5 ÖZSAİT, M., Yıllarında Burdur ve IspartaYüzey Araştırması 19.Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt,2001,Ankara,

Transkript

1 ÖZET: Arkeolog Alime Çankaya Burdur (Pisidia) Bölgesindeki yaptıkları kayaüstü resimlemeler arkeoloji çalışmalarını aktardı. Çankaya: İnsan hayatında yeme içme kadar yaşamsal önemlilik taşıyan bir başka unsurda inançtır. Bilindiği gibi sanat insanoğlunun ihtiyaçlarından doğmuştur. Bu ihtiyaç çoğu zaman Tanrı ya bir teşekkür etme kimi zaman da bir tılsım şeklinde kaya, mağara duvar yüzeylerinde ve insanoğlunun elinde şekillenen kap kaçaklarda vücut bulmuş ve anlam kazanmıştır dedi. ABSTRACT: Archeologist Alime Çankaya narrated her archeological works about rock paintings in Burdur (Psidia) Region. Mss. Çankaya reports Belief is another vital element of human life as well as eating and drinking. As known the art is originated from the requirements of the humanity. This requirement was bodied on the rock, cave and wall surfaces and on the potteries which were shaped in the hands of the people and became meaningful sometimes as a means of blessing to God and sometimes as a charm. (Translated by: BURDİL)

2 İnsan hayatında yeme içme kadar yaşamsal önemlilik taşıyan bir başka unsurda inançtır. Bilindiği gibi sanat insanoğlunun ihtiyaçlarından doğmuştur. Bu ihtiyaç çoğu zaman Tanrı ya bir teşekkür etme kimi zaman da bir tılsım şeklinde kaya, mağara duvar yüzeylerinde ve insanoğlunun elinde şekillenen kap kaçaklarda vücut bulmuş ve anlam kazanmıştır. Kaya resim sanatı hiçbir zaman Sanat için Sanat varsayımı ile salt bezeme isteğinden doğmadı. Tamamen tarih öncesi insanlarının yaşam birikiminden ya da zorunlu olarak toplumsal koşul ve beslenme gereksinmelerinin resimlerle belirtilmesinden doğmuştur. Bu resimlerde büyü gücü inancı önemli derecede kendini gösterir.1 Pisidia Bölge halkı bu gereksinimlerini, Burdur, Yarışlı Gölü çevresindeki Kümbet Pınarı, Baynaz Tepe, Yankı Taşı ve Korkuteli Kozağacı Köyünün sırtlarındaki kayalara ve Hacılar Höyük kaplarına resmederek karşılamışlardır yılı içinde yaptığımız arazi çalışmalarında karşılaştığımız Sazak Köyü sınırları içinde bulunan Kümbet Pınarı Kayaüstü resimleri ile ilgili araştırmalar sonucunda Kübet Pınarı Kayaüstü Resimleri benzerlerinin Yeşilova İlçesi, Başkuyu, (Baynaz Tepe) Alanköy (Yankı taşı Kaya mezarı)2 Köyleri ile Antalya- Korkuteli, Kozağacı köyü sınırları içinde kalan kutsal bir alanda birbirine benzerlik gösteren kayaüstü resimlerinin varlığı tespit edilmiştir. Pisidia Bölgesinin prehistorik araştırmaları, 1944 yılında Ord. Prof. Dr. Şevket Aziz Kansu, Doç. Dr. Muzaffer Şenyürek ve Dr. İ. Kılıç Kökten tarafından Isparta ve Burdur çevresinde gerçekleştirilmiş ve bu araştırmaların yoğunlaştığı Baladız da mezolitik bir istasyonun mevcudiyetini kesin olarak ortaya çıkarmış; Senirce Bozanönü istasyonu kuzeyine düşen Bozanönü tabii mağaralarında yürütülen çalışmalarda ise üstpaleolitik devrin epokuna ait çakmaktaşından aletler meydana çıkarılmıştır. Ayrıca bu mağaradan fosilleşmeye yüz tutan at dişleri de ele geçirilmiştir.3 Kansu nun epipaleolitik döneme tarihlendirdiği Baradız bulguları M. Kartal tarafından tekrar gözden geçirilmiş bu buluntular içinde sadece bir adet mikrolit tespit edilmiş, izole tek bir mikrolit için söylenecek çok bir şey olmadığı, buradan çıkarılan diğer yontma taş buluntuların da akıbetinin belli olmadığı ile ilgili tespitleri mevcuttur. 4 Tespitini yaptığımız bu kayaüstü resimlerinden, Yeşilova Sazak Köyü sınırları içindeki Yarışlı Gölünü besleyen güçlü kaynaklardan biri olan 1346 metre yüksekliğindeki Büyükdamık Dağının 1 BELLİ,O., Kızların Mağarası Arkeoloji ve Sanat Dergisi 1979,1-2 S.20,22 2 ÖZSAİT, M., Yıllarında Burdur ve Isparta Yüzey Araştırması 19.Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt,2001,Ankara, KANSU,Ş.A., Isparta Burdur İlleri Çevresinde T.T.K. Adına Yapılan Prehistorya Araştırmalarına Dair İlk Rapor, 4 KARTAL,M., Anadolu nun Epi-Paleolitik Dönem Buluntu Toplulukları, Anadolu/Anatolia24,2003 S Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 49

3 kuzey yamacından göle karışan kümbet pınarının üst kodlarındaki, günün bütün zamanlarında güneş gören yüzeyi düz kayaçlara 2 metre yüksekliğe vurgu tekniğinde, profilden, birbiri ile toslaşan uzun ve dik boynuzlu 21cm. boyunda, 19 cm. uzunluğunda dört adet stilize dağ keçisi ile bir adet ağaç dalları şeklindeki boynuzu, dik kuyruğu ile stilize edilmiş 31 cm. yüksekliğinde 20 cm. uzunluğunda geyik resmedilmiştir. Kayaüstü resimlerinin bulunduğu alana kuş uçumu 100 ila 300 metre uzaklıkta yüzeyinde prehistorik dönem verileri bulunan bir yamaç höyüğü, üç höyük ve bir Phrygia ve Lydia kültürünün iç içe olduğu yerleşim alanları bulunur. İkinci alan; Yeşilova Başkuyu köyü sınırlarında, kuzey doğusundaki düzlük alanda tahrip olmuş Prehistorik höyük ve güney batısına bir yamaç höyüğü bulunan Baynaz tepenin kuzeyinden geçen bir dere yatağının kuzeyinde, ana kayadan kopmuş monoblok bir kayanın güney doğu yamacına bugün üç adedi seçilebilen vurgu tekniğinde, profilden verilmiş, çift başlı üçgen vücutlu, uzun boynuzlu 20 cm. yüksekliğinde, 14 cm. uzunluğunda stilize keçi resimleri yanında ne ifade ettiği anlaşılamayan iki adet sembolize şekiller izlenebilmiştir. Bu resimli kayanın yaklaşık 300 metre güney doğusunda bir mağara ağzı niteliğindeki alandan kopmuş sert kaya üzerine kazıma tekniğinde labrys, balta, haçvari şekiller yanında Grekçe harflerden Υ,Ο harfleri yazılmış kaya bulunur. Bu alanda bir mağara olgusu yönünde yapılan jeo-fizik araştırmasında herhangi bir mağara boşluğuna rastlanılmamıştır. Kayaüstü resimleri bulunan kayanın önünde yapılan 10 metre derinliğindeki sondaj kazısı sonucunda Doğu Roma kaba seramik ile sırlı Selçuklu seramiğinden başkaca bir şey bulunamamıştır. Bir diğer kayaüstü resimli yer, yine Yeşilova İlçesi sınırları içinde yer alan Alanköy de bulunan Yankıtaşı kayasının güney yamacına Frig etkili Roma Dönemi Kaya Mezarında bulunan kayaüstü resimleri için Mehmet Özsait, Anadolu nun birçok yöresinde de olduğu gibi, çobanlar tarafından kazıma ile yapılan yaban keçisi motifleri olarak değerlendirmiştir. 5 Kaya mezarının girişinin her iki yanı, kabartmaların yüzeyinde ve kabartmalı alanın alt kısmında bulunan keçi resimleri, yoğun olarak mezar yüzeyindedir. Bu alanda dikdörtgen gövdeli, ağacımsı boynuzları profilden verilen keçiler ile mezar yapısının oturduğu kayanın alt kodunda yer alan az sayıdaki stilize keçiler kazıma tekniğinde olmayıp vurgu tekniği ile yapılmıştır. Bölgeye gelen meraklılarca vurgu tekniğinde yapılmış resimlerden bir tanesinin üzerinden kazınarak kontur geçildiği görülmüştür. Bu alandaki kayaüstü resimlerinin sitillerinden farklı zamanlarda yapıldığı anlaşılmıştır. Gövde uzunlukları 14, 18 cm. arasında değişen 23 cm. yüksekliğinde çok sayıda keçi resmi ve kazıma tekniğinde yüksekliği 23,18 cm, uzunluğu 6 ile 14 cm olan cin ve haç resmedilmiştir. Kaya mezarının zemin seviyesinden 1 metre yüksekliğe vurgu tekniğinde resmedilmiş, kaçak kazılarla yer yer koparılmış kaya parçaları üzerinde ise bu gün 4 adedi görülebilen 21 cm. boyunda 19 cm. uzunluğunda kayaüstü resmi izlenebilmiştir. Bu alan yakınında yüzeyinde Tunç Dönemi seramiklerine rastlanan iki höyük yanında Roma Dönemi kaya mezarı bulunmaktadır. Son olarak ise Antalya, Korkuteli Kozağacı Köyü sınırlarında olan kayaüstü resimlerinin yakın çevresinde bir yamaç höyüğü ve nekropolü bulunmaktadır. Çağman Mevkii, olarak bilinen alanın yüzeyinde Demir Çağından Geç Roma Dönemine kadar olan sürece ait bulgular içeren yerleşmeyi Çağman su kaynağı ikiye bölmektedir. Türkmen köyü olan Ko- 5 ÖZSAİT, M., Yıllarında Burdur ve IspartaYüzey Araştırması 19.Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt,2001,Ankara, Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 50

4 zağacı köyünün oturduğu coğrafya antik Roma yerleşkesi ile iç içedir. Kayaüstü resimlerinin alt kodunda Türkmen mezarlarının varlığı köy yerlilerini kimliğini belirler niteliktedir. Bahsedilen Çağman tepenin güneyinde monoblok bir kayanın doğu yamacına M.S.2. yüzyıla tarihlendirilebilen ödül stellerinin alt kısmına çok sayıda vurgu tekniğinde, ellerinde yay ve silahlarıyla cepheden, başlar 1/3 oranında arkaya dönük, atlı ve yaya savaşçılar, yandan ve arka sağrısından resmedilen atlar üzerinde hareketli bir şekilde duran 16 cm. boyunda 10 cm. enindeki savaşçı resimleri ile bugün iki adedi seçilebilen uzun boynuzları ile profilden vurgu tekniği ile resmedilmiş 21 cm. boyunda, 19 cm. uzunluğunda dağ keçisi resmi seçilebilmektedir. Dört ayrı alanda bulunan kayaüstü resimlerinin yakın çevresinde yapılan yüzey incelemesinden edinilen veriler ve kayaüstü resimlerinin değerlendirmesi yapıldığında; Kayaüstü resimlerinin yerleşim yerlerinin dağlık kesiminde su kaynağı yakınlarında olduğu, resimlerde kendi içlerinde bir yön birlikteliği olmadığı, resim alanlarının kuş uçumu 1 ile 1,5 km uzağında Kalkolitik Dönemden başlayarak, Roma Dönemine kadar olan süreci içeren bulgular veren höyük, yamaç höyüğü ve Frig yerleşkelerinin yakınında yapıldığı tespit edilmiştir. Buradan da hareketle kayaüstü resimlerini yaratan halkların kültüründe su, dağ, geyik ve dağ keçisi nin yeri ve önemi anlaşılmıştır. Pisidya Bölge sinde görülen kayaüstü resimlerinin, Anadolu nun diğer Bölgelerinde ve Orta Asya da görülen kayaüstü resimleri ile karşılaştırmalı değerlendirilmesi yapıldığında ise Çağman Tepe ve Alanköy kayaüstü resimlerini birinci ve ikinci stil olarak iki ayrı dönem içinde inceleme gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu karşılaştırmalı değerlendirme sonucunda Çağman Tepe ile Alanköy birinci stil kayaüstü resmi olarak adlandırılan vurgu tekniğinde, stilize uzunca boynuzlu, dik kuyruklu dağ keçileri, M.Ö 9000 den 1800 e kadar olan bir süreçte yapılmış olduğu tahmin edilen Van Trişin Yaylası kayaüstü resimlerinden Kahn-ı Melikan bölgesi, Hakkâri Gevaruk yaylası 6, Erzurum Karayazı 7, M.Ö VII.-I. Yüzyıla tarihlenen Tuva 8, Şaahar Tepesi 9, Hakkâri dikilitaşları 10, Moğolistan 11, Kırgızistan ve Kazakitanda 12, Bugut 13, bulunan kayaüstü resimlerinde işlenen dağ keçileri arasında, teknik, hayvanların vücut ayrıntılarının (gövde, yüz, ayaklar, boynuzlar), figürlerinin profilden verilmiş olması ve hayvanların duruş şekilleri gibi birçok ortak özellik tespit edilmiştir. Çağman Tepe, II. stil olarak bahsedilen I. Stil resimlerin üst kodunda yer alan resimler ise Erken Ortaçağa (Eski Türk) tarihlenen Aizanoi 14 Kayaüstü resimleri, Rusya Tuva ve Hakas Bölgesi ile Gobi Çölü, kayaüstü resimleri 15 ile benzerlik taşır. Ordu Mesudiye Esatlı Köyünde bulunan MS.1.ve 2. yüzyıla tarihlendirilen kaya üstü resimleri ile Çağman Tepe de karşılaşılan 2. Yüzyıl mezar stelleri kültürel alışverişin varlığını ispatlar niteliktedir. Alanköy II. stil resimlerde figür çeşitliliği gözlenir. Roma Dönemi kabartmaların üstüne daha sonraki dönemlerde mezar girişi yan yüzeylerine yapılan çok sayıda görülen dağ keçileri kare vücutlarıyla sayılan üç merkezden farklılık gösterir. Bunun yanında kazıma ve vurgu tekniğinde yapılmış cin ve haç resminin varlığı da diğer merkezlerden ayırmakla beraber geyik ve dağ keçisinin Anadolu ve Orta Asya kültüründeki yerini, itibar gördüğü süreci belirlemiştir.. Frig etkili Roma Dönemi kaya mezarı üzeride aslanın avı niteliğindeki keçi ile aslanın ayakları altındaki iki keçi kabartmasının Hakkâri dikilitaşlarındaki keçi kabartmalarıyla benzerlik göstermesi ilginçtir. Baynaz Tepe de yer alan çift başlı keçi tasvirinin benzerlerine Öngöt Mezarlar Külliyesinde rastlanmıştır. 16 Son olarak Kümbet Pınarı kayaüstü resimlerinin bir benzerine karşılaşılamamış, Ancak, kayaüstü resimlerinin bulunduğu alanda Prehistorik yerleşimler ve Frig yerleşimi arasında olması bakımından burada ki kayaüstü resimlerini Frig Dönemine tarihlemek çok yanlış olmayacaktır. Zira bölgede kazısı yapılan 8.yüzyıldan 4. yüzyıla kadarki sürece ait bulgular veren Toprak Tepe Tümülüsü, Alacahöyük piş- Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 51

5 miş toprak kap, kacaklar üzerinde işlenen keçi, geyik tasvirlerinden yola çıkıldığında dağ keçisi ve geyiğin Frig kültüründeki yeri ve önemi göz ardı edilemez. İlk izlenimde Erken Ortaçağ (Eski Türk) döneminde yapılmış olma hissi yaratan Pisidia Kayaüstü resimleri, Orhun Anıtları kağan damgalarından üslup ve teknik özellikleriyle tamamen farklıdır. Ortaçağ kayaüstü petroglifleri hatları oyularak çizilmiş insan ve (evcil/ yabani) hayvanların tasvirlerini içerir. Orhun Anıtlarında görülen dağ keçisi kağan damgaları kazıma tekniğinde yapılmış olup şematiktir. Tüm bu veriler ve kayaüstü resimlerin bulunduğu alanın arkeolojik potansiyeli dikkate alındığında Pisidya kayaüstü resimlerinin Tunç Döneminden başlayarak Erken Ortaçağı da (Eski Türk) içine alan dönemlerde yapıldığı söylenebilir. Dağ keçisi ve geyik Anadolu halkları yanında Avrupalı ve Asyalı birçok halkın kültüründe de önemli bir yere sahiptir. Kayalarda tasvirlerine sıkça rastladığımız dağ keçisi aynı zamanda söz konusu halkların totemi olduğundan, günümüzde de bu coğrafyalarda varlığını sürdürmektedir. Keçi kültü en çok Türkmenlerce benimsenmiştir. Yakın zamana kadar Anadolu Türkmenlerinin geyik ve dağ keçisi av merasimleri akşam sohbetlerinin vazgeçilmezi olmuştur. Su, kültürlerin oluşmasında ve gelişmesinde önemlidir. Pisidya kayaüstü resimleri su kaynaklarının çıkış noktası olan dağ eteklerine işlenmiştir. Anadolu kayaüstü keçi resimleri stil, biçim, teknik, uygulama alanı bakımından Orta Asya kayaüstü keçi resimleri arasında paralellik görülür. Bu paralelliği Tümülüs 17 ve Kurgan 18 arasında da kurmak mümkündür. İki ayrı kültürün unsuru olan gömü geleneği, adına inşa edilen kişinin önemli şahsiyet ya da yönetici oluşu, ev şeklindeki tasarısı, mezar odasına konulan özel eşyalar, mezar odasında kullanılan ahşap malzeme ve koruma amaçlı olarak oda mezarın üstünün taşınmış toprak ile yığma yapılması bu iki mimari arasındaki etkileşimi gösterirken, kültürlerin nasıl yayıldığı ile ilgili problemleri de beraberinde getirmektedir. Pisidya kayaüstü resimlerinin yayıldığı coğrafya irdelendiğinde ilginç bir nokta göze çarpmaktadır. Pisidya Kayaüstü resimlerinin başlangıç noktasını Akdeniz den (Beldibi) alarak aynı aksta, Tümülüs Mezarlar ile paralel Kütahya ya (Aizanoi) kadar izlemek bu günkü keşiflerle mümkündür. Veli Sevin Hakkâri dikilitaşlarını yorumlar iken, başka bir açıdan bakarak, bu uygarlığı yaratan uygarlığı Orta Asya ya bağlarken MÖ. 2. binlerde Doğu Anadolu da yaşayan bir orta Asyalı kavim olan Turukkular dan söz eder. Tüm bunlar bugüne kadar yapılan arkeolojik çalışmaların birçok bilinmezi olduğunu göstermekte tek gerçekliğin ise kültürler arası etkileşimin dil, din, ırk, coğrafya tanımadan paylaşım gördüğü ve insanları birleştirdiğidir. 6 Alok, E., Anadolu da Kayaüstü Resimleri, Akyayınları 1988 İstanbul, S SOMUNCUOĞLU, S., Sibiryadan Anadoluya Taştaki Türkler,2008,İstanbul 8 GRAÇ, D., Eski Türk Dönemine ait Dağ Keçisi Damgalarının Tarihlendirilmesi ve Anlamlandırılması Üzerine,A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsüdergisi,S37,2008 Erzurum,209; MANNAY-OOL Tuva da Eski Dağ Keçisi Tasvirleri, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsüdergisi,S.21,2003 Erzurum S MERT, O., Şahar Tepesi ve Bölgede Bulunan Kayaüstü Tasvir Damga,Yazıt ve Kurganlar,A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,S.40, 2009 Erzurum 10 SEVİN,V., Hakkari Taşları/ Çıplak Savaşçıların Gizemi, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, MERT, O., Dilli Vadisi ndeki Petroglif ve Damgalar, Bilim ve Ütopya, S.163, SOMUNCUOĞLU, S., Sibiryadan Anadoluya Taştaki Türkler,2008,İstanbul 13 ALYILMAZ, C., Bugut Yazıtı ve Anıt Mezar Külliyesi Üzerine 14 ALOK, E., Anadolu da Kayaüstü Resimleri, Akyayınları,1988 İstanbul 15 SOMUNCUOĞLU,S.,Sibiryadan Anadoluya Taştaki Türkler, 2008, İstanbul 16 MERT, O., Öngöt Mezar Külliyesi ve Külliyede Bulunan Damgalar A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,S.36, 2008 Erzurum S Topraktepe, Manca,Bademli, Yuvalak, Müze Kurtarma Kazıları Raporları 18 EKİM,Y., Pazırık Kurganları, Buluntuları ve Arkeolojik Açıdan Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, ARIK,M., Esik Kurganı, Buluntuları ve Kültür tarihi açısından Değerlendirilmesi,Yüksek Lisans Tezi Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 52