IRA MARVIN LAPIDUS UN MUSLIM CITIES IN THE LATER MIDDLE AGES KİTABINA GÖRE MEMLÛK TARİHİ

Transkript

1 Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 20, Sayı: 2, Sayfa: , ELAZIĞ-2010 KİTAP DEĞERLENDİRMESİ IRA MARVIN LAPIDUS UN MUSLIM CITIES IN THE LATER MIDDLE AGES KİTABINA GÖRE MEMLÛK TARİHİ Muslim Cities in the Later Middle Ages Review of Ira Marvin Lapidus Book Gürhan BAHADIR ** ÖZET Ortaçağ İslâm şehirleri tarihi, uzun yıllar boyunca ihmal edilmiş bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Belki de ilk defa, seçkin bir geç Ortadoğu tarihçisi olan Ira Marvin Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages adlı kitabında geç Ortaçağ İslâm şehirlerinin tarihini yazmış ve bu alandaki çalışmalara öncülük etmiştir. Bu düşünceden hareketle Ira Marvin Lapidus tarafından yazılan kitap tarafımızdan incelenip bilim aleminin dikkatine sunulmuştur. Lapidus un Geç Ortaçağ da İslâm Şehirleri adlı kitabının değerlendirilmesinde ilk önce kitabın genel bir değerlendirilmesi yapıldıktan sonra kitabın birinci bölümünde yazılmış olan Memlûk şehirlerinin siyasi tarihi verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ortaçağ, İslâm Şehirleri Tarihi, Memlûk ABSTRACT The history of Muslim cities in the later middle ages has been one of the most neglected issues in the historiography of the Middle East for many years. Ira Marvin Lapidus, a distinguished scholar of the Middle East, has dealt with the issue by writing a book Muslim Cities in the Later Middle Ages. At the introduction of this article, we are going to assert Ira Marvin Lapidus How to use a method for writing history of Muslim Cities in the Later Middle Ages. Then we will assert Memlûk history Key Words: Middle Ages, Islam Cities History, Memlûk Ira Marvin Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Harvard University press, ** Yrd.Doç. Dr., Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen-Ed.Fakültesi, Tarih Bölümü; gbahadir@mku.edu.tr

2 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi /2 Ira Marvin Lapidus un Muslim Cities in the Later Middle Ages kitabına Göre Memlûk Tarihi Ira Marvin Lapidus un kitabında öncelikli olarak geç Ortaçağ da İslâm şehirleri sosyolojik ve tarihsel açıdan incelenmiştir. Bu bağlamda kitap okuyucuya giriş ve altı bölümde sunulmuştur. Kitap toplam 191 sayfadan oluşmaktadır. Kitabın birinci bölümünde Memlûk Devleti nin siyasi tarihi diğer bölümlerinde ise Memlûk Devleti hakimiyetindeki İslâm şehirlerinin yönetim ve sosyal yapısı açıklanmıştır. Kitabın giriş kısmında Ortaçağ İslâm şehir yapısı ile Ortaçağ Avrupa şehir yapısı karşılaştırılarak Ortaçağ şehir yapısının nasıl oluştuğu açıklanmıştır. Ortaçağ şehir tarihinin nasıl araştırıldığı açıklandıktan sonra birinci bölümde Memlûk Devleti nin kuruluşundan yıkılışına kadar geçen zamanda önemli dönüm noktaları başlık yapılarak Memlûk Devleti nin siyasi tarihi yazılmıştır. Lapidus un Memlûk Devleti nin siyasi tarihi büyük oranda çevrilmiş ve aynı zamanda Lapidus un birinci bölümde yazdığı Memlûk Devleti nin siyasi tarihinde bazı eksik konular, Kâzım Yaşar Kopraman ın Çağ Yayınlarından çıkmış Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi adlı eserinde yazdığı Memlûklar maddesinden yararlanılarak tamamlanmıştır. Yazara göre Ortaçağ şehirlerinin iki farklı yapıdan oluştuğu fikri, uzun bir dönem Avrupalı tarihçilerin araştırmalarında etkisini devam ettirmiş ve bu tarihçiler bu yapıyı şu şekilde tanımlamışlardır: Birinci şehir yapısı özerk yönetimle yönetilen şehirler ise ikinci şehir yapısı bürokrasiyle yönetilen şehirler olarak tanımlanmıştır. Kitapta Ortaçağ şehirleri için birinci şehir yapısı Avrupa şehirleri için uygun görülürken ikinci şehir yapısı Asya şehirleri için uygun görülmüştür. Son zamanlardaki Ortaçağ şehir tarihi araştırmacıları, Ortaçağ şehir yapısını bu şekilde birbirinden ayırarak yapılan araştırmaların metot açısından doğru olmayacağını vurgulamışlardır. Lapidus ise yapılan bu ayrımın sebebini modernite öncesi ideal Avrupa topluluğunu oluşturma hayalinin bir ürünü olarak açıklamaktadır. Avrupalı tarihçilere göre şehir yaşamında ideal yönetim, özerk yönetim altında toplanan vatandaşlar tarafından seçilen yöneticilerin oluşturduğu yönetim şeklidir. Ortaçağ Avrupa şehirlerinde sivil toplumsal birimlerin varlığı, imparatorların ve lordların şehir halkı üzerindeki baskılarını ortadan kaldırmak için son derece önemliydi. Ayrıca ticari sınıfın zenginleşmesi ile bu sivil toplumsal birimlerin gücü ve etkisi daha da çok artmıştır. Lapidus, Antik ve erken Ortaçağ şehir yapısının geç Ortaçağ da da devam ettiğini Ira Marvin Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Harvard University press,

3 Ira Marvin Lapidus un vurgulamış ve bunu şu şekilde açıklamıştır. Geç Ortaçağ da Avrupalıların büyük macerasında Haçlı Savaşları döneminde de şehir halkı tarafından oluşturulan bu toplumsal birliktelikler varlıklarını sürdürdüler. Rönesans kültürünün oluşmasında şehir halkı tarafından oluşturulan bu sivil toplumsal birliktelikler çok önemli bir etkiye sahip olmuşlardır. Batılı birçok tarihçi İslâm şehir yönetim yapısını Avrupa şehir yönetim yapısının zıttı olduğunu zannetmektedir. Bazı tarihçiler, İslâm şehirlerinin imparatora bağlı bürokratlar tarafından şehir halkının bağımsızlığını ortadan kaldıracak şekilde yönetildiği düşüncesindedir. Bu şekilde düşünen tarihçiler İslâm şehirlerinde antik mirastan gelen toplumsal bağımsızlık ve gönüllü toplumsal birlikteliklerin zamanla ortadan kalktığını savunmuşlardır. Yazara göre Ortaçağ İslâm şehirlerinde şehir yönetimine katılan toplumsal birlikteliklerin olmadığı konusunda batılı tarihçiler ortak görüşe sahiptir. İslâm şehir yapısında, Avrupa şehir yapısından farklı olarak, hükümdar tarafından yönetilen bir devletin şehirlere ve kasabalara ayrılarak yönetilme sistemi vardır. İslâm şehirlerinin yönetim yapısında şehir halkının oluşturduğu toplumsal birliktelikler yerine hükümdar tarafından atanan bürokrat sınıfı söz sahibiydi. Bu bürokrat sınıf, şehir yaşamında sivil toplumsal birimlerin bir araya gelerek bir güç oluşturmasını engelliyordu. İslâm şehirlerinin oluşturduğu devlet yönetim yapısı bir vücudun diğer organlarıyla birlikteliği gibiydi. Bir organda başlayan hastalık nasıl bütün vücudu etkiliyorsa bir İslâm şehrinde yönetimin bozulması da devletin bütününü etkilemekteydi. Eğer hükümdarlar müdahaleyi çabuk yapmazlarsa aksaklıklar veya isyanlar diğer şehirlere de yayılabilirdi. Bu sebepten yöneticiler İslâm şehirlerdeki yönetim aksaklıklarına çabuk müdahale ediyorlardı. Lapidus, İslâm şehir yaşamında dini ve ticari faaliyetlerin bir bütünlük içinde olduğunu tespit etmiştir. Halbuki bazı batılı araştırmacılar İslâm şehir yönetiminde bağımsız toplumsal birlikteliklerin olmadığını ileri sürmüşlerdir. Ortaçağ da Doğu şehirleri bürokrasiye dayalı merkeziyetçi yönetim yapısıyla yönetilirken, Batı şehirlerinin yönetiminde demokratik toplumsal birliktelikler egemenliklerini sürdürmekteydi. Yazara göre bu iki farklı şehir yönetim yapısına açıklık getirmek Ortaçağ şehir tarihinin en önemli problemlerinden biridir. Neden Avrupa şehirlerinin yönetiminde bağımsız toplumsal birliktelikler egemenliklerini sürdürürken, doğu şehirleri bundan yoksundu? Yazar, bu sorunun cevabını verirken Akdeniz bölgesinin ekolojik yapısının da dikkate alınması gerektiğini vurgulamıştır. Yazara göre Grek-Roma döneminde Akdeniz bölgesindeki şehirlerin yönetim yapıları birbirinden çok farklıydı. Akdeniz bölgesindeki şehirlerin yönetim yapılarının birbirinden farklı olmasında bu bölgede farklı medeniyetlerin ve ulusların yaşaması da 385

4 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi /2 etkili olmuştur. Bazı tarihçiler Akdeniz bölgesindeki şehirlerin yönetim yapılarının birbirinden farklı olduğu görüşüne karşı çıkmıştır. Fakat tarihçilerin çoğu Ortaçağ şehir tarihi araştırmalarında Doğu ve Batı şehirlerinin birbirinden etkilendiği ve yapı olarak birbirine benzediği sonucuna ulaşmışlardır. Ortaçağ da Ortadoğu ve Avrupa şehirleri arasında benzerlikler ve farklılıklar son zamanlardaki araştırmalarda ortaya çıkarılmıştır. Nitekim son dönemlerde tarihçiler ve sosyologlar Ortaçağ şehirlerinin politik, ekonomik ve sosyal yapıları üzerinde araştırmalarını arttırmışlardır. Bu araştırmalar sonucunda sanayi devrimi öncesi Doğu ve Batı şehirlerinin politik, ekonomik ve sosyal yapısı ile ilgili önemli bilgilere ulaşmışlardır. Aynı zamanda bazı tarihçiler İslâm şehirlerinin tarihini araştırırken, doğu şehirlerinin yönetiminde bağımsız sivil toplumsal birlikteliklerin olup olmadığını da araştırmışlardır. Bu araştırmalar sonucunda tarihçiler İslâm şehirlerinde halifelerin atadığı bürokrasi sınıfının egemen olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bürokrasi sınıfının egemen olduğu bu İslâm şehirleri bir vücudun organları gibi birbirine bağlanarak devleti oluştururlar. Batı şehirleri için de benzer durumdan bahsedebiliriz. Batı şehirlerini doğu şehirlerinden ayıran en önemli fark, Batı şehirlerinde var olan özgür sivil ruh idi. Bu özgür sivil ruh, Roma dünyasının şehir yönetimi yapısından kaynaklanmaktaydı. Lapidus, bu görüşlerden hareketle bugünkü batı şehirlerinin demokratik yapısının buradan geldiğini vurgulamakta, fakat aynı zamanda Ortaçağ İslâm şehirlerinde yönetime karşı gelebilecek sivil güçten bahsetmenin zor olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca yapılacak şehir tarihi araştırmalarında konunun daha iyi tahlil edilebilmesi için sosyolog ve tarihçilerin birlikte çalışması gerektiğini savunmakla beraber konunun nasıl ele alınması gerektiğini de açıklamaktadır. Bu konuyu sosyologlar ve tarihçilerin nasıl ele alması gerektiğini de açıklıyor. Şehir tarihi araştırmalarında sosyolojik yaklaşımda sanayi toplumları öncesi şehir yaşamı açıklanırken belgeler dikkate alınmaz. Bu çalışma daha çok tarihçilerin işidir. Tarihçiler, şehir tarihini incelerken toplumsal güçleri karşılıklı güçler olarak kabul etmiş ve devlet içindeki çatışmaları açıklarken çatışmaya katılan toplulukları düşman güçler şeklinde açıklamıştır. Aynı zamanda kırsal kesimdeki toplumsal birliktelikler bir araya gelerek büyük bir güç oluştururlar. Bu şekilde oluşan bu büyük birliktelikler şehirleri ve imparatorlukları tehdit etmişlerdir. Bu açıdan bakıldığında şehir tarihini araştırırken kırsal yaşamı ve müesseselerini de incelemek gerekmektedir. Ayrıca şehrin sosyal, ekonomik ve politik yapısında kırsal yaşamın da etkisi vardır. Şehir tarihi araştırmalarında şehir yaşamını oluşturan sosyal sınıfları ve sosyal organizasyonları incelerken, kırsal sosyal yaşamı ihmal etmek mümkün değildir. Bu açıdan baktığımızda şehir sosyal yaşamını araştırırken kırsal yaşamla birlikte araştırmak gerekir. 386

5 Ira Marvin Lapidus un Yazar, buraya kadar ifade edilenleri çözümlemek için öncelikle Avrupa şehirleri ile Ortadoğu şehirleri arasında sosyal, ekonomik ve politik benzerlikleri ve farklılıkları belirtmektedir. Bunun için de Ortadoğu ve Akdeniz dünyasının şehirlerinin tarihini tarihsel süreç içinde araştırmak gerektiğini vurgulamaktadır. Grek-Roma döneminde şehir politik organizasyonunun oluşumunda sosyal faktörler çok önemliydi. Ortaçağda hem özgür toplulukların egemen olduğu, hem de bürokrat sınıfının egemen olduğu şehirlerin temelleri Grek-Roma uygarlığının mirası üzerine kurulmuştur. Ortaçağ da Ortadoğu ve Avrupa şehirleri incelendiğinde Grek-Roma dünyasının bu şehirlerin yönetim yapısını ve şehir yaşamını ne şekilde etkilediği ortaya çıkar. Bununla beraber Grek-Roma dünyasının yönetim yapısında aristokrasi sınıfı ile toplumsal birliktelikler arasındaki mücadele son derece önemlidir. Lapidus, Roma İmparatorluğu şehir yönetiminde aristokrat sınıfa belirli bir güç verirken, bu güce demokratik bir şekilde ulaşıldığını ifade eder. Bu konuyu açıklarken şehir yönetimindeki senatörlerin toplulukların seçimi ile başa geldiğini ve aristokrat sınıfın antik dönemden beri şehir yönetiminde egemenliğini sürdürdüğünü vurgular. Bununla beraber yazar, Ortaçağ İslâm şehirleri yapısının Roma ve Bizans imparatorluklarının şehir yapısının devamı olduğunu da vurgular. Aynı zamanda halifelerin Roma şehir yapısını kısmen değiştirerek İslâm şehirlerini bürokrasiyle yöneterek merkeze bağladıkları düşüncesini de savunur. Roma İmparatorluğu nda Roma bürokrasisiyle yönetilen şehirlerde yaşayan vatandaşların hepsi aynı yaşam biçimine sahip değillerdi. Roma dan sonra resmi kurumlar değişirken şehirlerin iç yönetim yapısı aynı kaldı. Aynı zamanda aristokrat kesim, şehirlerinin değişmeyen bu yönetim yapısında egemenliklerini sürdürdü. Bu şekilde Ortaçağ ın başında oluşan şehirlerin bu yönetim yapısı Ortaçağ ın sonuna kadar devam etti. Bu sebepten hiçbir şehirde tamamı ile demokratik yapının egemen olduğu söylenemez. Şehirlerin yönetim yapılarında soyluların egemenliği Ortaçağ ın sonuna kadar devam etti. Sivil toplulukların resmi ve ekonomik faaliyetleri şehir yönetimi için son derece önemliydi. Bununla beraber aristokrat kesimin kasabalarda kökleri bulunmakta ve buralarda egemenliklerini sürdürmekteydi. Ortaçağ şehir yapısında iki önemli faktörden biri bağımsız sivil toplulukların şehir yönetimindeki rolleri, diğeri ise bağımsız sivil topluluklar ile aristokrat kesim arasındaki birleşik ilişkiydi. Sivil topluluklar ve soylular Ortaçağ boyunca şehir yaşamının sosyal, ekonomik ve politik yapısında son derece önemli etkiye sahip iki büyük güç olarak varlıklarını sürdürdüler. Bu yüzden soylular ve bağımsız sivil topluluklar bu araştırmanın en önemli iki unsurudur. Fakat Memlûk dönemi şehirlerinin yönetim yapısı ve şehir yaşamı Avrupa şehirleri ile 387

6 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi /2 aynı değildir. Memlûk dönemi Mısır ve Suriye şehirlerinde, İslam ın gelişmesine paralel olarak soylular ve yönetimi oluşturan sınıf çok uzun bir zamanda oluşmuştur. Memlûk döneminde İslâm şehirlerinin politik ve sosyal yapısını açıklayabilmemiz için Arap-İslam imparatorluğundan Memlûk dönemine kadar geçen zamandaki Müslüman toplulukların gelişimini bilmemiz gerekir. Arap halifeleri kendi egemenlikleri altındaki bölgeleri İslam ın politik mirasına göre şu şekilde şekillendirdiler. Batı eyaletlerinde daha çok Hıristiyan ve Yahudiler yaşıyorlardı. Bunlar semitik ve berberi dillerini konuşuyorlardı. Doğu eyaletlerinde ise Zerdüştlük ve diğer İran dinlerine müntesip insanlar yaşıyorlardı. Bunlar da Pers dillerini konuşuyorlardı. Arap halifeleri döneminde bu toplumlar çeşitli şekilde eyaletlere, şehirlere, köylere ayrılarak kendi bölgelerinde yaşayarak öz kültürlerini devam ettirdiler. 388 Abbasi Halifeleri, bürokratik yapıyı iyi bir şekilde oluşturdular. Ortadoğu da hiyerarşik yapıyı göz önünde bulundurarak farklı toplulukları bir arada yönetmek çok zordu. Bizans-Sasani döneminde de yönetimde etkili olan topluluklar İslâm yönetiminde de etkilerini devam ettirdiler. Ortadoğu İslâm devletleri yönetiminde toprak sahibi aileler, üst düzey yöneticiler, Arap kabile şefleri ve İslâm dini liderlerin etkisi son derece fazlaydı. Abbasi halifeleri bu hiyerarşik yapıyı göz önünde bulundurarak dinsel kültüre dayalı bütünsel bir yönetim sistemi oluşturmak istiyorlardı. Halifelerin, Ortadoğu politikasında bu yapıyı oluşturmak için kullanacağı en önemli faktör bürokrasiydi. Abbasi yönetimi altında bulunan topluluklar arasındaki bağ zayıfken bu topluluklar bürokratik olarak bir merkeze bağlıydılar. Bu merkezi yönetim, toprak sahiplerinin göçünü, vergilerini ve sınıfsal statülerini eyaletlere göre düzenlenmekteydi. Yazar, giriş kısmında onuncu yüzyıla kadar İslâm şehir yapısının nasıl oluştuğunu açıkladıktan sonra onuncu yüzyıl sonrasında İslâm şehir yapısını hangi etmenlerin etkilediği üzerinde durmuş ve bu konuyu aşağıdaki şekilde açıklamıştır. Onuncu yüzyılda dünya tarihinde ve Ortadoğu nun politik yaşamında çok önemli bir olay oldu. Bu olay Türklerin Batı Asya yı ele geçirmeleridir. Bu tarihten sonra Türk kabileleri Batı Asya dan Ortadoğu ya gelerek buralarda egemenliklerini sürdürdüler. Ortadoğu ya gelen bu Türkler zamanla hem komutan hem de yönetici olarak etkili olmaya başladılar. Nitekim Arap-Pers bürokratları kendi egemenlikleri altına alarak yeni bir askeri ve idari sistem oluşturdular. Türklerin getirdiği bu yeni anlayış ve taze güçler Ortadoğu da Türklerin hızla yayılmasını sağladı. Bu dönemden sonra önemli olan bir gelişme de Memlûk askeri sisteminin oluşmasıydı. Abbasi halifeleri bozulan askeri yapıyı düzeltmek ve orduya canlılık getirmek için genç yaştaki köleleri satın alarak askeri yapıda kullanıyorlardı.

7 Ira Marvin Lapidus un Daha sonra bu savaşçı köleler askeri yapıda yükselerek ordu komutanlığına ve hatta bir bölgenin valiliğine kadar yükselebiliyorlardı. XI. ve XII. yüzyıllarda Abbasi halifeleri döneminde bu Memlûk askeri sistemi yaygınlaştı. Ortadoğu da bulunan askeri komutanların ve valilerin bir çoğu bu memlûklardan çıkmaktaydı. Bu Türk askerler bölgede güçlerini arttırarak toplumda da gücün ve zenginliğin sahibi oldular. Memlûk askerleri askeri başarılarının yanında Ortadoğu bölgesinin dini ve sosyal yaşamının koruyuculuğunu da yaparak bu bölgenin dini, sosyal ve ekonomik açıdan ilerlemesini sağladılar. Bu dönemde Türkler hem İslam inancının savunuculuğunu yaptılar, hem de İslam inancının ilerlemesine ve yayılmasına yardımcı oldular. X. yüzyıldan sonra Abbasi Devleti nin merkezi yapısının zayıflamasıyla birlikte kırsal toplulukların ve politik organizasyonların problemleri yabancı askeri komutanlar ve kırsal yöneticiler tarafından çözümlenmeye başlandı. Avrupa şehir yönetiminde soylular ve bağımsız sivil topluluklar etkilerini sürdürürken Memlûk döneminde bu şekillenme elit askeri kesim, yerel soylular ve kırsal topluluklar şeklindeydi. İslâm şehirlerinin yönetim yapısında hem bürokrat kesim hem de yerel toplumsal kesim bir arada kompleks bir yapı oluşturuyorlardı. Lapidus a göre Memlûk dönemindeki şehirlerin yönetim yapısını analiz etmek için ilk önce şehirlerin kısa bir tarihini açıklamak gerekir. Bu dönemde özellikle Halep ve Şam şehirleri Müslüman kırsal yaşamın ekonomik ve politik yapısının özelliklerini taşıyan iki önemli şehirdi. Sonuç olarak Memlûk dönemindeki şehirlerin yönetim yapısını açıklayabilmek için aristokrat kesimin bu yönetimdeki rolleri ile Müslüman kırsal toplulukların bu yönetimdeki etkileri ve bunların birbiriyle ilişkileri araştırılmalıdır. Böylece Ortaçağ Ortadoğu şehirlerini yeni bir bilimsel açıdan değerlendirmiş oluruz. Lapidus, kitabının birinci bölümünde Eyyubi Devleti nin yıkılışından Mısır da Osmanlı hakimiyetinin başlamasına kadar geçen zamanda Memlûk Devleti nin siyasi tarihini yazmıştır. Eyyubiler, Selahaddin Eyyubi ( ) den 1250 yılına kadar Mısır ı yönettiler. Memlûk komutanları, 1250 yılında Eyyubilere son verdiler yılından sonra Mısır da yeni bir devlet ve yeni bir rejim hüküm sürmeye başladı. Bu yeni devlet Memlûk Devleti idi. Memlûk Devleti, ilk yıllarında hem Moğol istilasıyla hem de Haçlılarla mücadele etmek zorunda kaldı. Memlûklar, Mısır a hakim olduktan sonra elli yıl boyunca Moğollar ve Haçlılara karşı başarılı bir mücadele sürdürdü. Memlûklar, bu mücadelelerinden dolayı İslam dünyasında yeni bir misyon sahibi oldular. Böylece İslâm dünyasında saygınlık kazanarak bölgelerinde büyük bir devlet hâline geldiler. Mısır ve Suriye bölgesinden Moğolları ve Haçlıları uzaklaştırmaları bu saygınlığın artmasını sağladı. Memlûklar, 1312 yılında Moğol ve 389

8 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi /2 Haçlı tehlikesini tamamen ortadan kaldırdılar. Bu tarihten sonra elli yıl içinde Mısır ve Suriye bölgesinde yaşayan insanlar barış ve huzur içinde yaşadılar. Mısır ve Suriye bölgeleri, tarihlerinin en parlak dönemlerinden birini bu barış ortamında geçirdi. Fakat 1388 yılında bir iç çatışma sebebiyle bu parlak dönem bir ara durakladı. Bu iç çatışmada Burcî Memlûkluları, Bahri Memlûklularından yönetimi aldı. Bu tarihten sonra Burcî Memlûkluları dönemi başladı yılında Timur un Halep ve Şam ı almasıyla Burcî Memlûkları yönetimi büyük bir sarsıntı yaşadı. Fakat Timur un bu bölgeden ayrılmasıyla Burcî Memlûkluları büyük bir tehlikeden kurtulmuş oldu. 1 Burcî Memlûkluları, Timur tehlikesini atlattıktan sonra 1422 yılında büyük bir ekonomik sıkıntı içine girdi den 1468 yılına kadar bu ekonomik sıkıntı devam etti yılından sonra bu ekonomik kriz Portekizlilerin yeni ticaret yolları keşfetmesi ile artarak ekonomik çöküşe kadar sürdü. Portekizlilerin dünya ticaret trafiğinin ağırlığını Atlas Okyanusu na kaydırmasıyla Akdeniz çevresinde bulunan devletler, iktisadi varlıklarını kaybetmekten kendilerini kurtaramadılar. Akdeniz ticaret yollarının önemini kaybetmesiyle Akdeniz ticaretinde büyük pay sahibi olan Memlûk Devleti ekonomik olarak tamamen çöktü. Osmanlılar, ekonomik olarak çökmüş olan Memlûk Devleti ni 1516 yılında egemenlikleri altına aldılar. Böylece 1516 yılından sonra Mısır ve Suriye bölgesinde Memlûklular dönemi kapanmış Osmanlılar dönemi başlamış oluyordu. Memlûk Devleti nde şehirler devlet yönetimine ve maliyesine doğrudan bağlıydılar. Şehirler Memlûk devlet hazinesinden mali açıdan destekleniyorlardı. Memlûk Devleti nde şehir yaşamını oluşturan, güvenlik, sosyal yapılar, ticari hareketlilik, üretim ve fiziki yapılar önemli bir yer tutmaktaydı. Memlûk Devleti nde Mısır bölgesinde bulunan şehir yapısının aynısı Suriye bölgesindeki şehirlerde de uygulanmaktaydı. 2 Suriye de Sükunet ve Huzur Dönemi ( ) Memlûkluların amacı Memlûk Devleti kurulduktan sonraki on yıl içinde Mısır, Suriye ve Anadolu nun güneyine yayılarak bu bölgeleri egemenlikleri altına almaktı yılında Ayn-ı Calut Savaşı nda Moğollara karşı ilk büyük zaferlerini kazanan Memlûk ordusu, Moğol ilerlemesini durdurduktan sonra Suriye ve Anadolu nun güneyine kadar ilerledi. Memlûklar, Moğollarla savaşırken aynı zamanda Haçlılarla da savaşıyorlardı. Haçlıları yenerek Mısır ve Suriye bölgesinden tamamen söküp attılar. Bu zaferlerden sonra İslam dünyası Memlûklulara saygı göstererek desteklediler. 1 Lapidus, s Lapidus, s

9 Ira Marvin Lapidus un Bu da Memlûk rejiminin yerleşmesini ve güçlenmesini sağladı. Suriye bölgesinden hem Moğolları hem de Haçlıları tamamen çıkaran Memlûklar, İslâm topraklarını tekrar ele geçirmiş ve Müslümanları köle olmaktan kurtarmışlardır. Tarihinin hiçbir döneminde uzunca bir süre Mısır ın egemenliği altında kalmayan Suriye bölgesi, her zaman ayrı bir güç olarak Mısır imparatorluğu içinde varlığını sürdürdü. Şam şehri, Mısır bölgesinin savunulmasında çok stratejik bir konuma sahipti. Memlûklar döneminde Şam şehrinde her zaman büyük bir ordu bulunurdu. Bunun sebebi düşmanlar Şam şehrinde bulunan orduyu yendikten sonra Mısır bölgesinde bulunan orduyla karşı karşıya gelebiliyorlardı. Bu açıdan Şam Mısır ın savunulmasında çok önemliydi. Aynı şekilde Halep de Şam ın savunulması açısından çok stratejik bir konuma sahipti. Memlûklar, 1260 yılında Şam şehrini aldılar. Bu tarihten sonra Şam, Memlûk Devleti nin ikinci başkenti ve yönetim merkezi oldu. Memlûklar; Hıms, Hama, Halep ve Filistin in yönetimlerini Şam a bağlayarak bu şehirleri Şam merkezinden yönetmeye başladılar. Şam da büyük bir ordu bulundurarak Moğollara ve Haçlılara karşı yaptıkları saldırıda Şam ı askeri bir üs olarak kullandılar. 3 Memlûk döneminde Şam da büyük bir ordunun bulunması şehrin ekonomik yapısını da olumlu bir şekilde etkiledi. Şam da bulunan askerler maaşlarını bu şehirde harcayarak şehrin ekonomik hayatının canlanmasını sağlıyorlardı. Ayrıca askerlerin giysi ve silah ihtiyaçlarını karşılaması şehirde zanaatçılığın gelişmesine sebep oldu. Bunun yanında maden işlemeciliği, giyim, ipek dokuma ve cam işlemeciliği de şehrin önemli kaynaklarındandı. Suriye bölgesinin yönetim merkezi olan Şam ın ekonomik olarak gelişmesi ile birlikte şehirde eğitim ve kültür hayatı da ileri bir seviyeye ulaştı. Bu dönemde Şam da birçok cami ve eğitim kurumları kuruldu. Şam şehrinin tam aksine Memlûk egemenliğinin ilk yılında Halep şehri çok kötü bir durumdaydı. Bu dönemde Memlûk Devleti nin kuzey sınırında hâlâ Moğollar bulunduğundan Halep üç kez Moğol istilasına maruz kalmıştı. Bu yüzden 1260 yılında Halep şehrinin iç kalesi, surları ve büyük camisi yıkılmış harap haldeydi. Bu dönemde Memlûk siyaseti Halep için tamamen bir yıkım olmuştu. Bu yıllarda Memlûklar Halep i kendi kaderiyle baş başa bıraktılar. Bu yıllar arasında Kuzey Suriye bölgesine hakim olan güç Moğollardı. Memlûk ordusu, Moğol tehlikesine karşı Halep te değil Hıms ve Hama arasında beklemekteydi. 4 Memlûk Sultanı Baybars, yıllarında Halep e saldırı düzenledi ve bu saldırıya Hama da bulunan Memlûk ordusu da katıldı. Memlûk ordusu Halep e girerek 3 Lapidus, s Lapidus, s

10 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi /2 Moğol hakimiyetini sona erdirdi. 5 Sultan Baybars ın on iki bin memlûkü vardı. Bunları üçe bölmüştü. Dört bini kendisi ile Mısır da, dört bini Dımaşk (Şam) da ve dört bini de Halep te durur, icap ettikçe kendisine katılırlardı. 6 Hama dan gelen ordu ile Halep te bulunan ordunun birleşmesiyle Halep te büyük bir garnizon kuruldu. Bu tarihten sonra Halep te Moğol tehlikesine karşı her zaman hazır büyük bir ordu bulunmaya başladı. Moğol ordusu, 1300 yılında Halep e saldırı düzenlediği sırada Halep te bulunan Memlûk ordusunun mukavemeti karşısında geri çekilmek zorunda kaldı. Halep te büyük bir ordunun her zaman hazır bulunması Şam ın savunulmasını da kolaylaştırıyordu. Halep ve Şam da hazır bulunan büyük ordular, Mısır bölgesinin savunması açısından da son derece önemliydi. Memlûk Devleti askeri stratejisine göre kuzeyden gelen düşman ordusu Halep ve Şam da bulunan orduları geçtikten sonra ancak Mısır a ulaşabilirdi. Halep ve Şam, bu askeri stratejik öneminin yanında Memlûk Devleti için ekonomik ve ticari açıdan da önemliydi. Ticaret yollarının Halep ve Şam dan geçmesi bu şehirlerin zenginleşmesini sağlıyordu. Memlûkların Halep te büyük bir ordu bulundurmasının diğer bir sebebi de burada Ermeni bölgesine geçişin daha kolay olmasıydı.1300 yılından sonra Halep yeniden imar edildi. Bu tarihten sonra Halep te ekonomik gelişmeye paralel olarak eğitim ve kültürel hayatta da ilerleme sağlandı Yüzyılda Huzurun ve İlerlemenin Hakim Olduğu Bir Dönem Memlûkların hakimiyetindeki Suriye bölgesinde 14.yüzyılın ilk 10 yılında huzurun ve refahın hüküm sürdüğü parlak bir dönem yaşandı. Bu dönemin yaşanmasında en önemli etkenlerden biri güçlü bir maliyeydi. 14.yüzyılın başında Memlûk Devleti nin mali gelirlerinde büyük bir artma oldu. Memlûk Devleti nde mali ve ekonomik dengeyi kurmak askeri başarı açısından da önemliydi. Memlûk ordusu daha çok paralı askerlerden oluşuyordu. Memlûk Devleti ndeki bu iyi ekonomik durum hava şartlarının kötü gitmesi ve tarımda yaşanan olumsuzlukların artması durumunda değişiyordu. Memlûk siyasetini iki faktör çok etkilemekteydi. Bu faktörlerin biri ticaret diğeri üretim idi. Memlûk Devleti nin ticari hayatında iki önemli şehir Şam ve Kahire, aynı zamanda Ortadoğu nun iki büyük ticari merkezi konumundaydı. Diğer şehirler bu iki ticari merkeze bağlı olarak ticaret yapıyorlardı. Suriye bölgesinin bütün ürünleri Şam da toplanırdı. Meyveler, ılıman iklimli şehirlerden Şam a getirilir ve buradan diğer şehirlere dağıtılırdı. Buğday ürünleri 5 Lapidus, s Kâzım Yaşar Kopraman, Memlûkler D.G.B.İ.T., VI.cilt, Çağ Yay. İstanbul, 1992, s Lapidus, s

11 Ira Marvin Lapidus un Suriye bölgesinin güneyinden özellikle Harran Ovası ndan getirilirdi. Bunun yanında yağ Nablus tan, süt Baalbek ten, incir ve antepfıstığı Halep ten Şam a getirilir ve buradan diğer şehirlere dağıtılırdı. 8 Suriye bölgesinde Şam önemli bir yönetim merkezi olmasının yanında aynı zamanda önemli bir ticaret merkeziydi. Şüphesiz Halep ten Kudüs e kadar uzanan bölgedeki büyük şehirler ve kasabalar Şam ın hinterlandı konumundaydı. Suriye bölgesinin ticareti Şam merkezli yürütülmekteydi. Suriye bölgesinin ürünleri Suriye nin dışına Kahire ye de gönderilirdi. Suriye nin ihraç ürünleri yağ, sabun, mum, meyve, koyun, at, demir gibi ürünlerdi. Bu ürünlerin yanında Şam da üretilen seramik cam, metal ve lüks giyim ürünleri diğer bölgelerde aranan ürünlerdi. Ayrıca bu ürünlerin üretilmesi kadar güvenli bir şekilde taşınması da önemliydi. Memlûk Devleti için ticaret yolları hayati önem taşımaktaydı. Memlûk Devleti nde Mısır ve Suriye bölgelerinde barışın ve güvenli ticaret yollarının olması ekonomik hayatta çok önemli bir etkiye sahipti. Memlûk Devleti Halep, Şam ve Mısır arasındaki ticaret yollarının üzerinde birçok kervansaray inşa etti. Böylece ticari kervanlar güvenlik içinde mallarını taşıyabiliyorlardı. Mısır ve Suriye ekonomisini etkileyen en işlek ticaret yolu, ipek yolunun devamı olan Kahire ve Şam ı birbirine bağlayan ipek yoluydu. Bağdat ve Şam ı birbirine bağlayan ticaret yolu 1387 yılında on dördüncü yüzyılın ortalarına kadar işlerliğini sürdürdü. Bağdat tan Şam a daha çok baharat, ipek, boya, ilaç gibi ürünler getirilmekteydi. 9 Karadeniz den gelen ipek yolu Anadolu dan geçerek Şam a ulaşırdı. Bu ikinci önemli ticaret yolu aynı zamanda askeri açıdan da önemliydi. Memlûk ordusunun çoğunluğu paralı askerlerden oluşuyordu. Bu paralı askerlerin çoğunluğu genç yaşta köle olarak satın alınıp askeri eğitimden geçirildikten sonra orduya katılırdı. Kuzey Suriye bağlantılı ticaret yoluyla köle ticareti yapılırken köle ticaretinin yanında atlar ve metal ürünler de kuzeyden Suriye ye getirilmekteydi. Suriye den de kuzeye sabun ihraç edilmekteydi. Memlûk Devleti nin bir çok şehrinde çeşitli ürünler üretilerek bu ürünlerin bir çoğu ihraç edilmekteydi. Halep şehrinde yün, sabun, parfüm, tekstil ürünleri ve silah malzemesi üretilmekteydi. Memlûk Devleti nde Şam ve Kahire de üretilen şeker diğer bölgelerin de şeker ihtiyacını karşılıyordu. Memlûk Devleti nin ekonomik gelirleri içinde ipek ve tekstil en önemli gelirlerindendi. Bununla beraber Şam da üretilen altın, gümüş, 8 Lapidus, s Lapidus, s

12 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi /2 metal ve cam işlemeciliği diğer bölgelerde aranan ürünlerdendi. 10 Memlûk Devleti nin Duraklama Dönemi ( ) XIV. yüzyılın son on yılına kadar Memlûk Devleti nin ilerlemesi devam etti yılında başlayan sıkıntılı dönem daha önceki yıllarda yapılan olumsuzluklardan kaynaklanmaktaydı. Memlûk Devleti ni bu sıkıntılı döneminde tehdit eden iki büyük tehlike vardı. Bu tehlikelerden biri iç çatışmalar diğeri ise Türkmenlerin güçlenerek devlet için tehlike oluşturmalarıydı. Ayrıca Türkmenlerin ticaret yolları üzerindeki şehirleri almaları Memlûk ekonomisini de olumsuz yönde etkiledi. Bu sıkıntılı dönemde yeterli yağmur yağmaması ve diğer olumsuz olayların etkisiyle tarımda büyük zarar oluştu. Tarım ve ticaretin kötü yönde gitmesiyle bu dönemde sıkıntı bir kat daha arttı yılında Memlûk Devleti ndeki iç çatışmalarda Berkuk un başkanlığında el- Burciyye (Burcî Memlûk) devleti kuruldu yılında Türkmenler Haleb i yağmaladılarsa da Berkuk onları uzaklaştırmaya muvaffak oldu ve bu sayede devleti dış tehlikelere karşı koruyan ve halkın emniyet ve asayişini temin eden kişi olarak görünmesini bildi. Berkuk bu olaydan sonra Memlûk Sultanlığını pekiştirdi. Fakat 1389 yılında Suriye de başlayan iç isyan büyüyerek yayıldı. Berkuk zor da olsa bu isyanı bastırdı. Berkuk un ikinci saltanatı yılları arasında geçmiştir. Bu müddet zarfında Berkuk, Türk Memlûkluların çoğunu ortadan kaldırarak bunlardan kurtulmak için büyük bir gayret sarf etti. Berkuk un ölümünden sonra oğlu Ferec Memlûk Sultanı oldu. Ferec in saltanatının ilk yıllarında Timur tehlikesi Memlûk Devleti için büyük bir tehdit oluşturuyordu. Timur un Hindistan dan döndüğü haberini duyan Ahmet bin Üveys Bağdat tan kaçarak Haleb e sığınırken, Timur da bu sırada Sivas, Maraş ve Antep şehirlerini tahrip etmiş ve böylece Suriye hududuna dayanmıştı. Memlûklar, Timur un Haleb in kendisine teslim edilmesi isteğine kulak asmadılar. Suriye deki naipler mukavemet için bir araya geldiler ise de Timur, Halep te onlara ağır bir darbe indirerek, şehri yağmaladı ve tahrip etti yılında bu haber Kahire de büyük bir korku ve heyecan oluşturdu. Küçük sultan Ferec, ordusunun başında Timur a karşı tekrar ordu sevk etmek üzere hazırlanırken Timur un Şam ve diğer yerlerde yaptığı yağmalar Ferec i barışa zorladı. Nitekim 1401 yılında barışın yapılmasından sonra Timur Suriye den Anadolu ya yönelmiş ancak 1402 yılında vefatı üzerine vârisleri arasında çıkan anlaşmazlık sebebiyle devlet parçalanmıştır. Böylece Suriye ve Mısır ı tehdit eden tehlike 10 Lapidus, s Lapidus, s

13 de ortadan kalkmış oldu. 12 Ira Marvin Lapidus un 1403 ten 1412 yılına kadar Memlûk Devleti nde iç savaşlar devam etti. Sultan el- Müeyyed ( ) döneminde saltanat mücadelesi ve iç çatışmalar sona erdi. Bu tarihten sonra Memlûk Devleti Suriye hududundan gelen dış tehlikelere maruz kaldı. Kuzey sınırlarından gelen bu büyük tehlike Moğol ve Türkmen istilasıydı. Bu tehlike ile beraber üçüncü bir tehlike de denizden Rodos adasında bulunan Haçlılardan geldi. Rodos Adası nda bulunan bu haçlı şövalyeleri Akdeniz de ticaret yapan gemilere saldırarak Memlûk Devleti nin ekonomisine büyük zararlar veriyorlardı. Sultan Barsbay, bu zararları önlemek ve Haçlıları tamamen söküp atmak için 1422 yılında Kıbrıs Adası nın fethine karar verdi. Kıbrıs, ard arda yapılan üç sefer neticesinde fethedildi. Bunlardan birincisi 1424, ikincisi 1425 ve üçüncüsü 1426 yılında yapıldı Yüzyılda Yeniden Yapılanma ( ) Sultan el-müeyyed ( ) döneminin bitmesinden sonra sultan olan Barsbay ( ) dönemi, Memlûk Devleti nin yeniden yapılanma ve ilerleme kaydettiği bir dönem oldu. Sultan el-müeyyed ve Barsbay ( ) Memlûk Devleti nde ihtişamlı dönemin tekrar yaşanmasını sağladılar. El-Müeyyed döneminde iç savaşlar sona erdirildikten sonra tekrar o eski huzur ve sükunet dönemi yaşandı. Bu huzur ve sükunet döneminin yaşandığı zamanda Memlûk Devleti nin kuzey sınırındaki Türkmenler, devlet için tehdit oluşturmaya başladılar. Nitekim Dulkadir, Ramazan ve Karamanoğulları, Elbistan, Tarsus ve Adana bölgelerini Memlûk Devleti nden koparıp aldılar yılında Akkoyunlular ile Karakoyunlular birleşerek Haleb e saldırdılarsa da Memlûk Devleti, 1433 yılında Akkoyunlular ile barış yaparak bu tehlikeden kurtuldu. 14 Memlûk sultanlarından el-müeyyed ve Barsbay ekonomik yapıda yeni düzenlemeler yaparak ilerleme sağladılar. XV. yüzyıl ortalarında yüksek kalitede gümüş paralar tekrar darphanede basılmaya başlandı. Sultan Barsbay da darphanede Memlûk Devleti ne ait standardı yüksek altın dinar bastırdı. Bu altın dinarlar Venedik dukasıyla yarışacak seviyedeydi. El-Müeyyed ve Barsbay döneminde Memlûk Devletinin yeniden yapılandırılmasında en çok ekonomik alanda ilerleme kaydedildi. XV. yüzyılın ortalarında tarımda da ürün artışı sağlandı. Memlûk Devleti tarımda ve ticaretteki ilerleme sayesinde mali gelirlerini çok arttırdı. Ayrıca iki önemli ticaret merkezi Kahire 12 Kopraman, s Kopraman, s Lapidus, s

14 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi /2 ve Şam bu dönemde de önemini korudu. Memlûk Devleti nin ikinci büyük ticaret ve üretim merkezi olan Şam da ipek, pamuk, halı tekstil ürünleri üretiliyordu. Bununla beraber Memlûk ordusunun askeri malzemeleri silahlar, atlar Şam dan karşılanıyordu. Ayrıca Şam da demir, seramik, yün, deri işlemeciliği, marangozluk ve duvar ustalığı önemli gelir getiren zanaat dallarındandı. 15 Memlûk Devleti nin Yıkılışı ( ) Memlûk Devleti nin Suriye ve Mısır bölgelerindeki hakimiyeti 1470 yılından sonra zayıflamaya başladı. Memlûk Devleti bu bölgelerde ekonomik, siyasal ve sosyal olarak yıkılış dönemine girdi. On altıncı yüzyılın başında Memlûk Devleti ni tehdit eden esas tehlike kuzey hududuna kadar gelen Osmanlılardı. Osmanlı Padişahı Yavuz Selim, Anadolu Türk birliğini tesis ederek Balkanlarda hakimiyeti pekiştirdikten sonra doğuya yönelerek İslam birliğini kurmak istiyordu. Bu amaç doğrultusunda Yavuz Selim, 1515 yılında Çaldıran Savaşı ndan sonra Memlûk Devleti nin himayesindeki Dulkadiroğlu Beyliği ne son verdi. Bu durum Memlûk sultanının, Osmanlı tehlikesini kuzey hududunda daha kuvvetli hissetmesine sebep oldu ve onu her ihtimale karşı bazı tedbirler almaya sevk etti. Memlûk Devleti nin ekonomik gelirlerinin azaldığı bu dönemde Osmanlı tehlikesine karşı hazırlık yapmak için Memlûk Devleti nin paraya ihtiyacı vardı. Bu parayı temin etmek için Memlûk Sultanı Kansu el-guri kendisinden önceki Memlûk sultanlarından hiçbirinin takip etmediği bir şiddet politikasını takip etti. Hatta öyle ki, bütün vergileri on ay öncesinden ve bir defada tahsil etti. Bununla da yetinmeyerek arazi, dükkan ve akarlara konan vergiyi; değirmenlere, gemilere, nakil vasıtalarına, evlerdeki hizmetçilere ve hatta vakıflara kadar genişletti. Gümrük vergilerini kat kat arttırdı. Bu sebeple tüccarlar büyük zarara uğradılar. Neticede el-guri, elde etmek istediği miktarda parayı topladı. Ancak halkın durumu çok kötüleşmiş ve ağır vergiler altında çok sıkıntı çekmiştir. 16 Memlûk ekonomisinin çökmesini sağlayan esas olay, Akdeniz ticaret yapısının Memlûk Devleti nin ekonomik olarak çöküşüne sebep olacak şekilde değişmesiydi yılında Vasko De Gama nın Ümit Burnu Yolu nu keşfetmesinden sonra Portekizliler, Batı Avrupa ile Yakın-Doğu yu birbirine bağlayan Akdeniz ticaret yolunu kullanmamaya başladılar. Böylece Memlûk Devleti, kendisine gelir kaynağı olan bu ticaret yolunu kaybetmiş oluyordu. Bu olay sadece Memlûk Devleti nin zayıflamasına sebep olmuştu. 15 Lapidus, s Lapidus, s

15 Ira Marvin Lapidus un Ancak diğer bir dış tehlike daha vardı; bu tehlike de el-guri nin saltanatının son zamanlarında büyümüş ve Memlûk Devleti nin yıkılması ile neticelenmiştir. Bu yeni tehlike Osmanlı tehlikesiydi. 17 Sonuç Lapidus, kitabında İslâm şehirlerinde yerleşmiş olan siyasal ve politik yaşamın oluşturduğu bütün etkileri göz önünde bulundurarak geç Ortaçağ şehirlerinin tarihini araştırmaya başladığını yazıyor. Kitabı bu şekilde yazmaya başlayan yazar, kitabının birinci bölümünde Memlûk şehirlerinin siyasi tarihini yazdıktan sonra diğer bölümlerinde İslâm şehirlerinin sosyal, ekonomik ve politik yapısını ortaya çıkarmaya çalışıyor. İslâm şehir yaşamında siyasal ve politik yapıların organize edilmesinde farklı toplumsal sınıflar son derece etkili olmuştur. İslâm şehir toplumunu geleneksel sosyal yapıya dayanan gruplar ile gönüllü sivil gruplar sağlamıştır. İslâm şehir yaşamında resmi kurallar ve hukuksal kanunlar resmi olmayan haklar ve sorumluluklar ile birlikte sosyal yapıyı oluşturmuştur. Bu resmi olan ve olmayan kurallar toplum içindeki gelenek ve sosyal statülere uygun olmak zorundaydı. Bu yapı hem İslâm şehirleri hem de Avrupa şehirleri için geçerliydi. Fakat İslâm şehirleri ile Avrupa şehirleri arasındaki en önemli fark, İslâm şehirlerinde egemenliğin toplumun geneline yayılmamış olmasıdır. Avrupa şehirlerinin sivil yaşamında bürokrat kesim çok etkili değilken sosyal yaşamında özgür sivil gruplar daha etkin durumda olmuştur. Memlûk eyaletlerinde ve şehirlerinde bürokrasi sosyal hayata Avrupa şehirlerindekinden daha fazla hakimdir. Bu yüzden Memlûk şehirlerinde demokrasi tam olarak şekillenmemiştir. Memlûk Devleti nin eyaletlerinde ve şehirlerinde merkezi otorite her zaman hissedilmiştir. Sonuç olarak, Memlûk Devleti ndeki şehirlerin yapısını açıklayabilmek için kırsal toplulukların şehir yaşamına etkileri ve bu toplulukların birbirleriyle ilişkileri son derece önemlidir. Geç Ortaçağ da hem Avrupa da kırsal topluluklar hem de Müslüman kırsal topluluklar, kırsal yapıda iki farklı değişim yaşadılar. Ortaçağ ın sonlarına doğru kırsal kesimde Müslüman toplum kısmen merkezi yapıdan uzaklaşmaya başladı. Fakat uzman kişiler ve bürokratlar kırsal kesimde yaşayan Müslüman topluluğun merkezi yapıdan uzaklaşmasını engelleyememiştir. Ayrıca İslâm şehir yapısında ulema ve tacirler de önemli bir rol oynamıştır. İslâm şehirlerinde politik, ekonomik, kültürel ve toplumdaki dinsel rollerin tümü dini ve ticari yapıda egemen olan soylular tarafından belirlenmekteydi. Dini ve toplumsal 17 Lapidus, s

16 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi /2 kurallar bu konuda uzmanlaşmamış hukuki yapıda ve yönetimde rolleri olmayan kişiler tarafından yapılmaktaydı. Sosyal tabakalaşmada ve şehirlerin sosyal yaşantısında ulemanın etkisi son derece faydalıydı. Ulema toplumsal tabakalar arasındaki farkın artmasını engellemekteydi. Ayrıca ticari sınıflar feodal yapıda ticaret yaparak ve çalışarak geçimlerini sağlıyorlardı. Bu ticari kesim ticaretten kazandıkları paralarla zenginleşerek toplumsal ve siyasal yapıda etkilerini arttırdılar. Avrupa da uzmanlaşmış, profesyonel farklı bir grup oluşmaya başladı. Bu ticaretten dolayı zenginleşmiş sınıf sosyal yapının da farklılaşmasını sağlıyordu. Bu sosyal yapıda farklılaşma siyasal yapıda da çok önemli değişikliklere sebep oldu. Yazar, geç Ortaçağ da İslâm şehir yapısını açıklarken Avrupa şehirleri ile Ortadoğu şehirleri arasında sosyal, ekonomik ve politik benzerlikleri ve farkları karşılaştırmalı olarak vermektedir. Bu dönemde Avrupa şehirlerinde bu farklılıklar yaşanırken İslâm şehirlerinin yaşamında herhangi bir değişiklik yaşanmıyordu. Memlûk Devleti nde şehir yaşamındaki ve kırsal yaşamdaki bütün ilişkiler bir bütünlük içinde oluşturulmuştu. Şehirde ve kırsal kesimde yaşayan bütün insanlar merkezi otoritenin egemenliği altında yönetilmekteydi. 398