun otomatik tahsil edilmesi, elektrik, su vb. faturalarının hesaptan yine otomatik ödenmesi hesap sahibine büyük kolaylıklar sağlar. Çapraz satışla sağlanan bu hizmet kolaylığının yanı sıra farklı ürün veya hizmetlerin tek notadan alınması müşteri ve bankaların güvenceleri açısından da büyük önem taşımaktadır. Örneğin; Bir müşteri herhangi bir katılım bankasından kredi kullanarak aldığı evine ait sigortaları dışarıdan herhangi bir sigorta şirketi aracılığıyla güvence altına alırsa poliçenin süresi dolduğunda takibi unutulabilir. Bu durum hem müşteri, hem de banka açısından önemli riskler doğurmaktadır. Zira olası bir afet durumunda ev zarar görürse ve bu bedel sigorta şirketinden tazmin edilemezse bu durumda birey konut kredi taksitleri ile birlikte bu hasar ödemesini karşılamakta zorlanabilir. Böylece kredi taksitlerinin gecikmesi hatta ödenememesi de söz konusu olabilir. Ülkemiz Katılım Bankalarından Bank Asya ve Kuveyt Türk kendi sigorta şirketleri ile çalışmaktayken diğer katılım bankalarının henüz kendi iştirakleri olan bir sigorta şirketlerinin olmaması, sigortacılık hizmetini diğer sigorta şirketlerinden almaları büyük bir eksiklik olarak görülmektedir. Katılım Bankaları nın iştiraki olarak kurulacak sigorta şirketlerinin hedef kitlesi Katılım Bankaları ndan kredi kullanacak müşteriler olduğu için sigortacılık açısından önemli sorunlardan biri olarak görülen tahsilat problemleri de önemli ölçüde aşılmış olacaktır. Müşteriler kredi borçlarını ödemek için hesaplarına para yatırdıklarında poliçe primleri kolay bir şekilde tahsil edilebilecektir. Tekâfül Sigorta şirketleri çalışma prensipleri açısından katılım bankaları ile aynı ilkeleri izlemektedir. Tekâfül Sigorta şirketlerinin müşterilerden topladığı primler İslami prensiplere uygun yatırımlara yönlendirilmeli elde edilen kârdan hasar ödemeleri yapıldıktan sonra müşterilere kâr dağılımı yapılmalıdır. Bu durum Tekâfül Sigorta şirketleri ile faizsin bankaların birlikte çalışmalarını kolaylaştırmaktadır. Böylece hem Tekâfül Sigorta şirketi topladığı fonları kolayca yatırıma aktarabilmekte hem de faizsiz bankalar fon ihtiyaçlarını kolayca karşılayabilmektedirler. Halihazırda dünya genelinde incelendiğinde pek çok Tekâfül şirketinin Katılım Bankalarının muadilleri bankaların iştirakleri ile kurulduğu görülmektedir. 105

12 Katılım Bankalarında Sigorta Uygulamaları ve Tekâfül Sigorta Sistemi 106 Ernst & Young ın 2012 Dünya Tekâfül Raporuna göre 2009 da 6,9 Milyar Dolar olan toplam Tekafül Primleri 2012 de 12,4 Milyar Dolar a ulaşmıştır. Son yıllardaki dünya genelinde hızla büyüyen Tekafül piyasası da incelendiğinde ülkemizdeki gelişme potansiyeli öngörülebilir. Ülkemizdeki katılım bankalarının da kendi iştirakleri olan Tekafül Sigorta şirketlerini kurmaları hem müşterilerinin beklentilerine cevap verebilmeleri hem de kendileri açısından önemli bir gelir kaynağı olabilecektir. ŞIKLAR,Osman,(2010), Bir Ara Rejim Bürokratının Anıları, İmge Kitabevi Türkiye Finans 2011 Faaliyet Raporu (2011) The World Takaful Report 2012,(2012), Ernst%Young, World%20Takaful%20Report% pdf USLU,Sami; (2005), İslamda Faiz Yasağı ve Çağdaş Finans,Zafer Yayınları Kaynakça ABDUL RAHIM, Abdul Wahab; Takaful Business Models,Opportunuties,Obstacles and Practical Recommendations for Islamisation of Insurance System In Pakistan, Sf:17 [ ABDUL WAHAB, Abdul Rahım, K.LEWIS, Mervyn, HASSAN,M.Kabir; (2007); Islamic Takaful: Business Models,Shariah Concerns and Proposed Solutions, Thunderbird İnternational Business Review, Vol 49(3) May-June Al Baraka Türk Katılım Bankası A.Ş Faaliyet Raporu 2011 (2011) Asya Katılım Bankası A.Ş. Faaliyet Raporu 2011 (2011) ÇALIK,Abdurrahman; (2011), Tekâfül Sigorta Sistemi ve Katılım Bankalarında Uygulanabilirliği,Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi DEMİR,İlhan; (1998), Yeni Vakıfların Temel Kitabı,Hukuki Araştırmalar Derneği Yayınları,Ankara İŞTAR,Emel; (2009), Katılım Bankacılığı Tarihi, Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Projesi KARAYAZGAN, Ahmet; (2008), Takaful (İslami Sigorta), Sigorta Araştırmaları Dergisi, Sayı 4, s. 109 KAVÇAK,Görkem; (2009), Malezya Sigortacılık Sektörünün İncelenmesi ve Ekonomik Büyümeye Etkileri,Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi KHAN,Atiquzzafar; Takaful: Concepts and Models, 31 May 2011, KHAN,Mohammad, Islamic Insurance (Takaful and Retakaful),28 May 2008, Kuveyt Türk Katılım Bankası A.Ş Faaliyet Raporu (2011) KWON,W.Jean; (2007), Islamic Principle and Takaful Insurance: Re- Evaluation, Journal Of Insurance Regulation, Vol.26, Issue 1, pp;62 ÖZSOY, İsmail, (2011) ; Türkiye de Katılım Bankacılığı, Türkiye Katılım Bankaları Birliği Eğitim Notları, Eğitim No: , s: 15