Abdulkadir GÜL 1 DERSİM SANCAĞININ İDARİ YAPISI ve İDARECİLERİ ( )

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s Abdulkadir GÜL 1 DERSİM SANCAĞININ İDARİ YAPISI ve İDARECİLERİ ( ) Özet 19. Yüzyıl ortalarından itibaren Osmanlı Devleti değişim ve dönüşüm sürecine girmiştir. Modernleşme olarak ta ifade edebileceğimiz çabaların en önemli ayaklarından birisini de taşra idaresinde yaşananlar yenilikler oluşturur. Taşra idaresindeki bu yeni düzenleme ve reform hareketlerinde Fransızların modeli esas alındı. Bu idari anlayışa göre taşra idaresi vilayet, liva, kaza, nahiye ve köyler şeklinde taksim edilmiştir. Osmanlı taşra idaresindeki değişiminin en önemli ayağını; mülki idare, devlet kurumlarının tesisi ve idareciler başlığı altında toplayabiliriz. Osmanlı merkezi yönetimin bu değişimdeki arzusunun temel hedefini, merkezi yönetimi güçlü kılmak ve taşraya tam hâkim olabilmek şeklinde özetleyebiliriz. İşte bu çalışmada modernleşme döneminde Dersim Sancağı özelinde idari yapı yaşanan gelişmeler incelenmiştir. Diğer taraftan idari yapıda görev yapan yöneticilerde mesaimizin diğer kısmını oluşturur. Çalışma üç ana başlık altında toplanmıştır. Birincisi giriş kısmında, Dersim in coğrafi konumu ve modernleşmeyle beraber yürürlüğe giren vilayet nizamnamelerinin taşra idaresine getirdiği yeniliklere değinilmiştir. Birinci bölümde 19. Yüzyılın ortalarından itibaren Dersim Sancağının tesisi, sancağın süreç içeresinde geçirdiği idari değişim, kaza ve nahiyelerin dönemsel durumları kronolojik olarak ortaya konulmuştur. Ayrıca sancakta yaşanan idari değişime etki eden faktörler ve bu idari birimlerin sınırlarının tespitinde hangi gerekçelerin baskın olduğu üzerinde durulmuştur. Diğer taraftan bu konular işlenirken yaşanan değişimlerin daha iyi izah edilmesi için haritalar çizilmiştir. İkinci bölümde ise yılları arasında Dersim Sancağının muhtelif idari birimlerinde idareci olarak görev yapmış mutasarrıf, kaymakam ve nahiye müdürleri ele alınmıştır. Sancakta görev almış idarecilerin atama, azil, ödüllendirilmeleri ve yönetim anlayışları hakkında genel değerlendirmeler yapılmıştır. Sonuç kısmında ise metin içeresinde üzerinde durulan bulgular genel değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Anahtar Kelimeler: Dersim, 19.Yüzyıl, Sancak, Mutasarrıf, Kaymakam, Nahiye Müdürü. 1 Doç. Dr., Erzincan Üniversitesi, Sosyal Bilgiler ABD., agul@erzincan.edu.tr.

2 Abdulkadir Gül 24 THE ADMINISTRATIVE STRUCTURE OF DERSİM SANJAC AND ITS ADMINISTRATORS ( ) Abstract By the middle of the 19 th century, The Ottoman State became involved in a deep, multi-dimentional process of change and transformation. One of the most important aspects of these efforts which can also be interpreted as modernization was related to rural administration. Based on the administrative model of French, these changes in rural administration were collected under the titles of adminstrative structure, constitutions of the state and adminstrators. The main purpose of this craving for change is to strenghten the central administration and to be able to keep rural areas under complete control. In this study, developments in the administrative structure of this period in Dersim Sanjak were examined. There are three main sections in this study: The first one, under the title of Introduction, mentions about geographical location of Dersim, and reforms brought by provincial regulations came into force alongside this period of modernization. In this section, the structural establishment of Dersim sanjak, administrative changes taken place throughout the period of modernization and periodical changes taken place in districts and boroughs were revealed chronologically. Besides, factors affecting these administrative changes and the dominating reasons for determining the border lines of these residential areas were discoursed. Also, maps are drawn as supplementary materials to make it easier to understand these periodical changes for the reader. In the second section, tenants, head officials of districts and borough administrators were discussed and general evaluations have been made about the policies regarding to assignment, discharge and promotion of Sanjak officials. In the conclusive section, findings discussed throughout the text were assessed. Key Words: Dersim, 19 th Century, Sanjak, Tenant, Head Officials, Borough Administrators. 1.GİRİŞ a. Coğrafi Konumu: Esas itibarıyla çalışma sahasını, Dersim (Tunceli) ilinin büyük bölümü oluşturmaktadır. Bugünkü Dersim; Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Fırat Bölümü nde, doğu boylamları ile kuzey enlemleri arasında yer almakta olup, 7705 km 2 alana sahiptir 2. Dersim, kuzey ve kuzeydoğuda Munzur Dağları, batıda Karasu vadisi, güneyde Keban baraj gölü (eskiden Murat Suyu idi) ve doğudan Peri Suyu vadisiyle çevrilmiştir. Doğusunda Bingöl, batısında Malatya, kuzeyinde Erzincan ve güneyinde Elazığ illeri ile komşudur 3. Dersim in merkez kaza dışında, Çemişgezek, Hozat, Mazgirt, Nazimiye, Ovacık, Pertek ve Pülümür olmak üzere 7 kazası daha bulunmaktadır. Araştırma sahasının ana nüvesinin 2 TÜİK, İstatistiklerle Türkiye (2011) TÜİK Yayınları, Ankara 2011, s yılı Dersim Harekâtına bir subay olarak katılan Ziya Yergök benzer sınırları tarif etmektedir. Tuğgeneral Ziya Yergök ün Anıları Harbiye den Dersime ( ), (yayına hazırlayan: Sami Önal), Remzi Kitapevi, İstanbul 2006, s.162.

3 25 Dersim Sancağının İdari Yapısı ve İdarecileri ( ) sınırları, yüzyıllar boyunca önemli derecede istikrarını korudu, ancak çevre itibarıyla (İkinci Dış Dersim) bazı değişikliklere uğradı. Çünkü Osmanlı döneminde önce Çemişgezek, sonra Dersim adını alan sancağın sınırları umumiyetle doğal unsurlara göre çizildiği görülür. Sancak, güneydoğu ve güneyde Peri Suyu, güneyde Murat Suyu, doğuda Bağır Paşa Dağı, batıda Fırat, kuzeyde ise Munzur Dağlarının arasında ki bölgeyi içerisine almaktaydı 4. Coğrafyacı Hüseyin Saraçoğlu nun dediği gibi; Tunceli nin sınırları çok açıktır ve bu haliyle burası adeta bir ada durumunda kalır 5. Dersim in idari taksimatının şekillenmesi ve sınırların tespitinde, doğal unsurlar en belirleyici olanıdır. Bunun yanında, bir gelir ünitesi olarak iktisadî boyut, nüfus, merkezîleşme çabaları, sosyal yapı ve güvenlik meseleleri gibi hususlar, idari sınırların şekillenmesinde etkili oldu. Bu etkenlerin çokluğu sebebiyle ana nüve aynı kalmak şartıyla, bu idari yapıda devamlı bir değişim yaşandı. b. Vilayet Nizamnamelerin İdari Yapılanmaya Getirdiği Yenilikler: İdari yapıda köklü değişiklik isteyen II. Mahmud, birkaç eyaleti birleştirerek müşirlik teşkilatını kurdu 6. Bu yeni sistem, Tanzimat ın ilanından sonra ufak tefek bazı değişikliklere uğramasına rağmen yürürlükte kaldı yılındaki düzenlemeyle ülke eyaletlere, livalara, kaza ve köylere ayrılmış, eyaletlerin idaresi valilere, livaların idaresi kaymakamlara, kazaların idaresi müdürlere ve köylerin idaresi de muhtarlara bırakılmıştı deki vilayetler kanunu ile imparatorluğun idari teşkilatı tamamen yeni esaslara bağlandı de yayımlanmış nizamnamenin 1.maddesine göre; vilayetler, Fransa departmanları gibi, livalara, livalar kazalara, kazalar nahiyelere ve nahiyeler de köylere ayrıldı 10. Bu nizamname ile sancak yerine liva denilmeye ve iki ad eşanlamlı olarak kullanılmaya başlanmış ve sancağa yönetici olarak kaymakam yerine mutasarrıf görevlendirildi 11. Bu çerçevede taşra yönetimi, şekil ve işleyiş yönünden tamamen değişti. Bu değişiklikler ile Anadolu toprakları dışında, Lübnan da ve Balkanlarda yürürlüğe konulan, daha sonra da tüm Osmanlı topraklarına yaygınlaştırılan il sistemi ne geçildi. Bu süreçte de batılı ülkelerin baskısıyla yerel yönetimlerin, devlet yönetiminin bir parçası haline getirilmek istenmiş ise de merkezi otoritenin ülkenin her yanına hâkim kılınmasını öngören merkeziyetçilik anlayışı daha baskın çıktı 12. Böylece merkezi idarenin yeniden güçlendirilmesi, merkezden bağımsız olmak isteyen güçlerin iradesini kırılarak, tutarlı bir taşra yönetiminin oluşturulacaktı. Bu yeni yapıda da merkezi yönetimin taşra teşkilatı üzerinde denetim kurabilmesine imkân sağlayacak 4 Şemseddin Sami, Kâmûsü l-a lâm, Cilt: 3, İstanbul 1308, s.2131b-2132a. 5 Hüseyin Saraçoğlu, Doğu Anadolu Bölgesi, MEB Yayınları, İstanbul 1989, s Musa Çadırcı, Tanzimat ın İlanı Sıralarında Türkiye de Yönetim ( ), Belleten, Cilt: XI/201, Ankara 1987, s Cevdet Küçük, Tanzimat Devrinde Erzurum, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1975, s Tayyib Gökbilgin, Tanzimat Hareketinin Osmanlı Müesseselerine ve Teşkilatına Etkileri, Belleten, Cilt: XXXI, Sayı: , Ankara 1967, s Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye (çev: Ali Reşad), Kaknüs Yayınları, İstanbul 1999, s Düstur I, Tertib, I, s Düstur I, Tertib, I, s Muzaffer Sencer, Türkiye nin Yönetim Yapısı, Alan Yayıncılık, İstanbul 1992, s.52.

4 Abdulkadir Gül 26 mekanizmalar devreye sokuldu 13. Bu merkeziyetçi mekanizmalar Cumhuriyet e miras olarak kaldı ve yeni rejimin mülki yönetimini şekillendiren ana unsurları oluşturdu yılı Vilayât Nizâm-nâmesi 15 ve 1876 yılı İdâre-i Umumiyye-i Vilayât Talimatnâmesi 16 taşra idaresini daha geniş ve etraflı olarak düzenlemekteydi 17. Yeni düzenlemeye göre, eyaletlerin adı değiştirilerek vilayet oluyor ve sınırları daraltılarak, yeni vilayet teşkilatı ortaya çıkıyordu. Yine bu düzenlemeyle, vilayetler livalara, livalar kazalara ve kazalar da nahiye ve köylere ayrılmaktaydı 18. Bu idari yapılanmada, vilayetin başında vali, sancaklarda mutasarrıf ve kazalarda ise kaymakamlar amir olarak bulunmaktaydılar. Bu idareciler başkanlık yaptıkları meclisler tarafından, mülki idarelerini yönetiyorlardı. Livada mutasarrıfın, kazada kaymakamın maiyetinde memurlar vardı. Bu memurlar, mülki amirlerine sorumlu oldukları gibi bir üst birimde görev yapan amirleri tarafından denetleniyorlardı. Bu şekilde taşra içerisinde kurulan ve merkeze kadar uzanan bürokratik ağ idari yazışmaları ve iletişimi hızlandırdığı gibi merkezin taşra üzerindeki denetimini de pekiştiriyordu 19. Vilayet merkezinde valinin başkanlığında sürekli olarak toplanan bir Vilayet İdare Meclisi, livalarda aynı şekilde bir Liva İdare Meclisi, kazalarda da Kaza İdare Meclisleri tesis edildi 20.Vilayet merkezinde Vilayet İdare Meclisleri valiler, daha alt birimlerde liva ve kaza idare meclisleri ise mutasarrıf ve kaymakamların başkanlığında toplanıyordu yılında taşra teşkilatı açısından yaşanan bir diğer önemli gelişme ise yabancı devletlerin baskısıyla çıkartılan Nahiye Nizâm-nâmesi dir. Nizamname, nahiye müdür ve muavinlerinin seçimle işbaşına gelmesini öngörmektedir. Nizamnameye göre yerleşim alanındaki nüfus Gayr-i Müslim ise müdür ve muavini Gayr-i Müslimler arasından seçilecekti. Nahiye ahalisi karışık ise müdür çoğunluktaki din mensupları, muavini de azınlıktaki din mensupları tarafından belirlenecektir. Ayrıca nahiye meclislerine etnik ve dini grupların belirli oranlarda katılmaları öngörülmüştü. Gerek 1871 yılı nizamnamesi gerekse 1876 tarihli Nahiye Nizâm-nâmesi ile öngörülen nahiye uygulamasına bir yandan bürokrasiyi ve kırtasiyeyi arttırması, ahaliye ek vergi ve angarya getirmesi, yabancı devletlerin nahiye uygulamasının genişletilmesine yönelik taleplerine karşın Osmanlı yönetimi çekingen davrandı 22. II. Meşrutiyet'in ilanından sonra vilayet idari yapılanmasıyla ilgili diğer bir kanun ise 15 Mart 1913'de Kanun-u Muvakkat şeklinde yayımlayarak yürürlüğe konuldu. Kanun vilayetlerin yönetiminde merkezden yönetim ve yerinden yönetim ilkesini belirlerken, merkezden yönetimi de yetki genişliği esasına dayanmaktaydı. Bu kapsamda kanunun daha çok il yönetiminde merkeziyetçilik ile yerinden yönetimi birleştirme gayesi güttüğü ileri sürülmüştür Musa Çadırcı, Türkiye de Kaza Yönetimi ( ), Belleten, Cilt: 3, 16, (Yıl 1989), s İlber Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara 2007, s Erkan Tural, Bir Belge, 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri ve 1876 İdare-i Umumiyye-i Vilâyât Talimâtnâmesi, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt: 14, Sayı:1, Ocak 2005, s Erkan Tural, 1871 Vilayet Nizamnamesi ve Getirdikleri I, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt: 5, Sayı:5, Eylül 1996; aynı yazar, 1871 Vilayet Nizamnamesi ve Getirdikleri II, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt: 5, Sayı:6, Eylül BOA. İ.DH. 626/ Lef Düstur I, Tertib I, s yılına ait nizamname için bkz. BOA. İ.DH. 626/ Lef Düstur I, Tertib I, s Kaza meclisleri, nizamnamenin 46, 47 ve 48 maddelerinde açıklanmıştır. Düstur I, Tertib I, s Ortaylı, İdare Tarihi, s İlber Ortaylı, Tanzimat tan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği, Hil Yayınları, İstanbul 1985, s.76.

5 27 Dersim Sancağının İdari Yapısı ve İdarecileri ( ) Şunu belirtmekte fayda var ki nizamnamelerde geçen her kurum ve memur, Dersim Sancağında mevcut değildi. Genel prensipler aynı ise de, idari ünitelerin kendilerine mahsus coğrafi ve siyasi pozisyonlarına göre, bir idari yapılanmaya gidildiği anlaşılıyor. Bütün idari ünitelerde tek düze ve yeksanak devlet daireleri yoktu (bkz. Ekler). Örneğin, Dersim Sancağındaki kasaba yerleşmelerinde belediye teşkilatları istenilen düzeyde gelişmemiş ve bunun neticesinde memur kadroları da, şehirlerdeki gibi şişkin değildi. Ayrıca hukuk, eğitim, teknik ve mühendisliğe dayalı memur kadrolarının temininde, büyük sıkıntılar yaşandığı görülür. Hastalıklarla mücadele edecek doktor veya sağlık personeli, mahkemelerde davalara bakacak hâkim veya telgrafhanelerde istihdam edilecek muhaberat memurları gibi daha birçok devlet dairelerinde çalışabilecek, nitelikli kadro eksikliği had safhadaydı. Ancak kadro ve dairelerin teşkilatlanması açısından, maliye ve zaptiye alanlarındaki kurumların daha çok geliştiği görülür. Personel sayısını azlığı ve eksikliği, devletin mali yapının kötü olması ve yetişmiş nitelikli personel sayısının eksikliğinden kaynaklanmış olmalıdır. Kurumların, faaliyetlerini tam yerine getirememesinde, bu iki olumsuz durumun belirleyici olduğu görülür. Dersim Sancağının idari teşkilatlanmasında ve yerel yönetimlerin şekillenmesinde, meclisler aktif rol oynamaktaydı. Liva, kaza ve nahiye meclisleri taşra idarecilerinin başlıca temsilcilerinden oluşan, yerinden yönetim yapılanmalarıydı. Yerel güçlerin, liva idaresi için önemi tartışılmaz. Vergi tahsili, asker toplanması veya belediye hizmetlerinde, devletle işbirlikleri bir zorunluluktu. Bölge idarecilerinden beklenen en büyük becerilerden birisi, Dersim için geliştirilmiş olan politikaların uygulanabilirlik düzeyleridir. Tanzimat tan sonra yerel güçlerin yerel idareye katılımı, kurallarla düzenlendi ve resmi yapılanmalar yoluyla bu güçler cesaretlendirildi. Bu meclisler, yerel yöneticilerle, ayrıca yerel güçler arasındaki güç çekişmelerine resmi bir zemin hazırlamaktaydı. Devlet politikalarının uygulanması çoğunlukla, dolaylı olarak yerel güçlerin dâhil olduğu, bu karar organlarıyla oldu. Ayrıca yerel güçlerin fikirlerinin uygulanabilir kararlara dönüştüğü yer, yine bu meclislerdi 24. Dersim de taşra yönetiminde merkeziyetçiliğin gelişmesine paralel olarak, mahalli idarelerinde daha güçlenmesi aşaması başladı. Modernleşme dönemi taşra idarecileri, artan görev ve sorumlulukları yerine getirebilmek için yerel grupların desteğine ihtiyaç duymaktaydı 25. Aslında bu uygulama liberal bir tutum değil, merkeziyetçi devletin artan görevlerini yerine getirebilmek için, yerel güç odaklarının yardımına ihtiyaçtan doğdu. Bu münasebetle zaten toplum içerisinde geçmişten itibaren etkin olan yerel güçler, bu meclislere dâhil edilerek legal bir pozisyon aldılar. Bu meclislerin yetki ve sorumlulukları, üyelerin kimlerden seçileceği nizamnamelerle de belirlendi Dersim Sancağının Modernleşme Dönemi İdari Yapısı Dersim bölgesi, Osmanlı hâkimiyetinin ilk dönemlerinde Diyarbakır ve Erzurum vilayetlerinin sınırları içerisindeydi 27. Aslında Doğu Anadolu nun Osmanlı yönetimine girmesinin hemen ardında Diyarbakır Eyaleti 28, 1535 te ise Karadeniz in art bölgelerini de kapsayacak şekilde, Anadolu nun kuzeydoğusunu içerisine alan Erzurum Eyaleti kuruldu. 24 Dersim hakkında Şakir Paşa ve Zeki Paşanın kaleme aldıkları raporda bu meclislerle ilgili görüşleri için bkz. BOA. ŞD. 13/ Düstur, I, Tertib, I, s Ortaylı, İdare Tarihi, s Nejat Göyünç, Diyarbakır Eyaletinin İdari Taksimatı, TD, Sayı: 23, 1969, s İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır, TTK. Yayınları, Ankara 1995, s.8.

6 Abdulkadir Gül ya kadar bu eyaletin idari yapısı değişti ve genişledi 29. Yeni eyaletler teşkil edilirken, önceden bölgede hüküm sürmüş, Akkoyunlu bakiyesi hanedan üyelerinden idareciler atandı. Diğer bir ifadeyle, Erzurum Eyaletinin sınırları ve idari taksimatı, Akkoyunlulardaki, Erzincan Eyaletiyle aynıydı 30. Bu örnekte görüldüğü gibi Osmanlı, bölgede ilk dönem Akkoyunlu Devleti nin idari pratiklerinden yararlanma yoluna gitti 31. Dersim havalisinde oluşturulan idari üniteler, ister Diyarbakır isterse Erzurum eyaletlerine bağlı olsun, uzun yıllar ocaklık-yurtluk şeklinde idare edildi. Dersim bölgesinde Çemişgezek, Sağman, Pertek, Kiğı, Kuzucan, Mazgirt yurtluk-ocaklık şeklinde idare edilen sancaklardı. Başlangıçta bu idari ünitelerin büyük kısmı Diyarbakır Eyaletine bağlı iken, sonradan Pertek, Sağman, Çemişgezek, Kuzucan, Mazgirt sancaklarının kısa dönemler halinde Erzurum Eyaletine bağlandı 32. Bu kurulan idari yapı içerisinde, bölgede yerel hanedanların etkinliği 17. Yüzyılda da devam etti yıllarında Çarsancak beyleri olarak Kulu Ağa ve evlatları, Pertek, Sağman ve Ovacık cihetlerinde Pir Hüseyin soyundan gelen kişilerin bey olarak hüküm sürdüler 33. Osmanlı Devleti tarafından hâkimiyet altına alınmasından sonra Dersim bölgesi Çemişgezek Sancağı adı altında yapılandırılarak, Diyarbekir Beylerbeyliğine dâhil edildi yılında yapılan tahrirde Çemişgezek Sancağı, oldukça geniş sınırlara sahipti. Güneydoğudan Peri Çayı, güneyde Murat Suyu, batıda Fırat Nehri ve kuzeyde ise Munzur Dağları sancağın idari ve doğal sınırlarını teşkil ediyordu. Bu idari ünitenin toplam, 399 köyü ve 19 nahiyesi bulunmaktaydı 35. Bu nahiyeler şunlardı: Belde, Çatalkale, Gündüz, Havik, Keban, Kernik, Kerbüzek, Mazgirt, Ovacık, Pertek, Ribât, Sağman, Sebtoros, Ulukale, Vasgird, Gürzelik, Kızuçan, Poşadı, Şirzu idi. Bunlardan son dördü, 1523 yılındaki sayımdan önce Çemişgezek Sancağından alınarak, başka sancaklara bağlandı. Böylece nahiye sayısı 13 e kadar düştü yılındaki sayımda Çemişgezek Sancağı sınırlarını aynen muhafaza etmişti yılındaki sayımda ise, Mazgirt, Pertek ve Sağman nahiyelerinin sancak haline dönüştürülmesiyle Çemişgezek Sancağı önemli ölçüde küçüldü. Çemişgezek, dört sancağa ayrılınca, buraya Çarsancak denilmeye başlanmış, ancak daha sonraki dönemlerde Çarsancak ismi, özel olarak Pertek i ifade etmek için kullanıldı 36. Sancağın dış sınırları kadar, iç sınırlarının tespitinde de doğal unsurlar belirleyicidir. Mazgirt Nahiyesini, Vasgirt ve Ribat nahiyelerinden Munzur Suyu ayırmakta, yine Sebtoros ile Belde nahiyeleri arasındaki sınır, Tahar Çayı boyunca uzanmaktadır. Gündüz ile Havik nahiyeleri arasındaki sınırı da yine Munzur Suyu çizmekteydi. 16. Yüzyıldan Tanzimat a kadar Dersim bölgesinde yer alan idari yapıların iç sınırları sık sık değişse de, ancak genel itibarıyla ana sınırlar aynı kaldı. Dikkat çeken en önemli 29 Dündar Aydın, Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri ( ), (Basılmamış Doktora Metninden), Erzurum 1972, s Abdulkadir Gül-Adem Başıbüyük, Bir Tarihi Coğrafya İncelemesi (Osmanlıdan Cumhuriyet e Erzincan Kazası), Salkım Söğüt Yayınları, Konya 2011, s Kenan Ziya Taş, Tarih Işığında Güneydoğu ve Diyarbakır, Berikan Yayınları, Ankara 2009, s.53.vd. 32 Aydın, Erzurum Beylerbeyliği, s İbrahim Yılmazçelik, Osmanlı Devleti Döneminde Dersim Sancağı, (İdari, İktisadi ve Sosyal Hayat), Kripto Yayınları, Ankara 2011, s Mehmet Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, TTK., Yayınları, Ankara 1999, s.1-18; Yılmazçelik, Dersim Sancağı, s BOA. TD.998; 64; Şeref Han-ı Bitlisi, Şerefname, Kahire 1930, s.194.vd.

7 29 Dersim Sancağının İdari Yapısı ve İdarecileri ( ) değişikler Kuzican, Gercanis ve Kemah kazalarının zaman zaman Erzurum ile Diyarbekir eyaletleri 37 arasında el değiştirmesiydi. 17. Yüzyıldan modernleşme dönemine kadar, bu idari taksimatta Kemah, Gercanis, Kuzucan ve Kiğı hariç, diğer idari üniteler Diyarbakır Eyaletine bağlıydı tarihli Ayn-ı Ali Efendi 38, 1653 Sofyalı Ali Çavuş 39 ve yıllarına ait kayıtlardan 40 bu idari taksimatın Yüzyıllarda varlığını koruduğu takip edebilmekteyiz. Son dönem arşiv kayıtlarında Dersim Sancağı geleneksel şekilde, İç Dersim ve Dış Dersim olmak üzere iki önemli mıntıkaya ayrıldığı görülür. İç Dersim; esas itibarıyla Munzur vadisi ile Pülümür vadisi arasında kalan dağlık alandı 41. Bu saha güneyde bugünkü vilayet merkezinin hemen kuzeyine kadar uzanıyordu. İç Dersim in bir diğer adı da asıl Dersim idi. Kayıtlarda Asıl Dersim ile Hozat, Mazgirt, Kızılkilise, Ovacık ve Pülümür kazaları kast edilmekte ve aşiretlerin yerleştiği asıl bölge olarak burası tanımlanmaktaydı 42. Bu bağlamda Dersimli, Dersim ekrâdı ve cebel-i Dersim ahalisi şeklinde adlandırılan halkın büyük kısmı ise Pah, Kızılkilise, Köşer Dağı, Darboğaz ve Dere Nahiyesi ile Hıran ı içerisine alan yerlerde meskûndu 43. Dış Dersim e gelince, bu merkezî alanın hemen çeperindeki saha ifade etmekteydi. Bugünkü Pertek, kısmen Mazgirt, yine kısmen Hozat ın güneyi, Çemişgezek, Pülümür ün Erzincan ve Erzurum a bakan yöreleri, Kızılkilise ile Kiğı arasında kalan saha Dış Dersim e dâhildi 44. İkinci Dış Dersim ise idari bakımdan Dersim e kısa dönemler şeklinde bağlanan idari birimler oluşmakta olup, yoğun eşkıya baskısına maruz kalan Gercanis, Kemah, Kuruçay ın tamamı, Eğin ve Arabgir in bazı bölgelerinden müteşekkildir. 37 İbrahim Yılmazçelik, Osmanlı Hâkimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri( ), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Sayı:1, Elazığ 2000, s Ayn-ı Ali Efendi, Kavânin-i Al-i Osman Der-Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Divan, İstanbul Sofyalı Ali Çavuş, Kanûnnâmesi,( haz. Midhat Sertoğlu), İstanbul Orhan Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı- Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Ceren Matbaacılık, Elazığ 1997, s BOA. Y. PRK. AZJ. 33/ BOA. İ.MMS.68/ BOA. İ.DH. 1467/1.vb. 44 BOA. Y. EE. 132/39. vb.

8 Abdulkadir Gül 30 Harita: 1. İç Dersim ve Dış Dersim Dersim bölgesinin bu ayrıma tâbi tutulmasının altında, kendi içerisindeki coğrafi farklılığı; bu mıntıkalarda yaşayan insanların mekâna uyum stratejileri, mıntıkalar arasında farklılaşan sosyal yapı, üretim çeşitleri ve kanunlara riayet gibi çeşitli hususlar etkili olmuştur. Kayıtlarda, İç Dersim halkı için ahali-i gayr-i mutîa 45 (itaatsiz halk), Dış Dersim halkı için ise ahali-i mutîa 46 (itaat eden halk) tanımlamalarıyla, bölge insanının devlete olan duruşları ifade edilmekteydi 47. Aynı coğrafyanın birbirine çok yakın, ancak farklı toplumsal refleksler gösteren grupları nasıl barındırdığı önemli bir sorudur; bu sorunun cevabını da tarihi coğrafya vermektedir. İç Dersim ile Dış Dersim arasındaki belirgin fark, insan-çevre etkileşimidir 48. Tarım faaliyetlerinin yaygınlığı, ulaşım imkânlarının uygunluğu ve buna bağlı olarak geçim araçlarının daha gelişmiş olması; Dış Dersim de yaşayan ahaliyi devletle uyumlu hale getirmiştir. Çünkü üretim ve ticaret için güvenlik zaruridir; güvenlik ise (eğitim ve sağlıkla birlikte) devletin aslî görevleri içerisindedir. İç Dersim ise daha çok dağlık, tarıma elverişsiz arazilerden oluşan bir yapıya sahipti ve geçim son derece zordu. Diğer taraftan sosyal yapı itibariyle Dış Dersim de, yoğunlukla Türk-Sünnî ve Gayr-i Müslim (ağırlıklı olarak Ermeni) nüfus; İç Dersim de ise Zaza-Kızılbaş (kısmen Kurmanç-Kızılbaş) ve az miktarda Gayr-i Müslim nüfus bulunmaktaydı. Ancak bu kimlikler, İç ve Dış Dersim ayırımını tek başına izah edebilecek hususlarda değildir BOA. Y. PRK. SGE. 7/ BOA. Y. PRK. UM. 32/ BOA. Y. PRK. SGE. 7/16; Y. PRK. UM. 32/ Abdulkadir Gül, İnsan-Mekân İlişkisi Üzerine (Dersim Bölgesi Örneği XVI-XX. Yüzyıllar), Turkish Studies, Volume 10/5 Spring 2015, s BOA. Y. PRK. MYD. 15/41.

9 31 Dersim Sancağının İdari Yapısı ve İdarecileri ( ) Harita:2. Batı Dersim ve Doğu Dersim Haritada görüldüğü gibi idari taksimat ile İç Dersim ve Dış Dersim ayrımının dışında, tarihî dönemlerde Dersim, doğal etkenlere (akarsular ve dağlar) bağlı olarak (en geniş anlamda) iki ana mıntıkaya ayrılmıştır. Bunlar: 1-Batı Dersim: Hozat, Çemişgezek, Pertek, Ovacık, Kemah, Gercanis (Refahiye) ve Kuruçay (İliç). 2-Doğu Dersim: Mazgirt, Kiğı, Peri, Kızılkilise (Nazımiye), Kuzucan (Pülümür) 50. Bölgedeki idari yapılanmanın temeli, 15. Yüzyılın ikinci yarısında kabul edilen idari bölünmeye dayanıyordu. Şüphesiz bu idari yapılanma, zaman içinde birçok değişikliğe uğramıştır, ancak genel çerçevesini muhafaza etmekteydi. Osmanlı yönetimine 16. Yüzyılda geçen Dersim bölgesinin önemli kısmı, Çemişgezek Sancağına dâhildi ve uzun yıllarda böyle kaldı. 19. Yüzyılın ortalarından itibaren Dersim in idari yapısı ve bunda meydana gelen değişim oldukça karmaşık bir durum arz etmektedir. Dersim in idari yapılanmasındaki bu değişim kronolojik olarak şu şekildeydi: Tanzimat ın Diyarbekir Eyaletinde uygulanmaya başlanmasını müteakiben, idarî taksimatta bir kısım değişikliklere gidildi 51. Bunlardan en önemlisi Harput Mutasarrıflığının teşkilidir. Diyarbekir Eyaletinde yapılan bu görev değişikliği ile birlikte, eyaletin idarî yapısında da değişikliklere gidilerek, büyüklüğü sebebiyle, Harput Kazası, Meadin-i Hümayun 52 kazaları ve mülhakatı bu eyaletten ayrılarak, Harput Mutasarrıflığı oluşturuldu(kasım 1845) Mehmet Zülfü Yolga, Dersim (Tunceli) Tarihi, Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları, Ankara 1994, s Yılmazçelik, Diyarbakır, s. muhtelif sayfalar. 52 Dersim Sancağı idari açıdan Ma muratül-aziz ve mali açıdan ise Meadin-i Hümayun a bağlıydı. 53 Ahmet Aksın, Tanzimat ın Harput Eyaleti nde Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler, Belleten, Cilt: LXII, Sayı: 235, (Aralık 1998), s. 851.

10 Abdulkadir Gül 32 Bir müddet sonra 1 Nisan 1846 tarihinde ise Harput Eyaleti kuruldu ve valiliğine de Yakup Paşa tayin edildi. Harput Eyaleti, Harput merkez olmak üzere, Palu, Çemişgezek, Kemah, Kuykil, Gercanis, Arabgir, Arguvan, Ayvalı, Ebutahir, Çüngüş, Çermik, Eğil, Siverek, Samsat, Hısn-ı Mansur (Adıyaman), Besni, Ergani, Şiro (Pötürge) kazalarını içerisine almaktaydı. Böylece Meaden-i Hümayun Sancağı ile birlikte Palu ve Eğil kazaları, bu tarihte Harput Eyaletine bağlanmış oldu. Bu idari yapılanma; Harput Sancağı, Meaden-i Hümayun Sancağı, Dersim Sancağı ve Behisni Sancağından meydana geldiğini görüyoruz 54. İşte bu tarihten sonra Dersim (vilayet olduğu dönem hariç) bir sancak şeklinde son döneme kadar, Ma muratül-aziz Vilayetine bağlı kaldı. Dersim Sancağının teşkilatlandırılması ise 1847 yılında tamamlandı ve merkezi Hozat köyü seçildi Ekim 1848 de bu idari yapılanmada yeni düzenlemeye gidildi. Bu düzenlemeye gidilmesinin en önemli gerekçesi, Ovacık, Kızılkilise, Kuzucan, Mazgirt in dağlık ve aşiretlerin meskûn oldukları yerler olmalarıydı. Ayrıca bu yeni yapılanmada Kemah, Gercanis, Kuruçay birlikte, Koçgiri aşireti esas alınarak oluşturulan bir kazanın, Dersim Sancağına bağlanması ve kaymakamlık suretiyle idaresi planlandı Ağustos 1849 tarihli diğer bir kayıtta ise Koçgiri aşiretinin Harput, Sivas ve Trabzon eyaletlerinin sınırlarında meskûn oldukları vurgulanmaktadır. Aşiretin dağınık durumundan dolayı, hem vergilendirilme hem de denetim altında tutulmasında büyük sıkıntılar yaşanmaktaydı. Bu münasebetle, adı geçen aşiretin Dersim Sancağı içerisinde iskânı ve tek bir kaymakamlıkla idaresinin yönetim açısından, daha elverişli olacağı düşünülerek, Koçgiri adı altında bir kaza ihdas edildi. Bu yeni idari yapılanmada Dersim Sancağı; Kuruçay, Hozat, Çemişgezek, Mazgirt, Kızılkilise, Ovacık, Kuzucan, Kemah, Gercanis ve Koçgiri kazalarından oluştuğu görülür 57. Kısa bir süre Harput tan ayrılarak, Diyarbekir e bağlanan Dersim Sancağı, 1851 yılında tekrar Harput Eyaletine dâhil edildi 58. Yeni düzenlemede, Dersim Sancağına yukarıdaki kazalara ilave olarak Çarsancak Kazası da bağlandı Eylül 1855 tarihinde Dersim Sancağı sınırları içerisinde hala Kuruçay 60, Gercanis 61 ve Kemah 62 kazalarını görmekteyiz da Dersim Sancağının merkezi Ovacık a taşındı 63 ve idari yapılanma 1861 e kadar devam etti Temmuz 1863 de Dersim Sancağı Kemah Kazasına bağlı Kuruçay, kaza statüsünden çıkarılıp nahiye haline getirildikten 65 sonra, Koçgiri kaymakamlığına ilhak edildi 66. Ancak kısa bir süre sonra Kuruçay ahalisi, bu idari yapılanmadan memnun olmadıklarını dile getirerek, eski idari yapılanmaya dönülmesini istediler ve arzuları dikkate alındı İbrahim Yılmazçelik, Yıllarında Harput, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı:52, İstanbul 1988, s BOA. İ.MSM. 51/ BOA. A. MKT. MVL. 10/ BOA. A.MKT. MVL. 17/ BOA. A.MKT. MVL. 44/ Yılmazçelik, Dersim Sancağı, s BOA. İ.DH. 523/36004.Lef BOA. İ.DH. 523/36004.Lef BOA. A.MKT. UM. 72/ BOA. C.ML BOA. MVL. 372/76. Lef.1, 2, 3, BOA. A.MKT. MVL. 75/ BOA. MVL. 650/ BOA. MVL. 646/107.

11 33 Dersim Sancağının İdari Yapısı ve İdarecileri ( ) 12 Eylül 1865 tarihli bölgeye yönelik ıslahat uygulamaları çerçevesinde, Ovacık, Mazgirt ve Kuzucan kazalarının ahalisinin ödemeleri gereken çeşitli vergiler ve askeri yükümlülüklerden bakaya kalan mükellefiyetlerinin tahsiline karar verildi. Ovacık, Mazgirt ve Kuzucan kazaları layıkıyla zaptiye altına alınamadıklarından, Dersim Sancağından ayrılarak Erzincan Sancağına ilhak edildiler Kasım 1870 tarihinde Erzincan Sancağına bağlanan cebel-i Dersim olarak adlandırılan bu üç kazanın nihayet sayımların beş yıl sonra yapıla bildi. Bu tarihte, Kuzucan Kazasında 12 köy, 60 mezra, Ovacık Kazasında 35 köy ve Mazgirt Kazasında 6 köy ve 15 mezranın tahriri tamamlandı 69. Reformlar kapsamında 1880 yılında vilayet statüsü altında yeniden yapılandırılan Dersim Sancağı, Hakkâri Sancağıyla beraber üçüncü sınıf vilayet statüsüne getirildi 70. Bu yeni idari yapılanmada, Dersim Vilayeti, iki sancak ve sekiz kaza olmak üzere tertip edildi. Buna göre; Hozat Sancağı (nefs-i Hozat), Ovacık, Çemişgezek ve Çarsancak kazaları, Mazgirt Sancağı ise (nefs-i Mazgirt), Pah, Kızılkilise ve Pülümür nam-ı diğer Kuzucan kazalarından meydana geliyordu. Vilayetin merkezi önce Pah seçildi ise de kısa bir süre sonra Hozat a taşındı 71. Dersim in vilayet yapılanmasının asıl gerekçesinin ise bütün Kürt aşiretlerinin tek idari yapı içesinde toplanarak ve bu şekilde daha iyi bir denetim altına alınacakları hedeflendi 72. Aynı yıl içerisinde Dersim Vilayeti dâhilinde bulunan Kuzucan Kazasına bağlı bazı köylerin, Erzincan a bağlanma talepleri görülüyor. Bunlar; Kalecik, Mağaçor, Kertübek, Sürbahan ve Kalar köyleridir. Bu köylerin ahalisi Erzincan merkeze yaya 3-4 saat mesafede olduklarını ve vilayet merkezi olan Hozat a ise saat mesafede bulunduklarını gerekçe göstererek, Erzincan a bağlanma taleplerini dile getirdiler 73. Ayrıca 1886 yılında ise vali maaşlarının artırılması gündeme geldi de Dersim Vilayeti, sancağa dönüştürüldü ve tekrar Mamuratül-aziz Vilayetine bağlandı 75.Yeni idari düzenlemede Dersim Sancağı; Çarsancak, Pertek, Kızılkilise, Çemişgezek, Hozat, Pah, Ovacık, Mazgirt ve Kuzucan kazalarından meydana gelmekteydi 76. Yeni idari yapılanmanın bir gereği olarak, 23 Haziran 1888 tarihinde Hozat ve Mazgirt Sancakları kaza haline getirilip Dersim Sancağına dâhil edildi Ağustos 1890 tarihli raporda Dersim Vilayetinin lav edilip, Ma muratül-aziz Vilayetine bağlı bir sancak haline getirildiği beyan edilmektedir. Bu yeni yapılanmada Çemişgezek Kazasının Dersim den ayrılarak, Eğin, Arguvan ve Kemah kazalarından mürekkep ve adliye teşkilatı baki kalmak şartıyla, yeni bir sancak ihdası lüzumlu görülmüş ise de bu düşüncenin uygulamaya konulduğuna dair işaret yoktur yılına ait diğer bir ıslahat raporuna göre, Dersim Sancağı sekiz kazadan ibarettir. Bunlardan Çarsancak ve Çemişgezek kazaları haricinde diğer altı kaza, asıl Dersim olarak 68 BOA. MVL. 1031/136 Lef.2, BOA. İ.DH. 624/ BOA. MV 10/ BOA. İ.ŞD. 70/4126.Lef BOA. Y.A.RES. 10/87. Lef. 1, 2, BOA. DH. MKT. 1424/ BOA. İ.MMS. 84/3616. Lef.1,3, BOA. DH. MKT. 1503/ BOA. DH. MKT. 1519/ BOA. DH. MKT. 1537/71; 1501/36; 2062/ Hasan Hilmi Paşa nın adı layihadaki mühürden okunmuştur. BOA. Y.PRK. AZJ. 17/80.

12 Abdulkadir Gül 34 adlandırılmıştır. Ayrıca bu kazalarda aşiretlerin ağırlıkla meskûn oldukları ve bu sebepten dolayı vergiye bağlanamadıkları vurgulanmaktadır. Hatta bu amaç için, önceden bir vilayet teşkil edilmiş ise de maksada ulaşılamadığı dile getirilmiştir. Erkek ve kadın nüfusunun 40 bine yakın olduğu bu vilayetin daha fazla masraftan başka bir işe yaramadığı beyan edilmiştir. İlave olarak yine bu raporda, Dersim Sancağında görev yapacak mutasarrıf ve kaymakamların, Suriye Vilayetine bağlı Havran Sancağında olduğu gibi askeri erkânla mülki erkânın aynı kişilerden olması tavsiye edilmiştir Ağustos 1891 tarihinde Dersim in ıslahı çerçevesinde, Kuzucan ve Kemah kazaları Dersim den ayrılarak, Erzurum Vilayetine bağlandı Ekim 1892 tarihli diğer bir ıslahat raporunda ise Dersim Sancağı; Hozat, Mazgirt, Pah, Kızılkilise, Ovacık, Kuzucan, Çemişgezek ve Çarsancak kazalarından müteşekkil olduğu görülür den sonra ıslahat raporlarında, idari düzenlemeler hakkında şiddetle vurgulanan hususlardan birisi ise nahiye yapılanmasına geçilmesi ve aşiret reislerinin nahiye müdürlüklerine getirilmeleri düşüncesiydi. 15 Şubat 1892 tarihinde Pah ve Ovacık kazaları nahiyeye çevrildi Kasım 1893 tarihinde ise Şeyh Hasanlı aşireti esas alınarak teşkil edilen yeni bir nahiye Kuzucan Kazasına ilhak edildi 83. Diğer taraftan güvenliğin daha iyi tesis edilmesi gerekçesiyle, nahiyeye çevrilen Ovacık ve Pah kazaları ise Çemişgezek e bağlandı. Bu yeni düzenleme ile Dersim Sancağının merkezi Hozat olmak üzere, Çarsancak, Çemişgezek ve Mazgirt kazalarından ibaret sancak, küçültülerek yeniden yapılandırıldı. Ayrıca yapılacak askeri harekâtlardan dolayı, Havran Sancağı modelindeki gibi mülki idarenin orada bulunan askeri kumandanlığına bağlanması kararlaştırıldı 84. Bu münasebetle, sancağın hem mülki hem de askeri amirlikleri Ali Şefik Bey in uhdesinde toplandı 85. Ancak bu uygulama pek uzun sürmedi 86. Diğer bir husus ise Dersim Sancağına bağlı idari ünitelerin isimlerinin dönem dönem değiştirilmesiydi. 17 Ağustos 1894 de Kuzucan ın, Kuruçay la yazım benzerliğinden dolayı, yazışmalardaki hataları engelleyebilmek maksadıyla, Kuzucan ın merkez adı Pülümür şeklinde değiştirildi Ekim 1913 de ise Kızılkilise nin, Kırkkilise ve Karakilise ile isim benzerliğinden ötürü, Kızılkilise nin ismi Nazımiye şekline dönüştürüldü de bölgenin daha iyi idare edilebilmesi ve asayişin istenilen düzeyde sağlanabilmesi için, Arabgir adında yeni bir vilayet oluşturularak merkezinin Eğin olması planlandı. Oluşturulacak vilayete, Dersim Sancağından Çemişgezek Kazası, Keban Kazasından Arguvan Nahiyesi ve Sivas Vilayetinden Divriği Kazasının bağlanması düşünüldü 89. Bölgede yapılması düşünülen yeni idari düzenlemede, Dersim Sancağındaki mahkemelerin, hukuk ve ceza adıyla iki daireye ayrılması planlandı. Her bir dairenin başına, birer reis atanması düşüncesi bu yeni idari yapılanmanın bir parçası şeklindeydi. Bu şekilde, hem hukuk-i umumiye 79 BOA. İ.MMS. 68/ BOA. DH. MKT. 1859/ BOA. Y.A.RES. 60/ BOA. DH. MKT. 1826/ BOA. Y.PRK. AZJ. 17/ BOA. Y. MRZ. d.54/ BOA. İ.DH. 19/9.C/ BOA. Y.MTV. 32/ BOA. İ.DH. 315/10/2. S/ BOA. DH. İD.97-2/ BOA. DH. MKT. 271/108.Lef.1.

13 35 Dersim Sancağının İdari Yapısı ve İdarecileri ( ) ve hem de ceza işlerinin sağlıklı ve hızlı işleyeceği umuldu. Planlanan bu idari düzenlenmede, Dersim Sancağına bağlı kazalarındaki mahkeme-i iptidaiyenin, istinaf mahkemelerine dönüştürülmesinin önemli olduğu rapor edildi. Özellikle kurulacak istinaf mahkemelerinin bölgede hukukun işlerliği açısından önemli olduğu vurgulandı 90. Bu görüşler Dersaat e iletilmişse de, planlanan bu idari yapılanmanın hazineye ek yük getirmesinden başka bir sonuca ulaşılamayacağı gerekçe gösterilerek ret edildi Mart 1895 tarihli bir arz-ı mahzarda; Hozat a 2 saat mesafede bulmasına rağmen Dere Nahiyesinin, Mazgirt e (7-8 saat mesafede) bağlı olduğu görülüyor. Bu durum kazaya gidip gelenler açısından müşkülatlı bir vaziyet arz etmekteydi 92. Özellikle hanedandan Hacı İshak Paşa ve avenesinin zulmünden ötürü ahali, o civardan katiyen geçmek istememekteydi. Diğer taraftan Dere Nahiyesiyle, Mazgirt Kazası arasındaki Munzur Suyunun belirli aylarda geçit vermemesinden ötürü, ulaşımda büyük zorluklar çekilmekteydi. Bu olumsuzluklardan dolayı, mahkemelere gidilemediği ve bu durumun aşiretler arasında büyük husumete sebep olduğu dile getirilmiştir 93. Bu sebeplerden ötürü ahali, eskiden olduğu gibi Mazgirt Kazasına bağlı kalmak şartıyla, Koç uşağı aşiretinin iskân bölgeleri esas alınarak yeni bir nahiye teşkil edilmesini talep ettiler. Ayrıca yeni oluşturulacak nahiyeye ise münasip birinin müdür atanmasını istediler. Ahali yapılacak bu yeni düzenlemenin, vergilerin aksatılmadan toplanmasına ve hazine gelirinin artmasına imkân sağlanacağını ifade etmektedirler Nisan 1895 tarihli bir raporda, büyük aşiretlerin iskân alanları esas alınarak, birer nahiye teşkil edilmesi ve ileri gelen ağaların müdür olarak tayın edilip, her birine aylık kuruş maaşa bağlanılması teklif edildi. Bu sayede bölgede asayişin sağlanacağı ve vergilerin toplanacağı hesaplandı. Böylece ağaların sadakatle hizmet edecekleri var sayıldı. Yine bu raporda, mutasarrıfların olanların hiç olmaz ise üç ayda bir, nahiyeleri gezerek teftiş etmeleri tavsiye edildi. Bu uygulamalar sayesinde, henüz hükümete tam bağlı olmayan asi ekrad ın itaat altına alınacağı dile getirildi Mayıs 1895 tarihinde ise Mazgirt Kazasına bağlı Uluçakar, İrandek, Rumkığı, Sulu mezra, Değirmen deresi, Kaçınlı, Puha?, Çanercanek, Ağzunek ve Karakos adlı 12 pare köyden müteşekkil Dere Nahiyesi kurularak, Hozat Kazasına bağlandı Şubat 1896 tarihli raporda Dersim de aşiretler esas alınarak nahiye teşkilinin önemi tekrar tekrar gündeme getirildiği görülür. Rapora göre; asayiş ve istikrarın devamı için aşiretlerin meskûn oldukları mevkilerde, nüfus ve önemlerine göre, dokuz nahiye ye ayrılması teklif edildi. Ayrıca nahiyelerin başına atanacak müdürlerin her birine aylık 400 er kuruş verilmesi düşünüldü. Bu sayede asayişin sağlanacağı, vergilerin tahsil edileceği, vaktinde toplanacağı ve askere alımların düzenli yapabileceği hesaplandı. Diğer taraftan 100 talebeyi geçmemek üzere, merkez livada bir mektep tesis edilip, aşiret ağalarının evlatlarının burada okutulması da planlandı BOA. DH. MKT. 271/108.Lef BOA. DH. MKT. 271/108.Lef BOA. Y.EE.131/34.Lef BOA. Y.EE.131/34.Lef BOA. Y.PRK. UM 32/ BOA. Y.PRK. MYD. 15/41. Lef. 1, 2, 3, 4, BOA. İ.DH. 1354/12/5.Z/ BOA. Y.PRK. UM. 32/92.

14 Abdulkadir Gül yılında Dersim Sancağı; Merkez kaza (Hozat), Çemişgezek Kazası (Başvartinik Nahiyesi, Germili Nahiyesi), Mazgirt Kazası (Pah Nahiyesi, Türüşmek Nahiyesi), Çarsancak Kazası (Pertek Nahiyesi), Kızılkilise Kazası ve Ovacık Kazasından müteşekkildi Kasım 1911 tarihinde Dersim de asayişin sağlanması, devamı ve muhafazası için Muhundu adında birinci sınıf bir nahiye kuruldu 99. Ayrıca 2 Ocak 1913 tarihinde Dersim Sancağı dâhilinde birinci sınıf Kalan 100 ve Taril 101 adında iki nahiye ve üçüncü sınıftan Mercan adında bir kaza teşkil edildi de ise Dersim Sancağı; Merkez (Hozat), Mazgirt, Ovacık, Nazımiye, Çemişgezek ve Pertek kazalarından meydana gelmekteydi 102. Bu tarihte Hozat Kazasına; Sin, Çarsancak nahiyeleri, Mazgirt Kazasına; Muhundu, Germili nahiyeleri, Ovacık Kazasına; Kakbil, İresi nahiyeleri, Nazimiye Kazasına; Hakis, Türüşmek nahiyeleri, Çemişgezek Kazasına; Vaskuvan, Eşil nahiyeleri, Çarsancak (Pertek) Kazasına; Dere, Şavak, Vasgirt ve Amutka nahiyelerinin bağlı olduğu görülür 103. Bu idari yapılanma, büyük oranda Cumhuriyetin ilk yıllarına intikal etmiştir 104. Dersim Sancağının dışı veya içerisinde yapılan idari değişmeler; sancağa bağlanan ve ayrılan idari üniteler veya sancak içerisindeki yeni düzenlemeleri tanımlamak için kayıtlarda ilhâk ve ifrâz kelimeleri kullanılmıştır 105. Bir bütünden parça ayrılması anlamındaki ifraz gerçekleştiğinde, sancağa bağlı bir veya birkaç idari ünitenin ayrılması ve ayrılan idari üniteler esas alınarak, yeni bir idari birimin kurulması anlamında gelmekteydi. Katma veya ilave etme anlamındaki ilhak durumunda ise bir grup köy, birkaç nahiye veya bir kazanın sancağa bağlanmasını ifade etmekteydi 19. Yüzyılda Dersim Sancağının idari yapısında yoğun değişiklikler görülür. İdari yapılanmadaki statik olmayan durumun temelinde, güvenlik meseleleri ve bu nedenle bölgede sağlıklı sayımların yapılamaması ve bunun sonucu olarak, mükellefiyetlerin toplanamaması yatmaktaydı. Diğer taraftan birçok kayıtta görüldüğü üzere, Dersim deki yeni idari düzenlemelerde, merkeze uzaklık, adaletin tesisindeki endişe ve ulaşım gibi hususlar gerekçe gösterilerek, ya yeni bir nahiye teşkil edilmiş, ya bazı köyler bir kazadan ayrılıp başka bir kazaya bağlanmış veya başka bir sancağa ilhak olunmuştur. İlave olarak Dersim de, yeni teşkil edilecek bir nahiye, aşiretlerin yayılım alanları, ırmakların geçit verme süreleri, ulaşım veya aşiretler arasındaki düşmanlıklar dahi dikkate alınarak kurulmuş veya lav edilmiştir. Bazen bu değişiklikler halkın teklifleri üzerine yapılmıştır. Devletin ise umumiyetle halkın bu istekleri önemsenmiştir. Dersim in idari yapılanmasında adli ve idari organizasyon, yerleşim birimlerinin dağılımı, nüfusları, güvenlik, sosyal yapı, iktisadi potansiyelleri göz önüne alınarak şekillenmekteydi. Dersim Sancağına bağlı kazaların hem coğrafi sınırları hem de barındırdıkları nüfus itibariyle birbirlerine eşit değillerdi. Osmanlının mekân organizasyonu ve kaza yapılanmasında nelerin hangi ölçüde belirleyici olduğu ve çok sayıda belirleyicinin iç içe 98 Yılmazçelik, Dersim Sancağı, s BOA. BEO. 3948/ BOA. BEO. 3953/ BOA. MV. 178/ BOA. DH. SN.THR.82/91; DH. SN.THR.2/ BOA. DH. ŞFR. 54A/51; 78/4; İ. DH. İD. 3/81; DH. SN.THR. 81/ Dersim Harekâtı ve Cumhuriyet Bürokrasisi( ), Necmeddin Sahir Sılan Arşivi (derleyen: Tuba Akekmekçi-Muazzez Pervan), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011, s BOA. Y. MRZ. d.54/29; İ.DH. 1354/12/5.Z/1315; DH. MKT. 271/108; 1537/71; 1501/36; 2062/40.vb.

15 37 Dersim Sancağının İdari Yapısı ve İdarecileri ( ) geçtiğinden muğlak bir durum arz eder. Ancak şu hususu çok açık söyleyebiliriz ki, Dersim in idari yapılanmasında, büyüklüğü veya sınırları belirlenirken, coğrafi belirleyicilerden sonra en fazla etki eden husus ise devletin tesis ettiği idari yapı içerisinde halkın ihtiyaçlarını karşılamak ve orada adaleti tesis etmek yatmaktaydı. 3. Dersim Sancağının İdarecileri Dersim Sancağının idarecilerini, kısa bir dönemi hariç tutarsak sırasıyla mutasarrıf, kaymakam ve nahiye müdürlerinden oluşmaktaydı. Bu idarecilerin çok büyük kısmının biyografi kayıtlarına ulaşıldı. Ancak idarecilerin az bir kısmının ise muhtelif arşiv kayıtlarında, göreve atanma ve ayrılma tarihleriyle alakalı küçük bilgi notları elimizdedir. Bu kayıtlara müracaat edilerek Dersim Sancağında görev yapmış olan idarecileri tespit edebildik. Diğer arşiv kayıtlarından da istifade edilerek sancak idarecileri hakkında genel değerlendirmeler yapıldı. Valiler: Dersim havalisi kısa bir dönem (8 yıl) vilayet şeklinde yönetildi. Bu süreçte Dersim Vilayetine 4 vali tayını yapıldı. Şükrü(1880) ve İbrahim Paşaların(1882) yalnızca isimlerine tesadüf edildi Şubat 1883 tarihli kararnamede Dersim ve Hakkâri sancakları üçüncü sınıf vilayete dönüştürüldükleri belirtildikten sonra, Dersim valiliğine Fikri ve Hakkâri valiliğine ise Hilmi Paşalar tayın yapıldıkları görülür. Bu kararname hükmünce, üçüncü sınıf valilerin maaşları 15 bin kuruş olarak belirlendi. Ancak hazinece ödenmesi zorunlu olan diğer küçük masrafların karşılanması için, şimdilik bu iki valiye kuruş, mektupçularına 2000 şer kuruş maaş verilmesi kararlaştırıldı 107. Dersim Vilayetine bir yıl sonra (26 Mart 1884 tarihinde) vali olarak Osman Nuri Paşa getirildi 108. Osman Nuri Paşa, Bitlis Vilayetinde vali, Musul ve Malatya sancaklarında ise mutasarrıf olarak görev yapmıştı 109 (Valilerin listesi için ek kısma bkz). Mutasarrıflar: Sancağın en üst yöneticisi konumunda olan mutasarrıflar, sancağın mülkiye, maliye ve zaptiye işlerinin yürümesini sağlamakla görevliydiler 110. Merkezden gönderilen emirleri, tabi olduğu vilayetin valisinin tavsiye ve tembihlerini, sancakta uygulamakla da mükelleftiler 111. Mutasarrıflar, validen alacakları emir ve talimatı uygulayacakları gibi, kanunların tatbiki, memurların hareketlerinin kontrolü de vazifeleri arasındadır 112 (Dersim Sancağında görev yapmış mutasarrıfların listesi için ek kısma bkz). Kaymakamlar: Birbirinden farklı birçok kişi veya kurumu ifade eden kaymakam terimi, Tanzimat la beraber yaşanan taşra idari değişiminde, bir kazanın başındaki mülki ve idare amirini tanımlamak için kullanılmıştır 113. Görevleri, tıpkı mutasarrıflar gibi sadece kendi yönetimi altındaki mülki bir idari birim olan kaza için geçerlidir 114 (Dersim Sancağında görev yapmış kaymakamların listeleri için ek kısmına bkz). Nahiye Müdürleri: Nahiye müdürleri, nahiyelerin en üst derecede yöneticileridir. Nahiye müdürlüğüne tayin olunacak kimselerin, bir cinayetle mahkûm ve medeni haklardan mahrum 106 BOA. İ.DH. 820/ BOA. İ.DH. 8777/ Mayıs 1887 de Dersim Vilayeti eski valisi Osman Nuri Paşa ya emekli maaşı 4000 kuruş bağlanmıştır. BOA. İ.MMS. 90/ BOA. İ.DH. 912/ Lef.1, BOA. İ.DH. 878/ Lef Düstur I, Tertib, I, 1864 Nizamnâmesi 29. madde, s ; 1871 Nizamnâmesi 35 ve 36. maddeler, s Düstur I, Tertib, I, s Mehmet Güneş, Osmanlı Devleti nde Kaymakamlık( ), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2014, s BOA. DH. MKT. 1775/135.

16 Abdulkadir Gül 38 olmaması, okuryazar bulunması, fena bir şöhretle tanınmış olmaması ve yirmi beş yaşını geçmiş olması şarttır 115. Nahiye müdürleri, kanun ve nizamları, devletin emir ve tensiplerini neşir ve ilan ederlerdi. Halkın muhtarlar, ihtiyar meclisleri tahsildarlar hakkında yaptıkları şikâyetleri dinlerler, lazım gelen tahkikatı yaparak kaymakama bildirirlerdi 116. Nahiye müdürlerini zabıta vazifeleri, nahiyenin asayiş ve emniyeti işinde aldıkları emirleri yapmakta vardı 117. Tahsildar ve mültezimin hal ve harekâtını kontrol, vergi tevzi pusulalarını köy muhtarlarına teslim, vasıtalı ve vasıtasız vergilere nezaret etmek nahiye müdürlerinin vazifeleri arasındaydı 118. Kayıtlarda Dersim Sancağının muhtelif kaza ve bu kazalara bağlı nahiyelere atanan müdürlere dair bilgi notlarına ulaşılmıştır. Burada dikkati çeken husus müdürlerin yalnızca nahiyelerin idari amiri olmadıkları kazalara da idareci olarak görev yapmaktaydılar. 31 Temmuz 1849 tarihinde Kemah, Kuruçay ve Gercanis kazaları müdürlüğüne Kemah hanedanlarından İbrahim Bey tayin olundu 119. Bu atamada dikkati çeken husus, birkaç kazanın müdürlüğünün bir yerel hanedanın uhdesinde toplanmasıydı. 6 Haziran 1854 tarihinde Dersim Sancağına bağlı Koçgiri nahiyesi müdürlüğünde hanedandan Hüseyin Bey olduğu görülmektedir Mayıs 1859 tarihinde Çarsancak Kazası müdürlüğünü uzun yıllar uhdesinde bulunduran İsmail Bey'in yerine nahiye müdürü olarak aşiret reislerinden Abdullah Ağa atanmıştır Aralık 1859 tarihinde Dersim Sancağına bağlı Gercanis nahiye müdürü Ömer Ağa'nın azil edilerek, yerine Hacı Halil Efendi'nin tayin edilmiştir Aralık 1859 tarihinde Mazgirt Kazasındaki nahiye müdürü Ragıb Bey'in istifasından dolayı yerine vekâleten Mehmed Bey getirilmiştir Aralık 1859 tarihinde ise Mehmed Bey in azliyle yerine Çarsancak hanedanından İshak Bey asaleten atanmıştır Ağustos 1867 tarihinde Dersim Sancağına bağlı Kuzucan ın müdürü olarak aşiret reislerinden Hüseyin Bey görmekteyiz 125. Yöneticiler Hakkında Bazı Değerlendirmeler: Dersim mutasarrıf ve kaymakam atanmalarının ilk merhalesi, genellikle Harput valileri ve 4. Ordu müşirinin Bâb-ı alî ye teklifleriyle başlardı 126. Diğer bir ifadeyle Dersim e atanan mutasarrıf ve kaymakam kararnamelerine bakıldığında, bunlar arasında sivil nitelikli olanları meclis-i vâlâ ya 127, askeri nitelikli olanlarının 128 ise atamaları yapılmadan seraskerlik makamına müracaat edilirdi. Nihayetinde bütün memurların atama kararnamelerinin son tasdik makamı padişahtı 129. Açıkça ifade edebiliriz ki Dersim Sancağına atanan mülki idarecilerin büyük bir kısmı dahi askeri orijinlidir Düstur I, Tertib, I, s.624, Düstur I, Tertib, I, s Düstur I, Tertib, I, s.625, Düstur I, Tertib, I, s.625, BOA. A.MKT.172/ BOA. MVL.338/ BOA. MVL.583/ BOA. MVL.592/ BOA. MVL.596/ BOA. MVL.645/ BOA. A.MKT. MHM.389/ BOA. İ.MVL.205/ BOA. A.MKT. UM.441/ BOA. İ.DUİT 46/4. Lef. 1, BOA. Y.PRK. A 10/ BOA. İ.DH.243/14771.

17 39 Dersim Sancağının İdari Yapısı ve İdarecileri ( ) Dersim deki mutasarrıf, kaymakam veya müdür atamalarında, bir makama birden fazla alternatifler sunularak, bunlardan birisi tercih edilir ve adayların önceki görevleri, halleri kararnamelerde sık sık belirtilirdi 131. Sık olmamakla beraber Harput Vilayeti tarafından Dersim e atanmaları için teklif edilen mutasarrıf, kaymakam veya müdürlerin kabul edilmediği, bunun yerine, merkezden başka birisinin de atandığı görülen bir uygulamaydı 132. İlginç olan diğer bir uygulama ise Dersim e atanan üst düzey yöneticiler, Harput veya İstanbul da itibarlı veya zengin kişileri kendilerine kefil olarak göstermeleriydi 133. Dersim e atanan mutasarrıfların görev süreleri bazen birkaç yıl bazen bir ay gibi zaman dilimiyle sınırlıydı. Diğer bir ifadeyle mutasarrıfların görevde kalma süreleri kısaydı ve bir kurala da bağlı değildi. Mutasarrıf veya kaymakamların tekrar göreve getirildiği de sık görülen bir durumdur 134. Ancak az miktarda kaymakam ve özelliklede müdürlerin aşiret ağalarından seçilmelerinden dolayı uzun yıllar bu makamlarda kalmaktaydılar. Mutasarrıf, kaymakam ve müdürlerin görevlerinde uzun süre kalıp kalmamaları özellikler asayişin temininde başarıları 135, vergi toplama kabiliyetleri ve asker alımındaki maharetleri 136, nüfus sayımlarını yerine getirebilmeleri 137, ahaliyle olan ilişkileri 138, valiler ile olan münasebetleri 139 veya merkezle iyi ilişkiler gibi daha birçok farklı parametreye bağlıydı. İlk dönem atanan kaymakam ve müdürlerin eğitim seviyeleri çok dikkate alınmamaktaydı dan sonra yapılan atamalarda özellikle kaymakamların mülkiye mektebi mezunu olmaları, nahiye müdürlerinin ise imtihana tabi tutularak, en azından okuma-yazma bilmeleri, kanun ve kaidelere hâkim olmaları, gelen-giden evrakı okuyup cevap yazabilecek yetenekte olmaları hususunda hassas davranıldığını, atama kararnamelerinden takip etmekteyiz 140. Kaymakam ve özellikle de nahiye müdürlerinin atamasında, yöre insanının olurunun alınması da önemliydi. Zulmüyle ün salmış birçok derebeyi niteliğindeki hanedan veya aşiret ağalarının göreve atanması, halk nezdinde münferit veya toplu şikâyetlere sebebiyet vermiştir ve devlet ise şikâyetleri ciddiye almıştır 141. Ancak devlet halkın bu isteklerini göz önüne alınırken, bölgenin nazik durumunu da hesaba katmaktaydı 142. İlk dönem atanan kaymakamların çoğunluğu, bölgeyi tanıyan ve önceden ya nahiye müdürlüğünde bulunmuş ya da kaymakamlık yapmış kişilerden oluşmaktaydı. Sonraki dönem kaymakamlık tayinlerinde, mümkün olduğu kadar bölgedeki kudretli ağalar ve bürokrasideki kişiler tercih edilmiştir. İdari açıdan yapılan yeni düzenlemelerle, nahiye müdürleri ve kaymakamlık adayları, önce sancaktan vilayete teklif edilir ve bunlar imtihana tabi tutularak, kaymakam olarak atanmaktaydı. İlave olarak idareci olarak atananlar, umumiyetle Dersim e yakın veya sosyal yönden benzerliği olan yerlerde görev yapmış kişilerden tercih 131 BOA. MVL.592/ BOA. MVL.629/ BOA. MVL.568/ BOA. İ.MVL.262/ BOA. Y.PRK. A. 10/ BOA. İ.DH.243/ BOA. DH. MKT.1382/ BOA. MVL.273/ BOA. İ.DH. 1254/ Lef BOA. İ.DH.243/14771.Lef.2, 4.vb. 141 BOA. MVL.255/ BOA. İ.DUİT 46/4. Lef. 1, 2.