Riskli Gruplarda Sağlık Okuryazarlığı Yönetimi. Prof. Dr. Sarp Üner

Transkript

1 Riskli Gruplarda Sağlık Okuryazarlığı Yönetimi Prof. Dr. Sarp Üner

2 Temel sorun: Sağlık sistemleri, hizmetten yararlananlar için son derecede karmaşık bir yapıdadır. Sağlık hizmeti almak için başvuran kişilerin sağlık sorunları ve verilen hizmetle ilgili olarak farklı rolleri vardır. bilgilenmeleri, sorumlulukları ve haklarını bilmeleri, sağlık ile ilgili kararlar verebilmeleri. Başvuranların tümünün ilgili konularda bilgi ve yeterlilik sahibi oldukları kabul edilmektedir. Sessiz Epidemi: Sağlık okuryazarlığı düşüklüğü

3 Sağlık okuryazarlığı Çeşitli yayınlarda farklı şekillerde tanımlanmıştır ve henüz tanımı ya da kavramsal çerçevesi açısından bir görüş birliğine varılmamıştır. Mevcut tanımlar kabaca iki gruba ayrılmaktadır 1- Tıbbi bakış açısı 2- Halk sağlığı bakış açısı

4 1- Tıbbı Bakış Açısı: Temel olarak kişinin tıbbi bilgi ve talimatlarda sıklıkla kullanılan harf, sayı ve kelimeleri okuma ve anlama kabiliyeti üzerine yoğunlaşmaktadır. Sözlü veya basılı sağlık materyalleri ile ilgili dinleme, konuşma, yazma, okuma ve aritmetik gibi bilgi ve becerilerin bir ölçüsüdür.

5 2- Halk Sağlığı Bakış Açısı: «Hayat boyunca yaşam kalitesini sürdürmek veya geliştirmek için sağlık hizmetleri, hastalığın önlenmesi ve sağlığın geliştirilmesi ile ilgili günlük hayatta kararların alınması ve yargılara varılması için sağlık bilgisine erişme, anlama, değerlendirme ve uygulamada insanların bilgisini, motivasyonunu ve yeterlilikleri» Bu bağlamda değerlendirildiğinde sağlık okuryazarlığı; bireyin sağlığını koruyucu, geliştirici ve bozulan sağlığını iyileştirici şekilde temel sağlık bilgilerini ve hizmetlerini edinebilme, yorumlayabilme ve anlayabilme kapasitesi olarak tanımlanabilir. Düzey 1 işlevsel sağlık okuryazarlığı Düzey 2 iletişimsel sağlık okuryazarlığı Düzey 3 eleştirel sağlık okuryazarlığı

6 2- Halk sağlığı bakış açısı: Düzey 1- İşlevsel sağlık okuryazarlığı (temel beceriler), bireyin sağlık ile ilgili bilgi ve talimatları okuma becerisine ve bu becerileri günlük durumlarda uygulama kapasitesine odaklanmaktadır. Sözlü veya basılı sağlık materyalleri ile ilgili dinleme, konuşma, yazma, okuma ve aritmetik gibi bilgi ve becerilerin bir ölçüsüdür «Sağlık riskleri ve sağlık hizmetlerinin nasıl kullanılacağı hakkında bilgilerin iletilmesi»

7 2- Halk sağlığı bakış açısı: Düzey 2- İletişimsel (interaktif) sağlık okur-yazarlığı (daha ileri düzey beceriler), sosyal becerilerle birlikte bilgiyi ayıklamak, başkalarıyla iletişim kurmak ve değişen çevrelere yeni bilgileri uygulamak için kullanılabilen daha gelişmiş bilişsel ve okur yazarlık becerileri üzerine odaklanmaktadır. Kişilerin sağlık hizmeti sunanlar ile iletişiminde sosyal ve bilişsel becerilere de sahip olması anlamına gelmektedir. Bu düzeydeki bireyler farklı sağlık aktivitelerinden yararlanabilmekte ve değişen sağlık koşullarında sahip oldukları bilgilerini rahatlıkla kullanabilmektedir. «önerilere göre davranılması için özellikle motivasyon ve kendine güven gibi kişisel ve sosyal becerilerin geliştirilmesi».

8 2- Halk sağlığı bakış açısı: Düzey 3- Eleştirel sağlık okuryazarlığı, (en gelişmiş beceriler) işlevsel ve iletişimsel sağlık okuryazarlığı ile aynı becerilere odaklanmakla beraber ek olarak ileri düzeyde bilişsel ve sosyal beceriler ile eleştirel düşünebilme ve bilgiyi analiz etme becerisine sahip olmayı gerektirir. Kişiler sağlık bilgilerini eleştirel düzeyde değerlendirebilmekte, kapasitelerini geliştirebilmekte, sağlığın sosyal, politik ve ekonomik boyutlarını anlayabilmekte ve yorumlayabilmektedir.

9

10 - Meslek Sağlık hizmetine ulaşım ve kullanma - İş - Gelir - Sosyal destek Hasta: gezinme becerisi, öz yeterlilik, algılanan engeller Sağlık sistemi: karmaşık olması, hizmet sunumunda hız ve çok fazla tabaka Etnik köken Eğitim Yaş - Kültür - Dil SAĞLIK OY Hizmet sunan - Hasta etkileşimi Hasta: bilgi, inanışlar, karar almaya katılım Sağlık sistemi: iletişim becerileri, öğretme kapasitesi, zaman, hasta odaklı hizmet SAĞLIK ÇIKTILARI - Görme - İşitme - Sözel yetenek - Hafıza - Muhakeme Kişisel bakım Hasta: motivasyon, sorun çözme, öz yeterlilik, bilgi ve beceriler Sağlık sistemi: farklı destek yöntemleri, kitle iletişim araçları, sağlık eğitimi, kaynaklar

11 Riskli Gruplar Kırılgan İncinebilir Hasar görebilir Korunmasız Örselenebilir

12 Riskli gruplar Düşük eğitim düzeyi Düşük sosyal statü 65 yaş ve üzeri 18 yaş ve altı Kadınlar Gebeler Uyuşturucu madde kullananlar, Sokakta yaşayanlar-evsizler, Tutuklular Mülteci/Sığınmacı/Göçmen/Geçici koruma Birden fazla uzun dönem bakım gerektiren hastalığı olanlar Ruhsal bozukluğu bulunanlar Öğrenme güçlüğü bulunanlar Fiziksel yetersizliği bulunanlar ABD, Kanada, Avustralya - genel toplum %50 civarında - mülteciler %75 e çıkmakta

13

14 Mülteci/Sığınmacı/Göçmen/Geçici koruma altındakiler Farklı geçmişe ve tecrübelere sahip bireylerden oluşan heterojen bir gruptur Sağlık durumları ve sağlık sorunları değişiklik göstermektedir. Psikolojik sorunlar ve kendini hasta hissetme sık görülmektedir. İş gücü kaybı, hastalık ve erken ölüm sıktır Bulaşıcı olmayan hastalıklarla ilgili sorunlar daha sıktır ve bazı alt gruplarda bulaşıcı hastalık prevalansı yüksektir. Sağlıkları zamanla kötüye gider ve sağlık sorunları bazen ancak çalışmaya başladıklarında saptanır. Çoğu sağlık problemi, sağlığın sosyal belirleyicileri ve sosyo-ekonomik faktörlere bağlıdır. Göç sürecinde ve yeni ülkeye yerleşim sırasında sağlığı etkileyen çeşitli zorluklarla karşılaşmaktadırlar.

15 - Meslek Sağlık hizmetine ulaşım ve kullanma DİL Etnik köken Eğitim Yaş - İş - Gelir - Sosyal destek - Kültür - Dil SAĞLIK OY Hasta: gezinme becerisi, öz yeterlilik, algılanan engeller Sağlık sistemi: karmaşık olması, hizmet sunumunda hız ve çok fazla tabaka Hizmet sunan - Hasta etkileşimi Hasta: bilgi, inanışlar, karar almaya katılım Sağlık sistemi: iletişim becerileri, öğretme kapasitesi, zaman, hasta odaklı hizmet SAĞLIK ÇIKTILARI KÜLTÜR - Görme - İşitme - Sözel yetenek - Hafıza - Muhakeme Kişisel bakım Hasta: motivasyon, sorun çözme, öz yeterlilik, bilgi ve beceriler Sağlık sistemi: farklı destek yöntemleri, kitle iletişim araçları, sağlık eğitimi, kaynaklar

16 Mülteci/Sığınmacı/Göçmen/Geçici koruma altındakiler. Sağlık ve sağlık hizmeti ile ilgili bilgileri bulma ve anlamada yardım almada sorun yaşarlar. Sağlık bilgisi ve sağlık geliştirici eğitim programlarına daha az ulaşırlar. Genel olarak okuryazarlık ve sağlık okuryazarlığı düşüktür. Düşük sağlık okuryazarlığı, sağlık bilgisi edinme, anlama ve uygulama konusunda daha fazla güçlüğe sebep olur ve bu nedenle sağlık çıktıları kötüdür. Sağlık bilgilerine erişim eksikliği veya uygun olmayan sağlık bilgileri, riskli davranışların, sağlık hizmetlerinin kötü kullanımının ve genel olarak sağlık sonuçlarının kötüleşmesinin temel itici gücüdür. Koruyucu önleyici ve tedavi edici sağlık hizmetlerine erişim, başvuru ve kullanma düşüktür; kanser taramaları, sigarayı bırakma ya da diyabet programları gibi sağlık müdahaleleri de daha az etkilidir. Sağlık hizmetine başvuru düşük, sağlığı geliştirici faaliyetlere katılım düşük ve karşılanamayan sağlık bakım gereksinimleri yüksektir.

17 Mülteci/Sığınmacı/Göçmen/Geçici koruma altındakiler. Kültürleri farklıdır Farklı değerleri ve dünyaları vardır İnanışları davranışları farklıdır Hastalıkları sağlık sorunlarını farklı algılarlar, görürler ve tanımlarlar Dil önemli bir engeldir Dili bilmiyorlardır Bilseler bile anadilleri olmadığından etkili kullanamazlar Sağlık hizmeti sunanlar ile iletişim sorunları yaygındır Etkili iletişim mümkün olmaz

18 Sağlık okuryazarlığının geliştirilmesi; Dayanıklılığı arttırır Hastalıkların ciddiyetini azaltır Ruhsal sağlığı geliştirir Sağlık bilgisini arttırır Tıbbi talimatlara uyma becerisini arttırır Sağlıklı yaşam tarzı değişiklikleri teşvik eder Hastaların karar mekanizmalarına katılımını arttırır Kendine güven ve saygıyı artırır İnsanları uzun vadeli sağlık durumunu etkili bir şekilde yönetme yönünde güçlendirir

19 - Meslek Sağlık hizmetine ulaşım ve kullanma DAHA İYİ SAĞLIK HİZMETİ - İş Hasta: gezinme becerisi, öz yeterlilik, Hakkaniyet DİL - Gelir - Sosyal destek - Kültür algılanan engeller Sağlık sistemi: karmaşık olması, hizmet sunumunda hız ve çok fazla tabaka Hizmet sunan - Hasta etkileşimi Etkililik Verimlilik Erişilebilirlik Etnik köken - Dil Hasta: bilgi, inanışlar, karar almaya katılım Sağlık sistemi: iletişim becerileri, SAĞLIK ÇIKTILARI Eğitim Yaş SAĞLIK OY öğretme kapasitesi, zaman, hasta odaklı hizmet KÜLTÜR - Görme - İşitme - Sözel yetenek - Hafıza - Muhakeme Kişisel bakım Hasta: motivasyon, sorun çözme, öz yeterlilik, bilgi ve beceriler Sağlık sistemi: farklı destek yöntemleri, kitle iletişim araçları, sağlık eğitimi, kaynaklar

20 Ne yapılabilir? Genel toplum için olduğu kadar riskli gruplar içinde İlerlemenin ölçülmesi ve izlenmesi de dahil olmak üzere sağlık okuryazarlığı konusunda multidisipliner araştırmalara kaynak sağlanmalı, Sağlık okuryazarlığının boyutlarıyla ilgili bilgi toplamak için mevcut araçlar kullanılabilir yada hedef topluma uygun araçlar geliştirilebilir Özellikle riskli grupların sağlık okuryazarlığı düzeyi yükseltilmeli, sosyal ve ekonomik eşitsizliklerden oluşan sağlık sorunlarının azaltılmasına katkıda bulunabilir Sağlık hizmeti sunumunda dil engelinin önüne geçilmesi için tıbbi tercümanlar kullanılmalı, Dil bilen hasta yakını bir çok nedenden dolayı sakıncalıdır

21 Ne yapılabilir? Yaşam boyu sağlık okuryazarlığını öğrenme standartları oluşturulmalı, Örgün eğitime dahil edilebilir Sağlık okuryazarlığını sağlık çalışanları için bir eğitim bileşeni haline getirilmeli, Sağlık okuryazarlığının farkındalığı ve değerlendirmesi sağlık sisteminin bir parçası olmalıdır. Koruyucu hizmetler ile ilgili çalışmalara sağlık okuryazarlığı da eklenmeli Sağlık okuryazarlığını geliştirmek sağlık ve sağlık hizmetlerini iyileştirmek için bir araçtır. Bu hem bir süreç hem de sonuçtur

22 Ne yapılabilir? Hakkaniyet isteniyorsa sağlık okuryazarlığının arttırılmasına öncelik verilmeli, Sağlık okur yazarlığı etik ve hakkaniyet meselesidir ve eşitsizlikleri azaltmak için şarttır. Tüm hastaları eşit muamele için gayret gösterdiğimiz halde, herkesin aynı sağlık okuryazarlığı yeteneklerine sahip olmadığını unutmamak gerekir. Sağlıkta hakkaniyeti artırmak için mültecilerle yapılan çalışmalarda sağlık okur yazarlığı dikkate alınmalıdır

23 Sağlık okuryazarlığı yüksek toplumlarda. Bilgilendirilmiş kişilerin sağlık sonuçları daha iyidir, DAHA İYİ SAĞLIK HİZMETİ Sağlık hizmetleri sunanlarla hizmet alanlar daha uyumludurlar, Kişiler hastalık belirtilerini tanıdıklarından erken başvuru/erken tanı daha fazladır, DAHA İYİ SAĞLIK ÇIKTILARI Hizmet kullananlar talimatları okurlar ve kavrarlar, Hastalar hekimlerin önerilerini anlarlar ve anlamadıkları zaman soru sormaktan korkmazlar. DAHA YÜKSEK SAĞLIK DÜZEYİ