Asilerin, kaybedenlerin, hayalperestlerin, küfürbazların, günahkârların, beyaz zencilerin, aşağı tırmananların, uçurumdan atlayanların...

Transkript

1 Asilerin, kaybedenlerin, hayalperestlerin, küfürbazların, günahkârların, beyaz zencilerin, aşağı tırmananların, yola çıkmaktan çekinmeyenlerin, uçurumdan atlayanların... dili, sesi Yeraltı Edebiyatı...

2 PHILIPPE DJIAN: 1949 da Paris te doğdu. Yapıtlarında kendi yaşantısına yaptığı dolaysız göndermeler otobiyografik roman yazarı olarak tanınmasını sağladı. Djian ın romanlarındaki kişilerin, dekor ve stilin Amerikan sefiller inin (Bukowski, Carver) anlatı ve filmlerine incelikli bir biçimde öykündüğü söylenebilir. Fransa da özellikle genç okur kitlesi arasında büyük yankılar uyandıran Crocodiles (1989) sert derisinin altında duyarlı bir doğa taşıyan timsah simgesi temelinde insan portreleri sunar. Djian ın bakış açısındaki modernlik, her zaman genç okur kitlesinin dikkatini çekmiştir. Betty Blue nun genel havasına egemen olan kararsızlık ve düş kırıklığı Djian ın bütün yapıtlarına damgasını vurmuştur. Düş kırıklığı, aşk ve sevgilinin (Betty Blue, 1985), dostluğun (Maudit Manège, 1986), bir yeteneğin (Échine, 1988) yitirilmesinden kaynaklanır. Yılda bir gece, dikenleri arasından yumuşak ve pastel renkli çiçek veren kaktüs gibi kin ve kan ortasında bir aşk öyküsünü dile getiren Bleu comme l enfer in (1983) kahramanları da bu nitelendirmeye tümüyle uyar. Düş kırıklığı, aynen çok arzulanan bir kadının umulmadık bir biçimde ve kolayca teslim olması gibi yaşamdan beklenilen şeyin doğru zamanda ve doğru yerde elde edilememesinden de kaynaklanabilir: Sotos (1993), yaşama ilişkin derslerle doludur. Babası olmayan on sekiz yaşında bir delikanlı, çocuğu olmayan kırk yaşlarında bir adam ve yalnız yaşayan bir ihtiyar, yazgılarının kendilerini buluşturduğu yerde, soto ların, ağaçların gövdesiyle kabukları arasında yaşayan küçük şeytanların tanıklığında tutku ve itkileriyle hesaplaşırlar. Yaşama girmek, arenaya girmek gibidir. Kişi, bu arenadan kendisiyle barışık ve kendine karşı silahlanmış olarak çıktığında bile, aynen gladyatör gibi ardında her zaman bir şeyler bırakacaktır. Böylece, Djian yitik bir kuşağın acılarının, romantik sözcüsü durumuna gelmiştir. Djian ın romanlarında yer verdiği ve argo kullanımların ağır bastığı konuşma dili, tümcelerindeki canlılık, yapıtlarından yansıyan ve pek az tanık olunan kendine özgü bilgelik ve aşırılık, bildik kalıpları aşan, düzeyler arasındaki geçişlerle modern, hatta postmodern anlayışın izlerini taşıyan özgür bir modelin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Gizemli başlıklar, izlekler (dostluk, cinsellik, şiddet, arabalar, alkol) ve anlatı tekniği (birinci kişi ağzından sürdürülen çizgisel anlatım ve teklifsiz dilin öğelerinin kullanılması) nedeniyle Djian ın yapıtlarına polisiye tür içinde de yer verilmektedir. Bleu comme l enfer ve Betty Blue da (Aynı adla Jean-Jacques Beineix tarafından sinemaya da uyarlanan filmin başrollerinde Jean-Hugues Anglade ve Béatrice Dalle oynadı) dilsel düzeye de yansıdığı gibi, mavi, Djian ın yoğun simgesel işlevler yüklediği ayrıcalıklı renktir. YAPITLARI: Bleu comme l enfer (1983); Cinquante contre un (1983); Zone érogène (1984) [Erojen Bölge, Çev. Yaşar Avunç, Ayrıntı Yay., 2002]; 37,2 o Le matin (1985); Maudit manège (1986) [Eşiktekiler, Çev. Yaşar Avunç, Ayrıntı Yay., 2001]; Échine (1988) [Betty Blue, Çev. Ayşen Ekmekçi, Ayrıntı Yay., 3. Baskı, 2013]; Crocodiles (1989); Sotos (1993); Frictions (2003) [Sürtüşmeler, Çev. Aylin Yengin, Can Yay., 2005]; Impuretés (2005); Doggy Bag, Saison 1 (2005); Impardonables (2009); Incidences (2010); Oh... (2012).

3 Ayrıntı Yayınları Yeraltı Edebiyatı Betty Blue Philippe Djian

4 Ayrıntı: 236 Yeraltı Edebiyatı Dizisi: 38 Betty Blue Philippe Djian Kitabın Özgün Adı 37,2 Le matin / Éditions Bernard Barrault, 1985 Fransızcadan Çeviren Ayşen Ekmekçi Yayıma Hazırlayanlar Necmettin Sevil & Alev Özgüner Son Okuma Mehmet Celep Copyright Editions Bernard Barrault (Groupe Flammarion), 1985 All rights reserved Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir Kapak İllüstrasyonu Asuman Ercan Kapak Tasarımı Deniz Çelikoğlu Kapak Düzeni Gökçe Alper Düzelti Ayten Koçal Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. St. C Blok No: 244 Topkapı / İst. Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 1999 Dördüncü Basım 2016 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Cağaloğlu - İstanbul Tel.: (0212) Fax: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

5 Betty Blue Philippe Djian Ayrıntı Yayınları Yeraltı Edebiyatı

6 BALKON Jean Genet AMERİKA MEKTUPLARI Joachim Zelter NİNNİ İŞKENCE BAHÇESİ Octave Mirbeau BETTY BLUE Philippe Djian SIKI GÖZETİM Jean Genet PARAVANLAR Jean Genet ERSKİNE NİN KUTUSU Kym Lloyd BROOKLYN E SON ÇIKIŞ Hubert Selby Jr. CENAZE MERASİMİ Jean Genet TEKİNSİZ YOLDA Jack Kerouac LANETLİLERİN SAÇ STİLİ Joe Meno ZEN KAÇIKLARI Jack Kerouac ÇARPIŞMA PARTİSİ YERALTI SAKİNLERİ Jack Kerouac BİR DÜŞ İÇİN AĞIT Hubert Selby Jr. SUÇLULUK KİTABI Kym Lloyd ÖLÜM PORNOSU YERALTI EDEBİYATI DİZİSİ BÜYÜK MAYMUNLAR Will Self LAZZARO, DIŞARI ÇIK Andrea G. Pinketts BİZ RÜYA GÖRÜRKEN Clemens Meyer ÇAMUR KRALININ KIZI Birgitta Trotzig HÜCRE Hubert Selby Jr. PİGME VAHŞİ OĞLANLAR William S. Burroughs ACI DÜŞLER BULVARI Cumhur Orancı KİRLİ, PASLI, BOZUK Alican Ökmen YOK EDİCİ William S. Burroughs UNUTULMUŞ ADANIN KARARSIZ SEÇMENİ Arthur Nersesian DEVRİMİN KIZLARI Carolyn Cookef TRAVESTİ Mircea Cartarescu KURGUDANDA GARİP KUZUNUN KUSURU Andrea Pinketts BEKLEME DÖNEMİ Hubert Selby Jr. NARKOPOLİS Jeet Thayil YALNIZ GEZGİN Jack Kerouac İBLİS Hubert Selby Jr. İLK KİTAP: SARI Serdar Şekerci UFACIK BİR PEYGAMBER James Bernard Frost GALLER İN RUHU EJDERJA Niall Griffiths LANETLİ AFFEDİLEMEYENLER Philippe Djian TEHLİKELİ YAKINLAŞMA Jenn Ashworth DÜĞÜN UÇUŞU Yusuf Yeşilöz ANLAT BAKALIM PARILTILI ARMAĞAN Manuel Vilas VAY... Philippe Djian KAÇAN ŞEHİR Hovhannes Tekgyozyan EVREN BOZMASI Anıl Nişancalı KAÇAN ŞEHİR Hovhannes Tekgyozyan BİR HAZ MARKASI Beautiful You İZMARİT Will Self ADAM STRAND IN 39 ÖLÜMÜ Gregory Galloway CANIM CİCİM Philippe Djian

7 Bir an düşlere daldım ama uzun sürmedi bu; çünkü hemen Babylon a doğru yola koyuldum. Richard Brautigan

8

9 1 Günün sonuna doğru havanın fırtınalı olacağı söylenmişti, ama gökyüzü hâlâ maviydi ve rüzgâr dinmişti. Ocaktaki yemeğin dibinin tutmaması için mutfağa bir göz atmaya gittim; her şey yolundaydı. Soğuk bir bira alarak verandaya çıktım, yüzümü güneşe vererek birkaç dakika öylece kaldım. Harikaydı, bir haftadır her sabah mutluluk içinde gözlerimi kısarak güneşleniyordum, Betty ile tanışalı bir hafta oluyordu. Bir kez daha gökyüzüne minnet duydum ve huşu içinde elimi şezlonguma doğru uzattım. Bir elinde birası, önünde de bol bol vakti olan birinin iç huzuruyla şezlonga yerleştim. Bütün bir hafta boyunca olsa olsa yirmi saat kadar uyuyabilmiştim, Betty ise ya daha az ya da hiç uyumamıştı, bilemiyorum, beni 9

10 hep o uyandırıyor, her zaman yapacak daha iyi şeyler olduğunu düşünüyordu. Hadi, beni yalnız bırakmayacaksın değil mi, diyordu, hey ne halt ediyorsun, uyan artık. Gözlerimi açıyor ve gülümsüyordum. Bir sigara içerek, sevişerek ya da hikâyeler anlatarak ona ayak uydurmaya çalışıyordum. Allahtan gün içinde çok yorulmuyordum. Her şey yolunda gittiğinde öğlene doğru işim bitiyor ve günün geri kalan kısmında rahat ediyordum. Sadece akşamın yedisine kadar ortalıkta olmam, bana ihtiyaç duyulduğunda bulunabilmem gerekiyordu. Genellikle, hava güzelse beni şezlongumda bulabilirlerdi, saatler boyunca şezlonga yapışmış bir halde kalabiliyordum, yaşam ve ölüm arasında iyi bir denge tutturduğumu düşünüyordum, eğer oturup beş dakika düşünülür ve satılık olmayan birkaç şey dışında hayatın size sunacağı olağanüstü hiçbir şeyin olmadığı kabul edilirse yapılabilecek tek akıllıca şeyi bulduğumu sanıyordum. Betty yi düşünerek biramı açtım. Hay Allah kahretsin! Demek buradasınız Her yerde sizi arıyordum!.. Gözlerimi açtım. Bu üç numaradaki karıydı, kırk kilo civarında, cırtlak sesli bir sarışın. Işıktan gözleri kamaştığı için takma kirpikleri sürekli kırpışıyordu. Ne oldu?.. diye sordum. Benim bir şeyim yok, lanet olası banyo taşıyor! Derhal gelip beni bundan kurtarmalısınız, of böyle bir şey nasıl olabilir, hiç anlamıyorum!!.. Hızla doğruldum, bu iş hiç hoşuma gitmemişti. Kadının kafadan kontak olduğunu anlamak için ona üç saniye bakmak yeterliydi. Canıma okuyacağını biliyordum, sabahlığı sıska omuzlarından sarkıyordu, şimdiden hapı yutmuştum. Tam da sofraya oturacaktım, dedim. Beş dakika bekleyemez mi, bir iyilik yapamaz mısınız?.. Dalga geçiyorsunuz herhalde!!.. Gerçek bir felaket, her yer su içinde. Hadi çabuk benimle gelin 10

11 Durun bir dakika, tam olarak neresi bozuldu? Taşan ne?.. Elleri cebinde, güneşin altında sırıttı. Ee şey dedi. Biliyorsunuz şu beyaz şey taştı. Tanrı aşkına, her taraf küçük kâğıt parçalarıyla doldu!!.. Başımı sallayarak bir yudum bira içtim. Yahu, dedim, anlamıyor musunuz, tam sofraya oturacaktım. Bir on beş dakika gözlerinizi kapayıp bekleyemez misiniz, bu imkânsız mı?.. Ne, delirdiniz mi? Ben dalga geçmiyorum, derhal gelseniz iyi olur Tamam tamam sinirlenmeyin, dedim. Kalktım ve barakaya girdim, fasulyenin altını söndürdüm. Yemek mükemmel görünüyordu. Sonra gidip alet çantamı aldım ve kaçığın arkasından koştum. Bir saat sonra geri dönmüştüm, baştan aşağıya sırılsıklam ve açlıktan yarı ölmüş bir haldeydim. Duşa girmeden önce tencerenin altını yaktım, o kadını aklımdan çıkararak sadece başımdan aşağı akan suları ve burnuma gelen fasulye kokusunu hissetmeye verdim kendimi. Güneş barakaya dolmuştu, hava güzeldi. Günün dertlerinin bittiğini biliyordum, öğleden sonra iki tuvaletin birden tıkandığına hiç tanık olmamıştım ve aslında çoğunlukla hiçbir vukuat olmazdı, ortalık sakindi, bungalovların yarısı boştu. Gülümseyerek tabağımın önüne oturdum; çünkü programım belliydi, yemeğimi yiyecek, verandaya çıkacak, akşama kadar, ta ki o kıçını sallaya sallaya gelip kucağıma oturana kadar bekleyecektim. Kapı ardına kadar açıldığı sırada tencerenin kapağını kaldırıyordum. Gelen Betty ydi. Gülümseyerek çatalımı bıraktım ve ayağa kalktım. Betty! diye bağırdım. Allah kahretsin, şu işe bak, sanırım seni gün ışığında ilk defa görüyorum... 11

12 Bir elini saçlarının arasına sokarak poz verir gibi durdu, her yandan bukleler dökülüyordu. Ooo... hadi söyle bakalım ne düşünüyorsun? diye sordu. Tekrar sandalyeye oturdum, kolumu sandalyenin arkasına atarak ilgisiz bir tavır takınıp ona baktım. Eh, kıç fena sayılmaz, bacaklar da fena değil, evet şöyle bir dön de görelim... Yarım bir dönüş yaptı, ayağa kalkıp arkasına geçtim ve ona dayandım. Boynuna öpücükler kondurarak göğüslerini okşadım. Ama bunlar harika, diye fısıldadım. Daha sonra bu saatte burada ne arıyor diye geçirdim içimden. Yanından ayrılınca kapının eşiğinde duran iki bez valizi fark ettim, ama hiçbir şey söylemedim. Of burada nefis bir koku var, dedi. Tencereye bakmak için masaya eğildi ve bir çığlık attı: Aman Tanrım Doğru olamaz!! Ne olamaz?.. Yemin ederim ki, bu Chili! * Chili yi tek başına götüreceğini söyleme sakın O tencereye parmağını batırırken ben de buzdolabından iki bira çıkardım, bir yandan da önümüzdeki saatleri düşünüyordum, adeta bir avuç afyon yutmuş gibiydim. Aman Tanrım, gerçekten muhteşem olmuş... Demek bunu sen yaptın, taparım bu yemeğe, gerçekten inanılmaz. Ama bu sıcakta, sen delisin... Ben Chili yi her zaman yiyebilirim, terim tabağa damlarken bile, Chili ve ben bir elin parmakları gibiyizdir. Aslında sanırım ben de öyleyim. Üstelik şu anda öyle açım ki!.. Kapıdan adımını attığı andan beri ev değişmişti, aradığım hiçbir şeyi bulamaz olmuştum, ona tabak çatal bulmak için dört dönüyor, dolapları açarken gülümsüyordum. Boynuma * Fasulye, soğan ve acı biberle yapılan bir yemek. (y.h.n.) 12

13 sarılmak üzere yanıma geldi; buna çıldırıyordum, saçlarının kokusunu alabiliyordum. Ee, beni gördüğüne sevindin mi? dedi. Bana düşünme fırsatı ver. Pis herifler. Sana daha sonra anlatırım. Betty, kötü bir şey mi oldu?.. Çok önemli bir şey değil, dedi. Bu muhteşem Chili yi soğutmaya değecek bir şey değil. Sarıl bana... Bol baharatlı iki üç kaşık fasulyeden sonra bu küçük pürüzü unutmuştum. Betty nin varlığı bana keyif veriyordu ve asıl önemlisi o sürekli gülüyor, fasulye için bana övgüler düzüyor, biramı köpürtüyor, masanın üzerinden elini uzatıp yanağımı okşuyordu, bir durumdan diğerine ışık hızıyla geçebildiğini henüz bilmiyordum. Yemek henüz bitmişti, bu mutluluğun tadını çıkararak iyi bir an yaşıyor, karşılıklı göz kırpıp şakalaşıyorduk, tam onu seyrediyor ve ona olan hayranlığımı düşünüyordum ki aniden karşımda değiştiğini gördüm, bembeyaz kesilmişti ve bakışları inanılmaz bir şekilde sertleşmişti, şaşkınlıktan donakalmıştım. Sana söylediğim gibi, diye söze başladı, hepsi it kılıklı herifler. Tabii er ya da geç bir gün bu oluyor ve kızcağız bir kere daha iki valiziyle kalakalıyor, senaryoyu anlıyor musun?.. Ama neden bahsediyorsun? dedim. Ne demek neden bahsediyorsun?.. Beni dinliyor musun, sana bir şeyler anlatıyorum, neden beni dinlemiyorsun?.. Hiçbir şey söylemedim ama kolunu tutmak istedim. Geri çekildi. Beni iyi anla, dedi. Sadece beni düzmek isteyen birini aramıyorum... Anlıyorum, diye yanıtladım. İçini çekerek elini saçlarında gezdirdi, daha sonra pencereden dışarıya baktı. Dışarısı hareketsizdi; tek görünen, ışığın 13

14 aydınlattığı birkaç barakayla dosdoğru kırları geçen ve tam karşıdaki tepelere bağlanan yoldu. O berbat yerde bir yıl geçirdiğimi düşündükçe, diye mırıldandı. Boşluğa bakıyordu, iki elini bacaklarının arasına sıkıştırmış, omuzları ise sanki aniden yorgun düşmüş gibi kamburlaşmıştı. Şimdiye kadar onu hiç bu halde görmemiştim, sadece kahkahalarını tanıyor ve bitmek tükenmek bilmeyen bir enerjisinin olduğunu sanıyordum, ona ne olduğunu merak ettim. Bir yıl, diye devam etti, her Allahın günü o it herif gözlerini bana dikti ve karısı sabahtan akşama kadar kulak zarlarımızı patlattı. Bir yıl boyunca eşek gibi çalıştım, bir sürü müşteriye hizmet ettim, masaları parlattım, salonu temizledim ve işte sonuç. Sonunda patron elini bacak arana sokar ve her şeye sıfırdan başlamak gerekir. Ben ve iki valizim Kısa bir süre burada kalmak ya da bir tren bileti almaktan başka çarem yok. Uzun süre başını salladıktan sonra gözlerini bana doğru kaldırdı. Artık gülümsüyordu, şimdi onu tanıyordum. Üstelik, dedi, kalacak hiçbir yerim yok. Hızla eşyalarımı topladım, diğer kızlar fal taşı gibi açılmış gözleriyle bana bakıyorlardı. Onlara, Artık bir saniye bile kalmam dedim. O it suratlı herifi bir kere daha görmeye dayanamayacağım! Masanın köşesini kullanarak bir bira açtım. Pekâlâ, dur da sana haklı olduğunu söyleyeyim, dedim. Sana yüzde yüz hak veriyorum. Yeşil gözleri ışık saçarak bana yönelmişti, tekrar yaşama döndüğünü hissettim, yaşam onu böğründen kavramış ve uzun saçlarını masanın üstüne savurmuştu. Vay be, herif ona ait olduğuma karar vermiş, anlıyor musun... Evet, evet, tabii ki anlıyorum. Bana güven. Yahu... Erkeklerin belli bir yaştan sonra tamamen kaçırdıklarına inanıyorum. Gerçekten böyle mi düşünüyorsun?.. 14

15 Evet, kesinlikle. Masayı topladık ve sonra iki valizi alıp içeriye taşıdım. O bulaşıkları yıkamaya başlamıştı, önünde akan suyu görüyordum, o haliyle bana yarı saydam antenleri, açık mor renkli yapay deriden bir göbeği olan garip bir çiçeği hatırlatıyordu ve ben bu renkte bir mini eteği bu kadar aldırmaz bir tavırla giyebilecek çok fazla kız tanımıyordum. Valizleri yatağın üstüne attım. Yahu, dedim, bir bakıma bu bizim için daha iyi oldu... Demek böyle düşünüyorsun... Evet, genelde insanlardan tiksinirim; ama sen bende kalmaya geldiğin için memnunum. Ertesi sabah benden önce kalkmıştı. Birisiyle kahvaltı etmeyeli gerçekten çok uzun zaman olmuştu. Bunu unutmuştum, nasıl yapıldığını hiç hatırlamıyordum. Kalktım, tek kelime etmeden giyindim, arkasına geçerek boynundan öptüm ve fincanımın önüne oturdum. Gözlerini devirerek pabuç büyüklüğündeki ekmek dilimlerine tereyağı sürüyordu, ben ise kendimi gülümsemekten alamıyordum, gün gerçekten iyi başlamıştı. Güzel, işimi çarçabuk halletmeye çalışacağım, dedim. Şehre gidip geleceğim, benimle gelmek ister misin?.. Başını sallayarak etrafa göz gezdirdi: Hayır, hayır, buraya bir çekidüzen vermem gerekiyor. Böylesi daha iyi... Bu durumda onu bıraktım ve kamyoneti garajdan çıkarmaya gittim. Daha sonra giriş kapısının önüne park ettim. Georges sandalyesinde yarı uyur haldeydi, göbeğinin üstünde açık bir gazete vardı. Arkasına geçtim ve bir çamaşır torbası aldım. Ah, sen misin? dedi. Bir torba aldı ve esneyerek arkamdan seğirtti. Torbaları kamyonetin arkasına atıp kalanları almak için geri döndük. O kızı dün yine gördüm, dedi. 15

16 Hiç cevap vermedim, bir torbayı yerde sürüklemeye koyuldum. Sanırım seni arıyordu. Öyle değil mi?.. Bacağını sürükleyerek geliyordu. Güneş fena halde yakmaya başlamıştı. Mor bir mini etek giyen, uzun siyah saçlı bir kız, diye ekledi. Tam bu sırada Betty barakadan çıkmış, koşarak bize doğru gelmekteydi. Gelişini seyrettik. Böyle bir kızı mı kastediyorsun? diye sordum. Aman Tanrım! dedi. Tam isabet. Tabii ki beni arıyordu. Daha sonra onları tanıştırdım ve moruk kibarlık taslarken ben de gidip gişenin yanına iğneyle tutturulmuş olan alışveriş listesini aldım. Kâğıdı katlayıp cebime koydum, ilk sigaramı yakarak arabaya geri döndüm. Betty öndeki yolcu koltuğuna oturmuş, camın arkasından Georges la gevezelik ediyordu. Arabanın etrafından dolaşıp direksiyona geçtim. Düşündüm taşındım, dedi, ben de şöyle bir dolaşmaya karar verdim... Kolumu omzuna attım ve yavaşça arabayı çalıştırdım, bu keyfi sürdürmeye çalışıyordum. Bana naneli bir sakız verdi. Kâğıtları yere attı. Bütün yol boyunca bana yaslandı. Her şeyin ne kadar mükemmel olduğunu anlamak için Tarot falı açmam gerekmiyordu. Önce çamaşırları hallettik, sonra alışveriş listesini karşıdaki dükkâna götürdüm. Herif her şeye etiket yapıştırmakla meşguldü. Listeyi cebine koydum. Rahatını bozma, dedim. Bunları almaya daha sonra geleceğim. Şişemi de unutma... Biraz hızlıca doğruldu ve kafasını rafa çarptı. Bu herif normal zamanda zaten korkunçtu, şimdi bir de yüzünü buruşturuyordu. 16