Prof. Dr. Mehmet Saffet SARIKAYA Yard. Doç. Dr. Nejdet DURAK KAPAK/COVER ISBN Birinci Basla. IIaziran2011 ISPARTA. kullanılabilir.

Transkript

1 i o us Tl 4

2 S.D.Ü. tı..a.hlyat FAKÜLTESİ YAYlNLARI NO: 24 BİLİMSEL TOPLANTlLAR SERİSİ: 10 YAYIN EDİTÖRLERİ/EDITOR OF THE BOOK Prof. Dr. Mehmet Saffet SARIKAYA Yard. Doç. Dr. Nejdet DURAK KAPAK/COVER S.D.Ü. Basın ve Halkla İlişkiler ISBN Birinci Basla IIaziran2011 ISPARTA Yazılann sorumluluğu yazarianna aittir. Kaynak gösterilmek şar11yla iktihas ve atıf şeklınde kullanılabilir. İsterne Adresi: S.D.Ü. ilahiyat Fakültesi ISPARTA Tel: =(246) Faks: O (246) BASKI/PRINT İlyas ÖZER İsterne Adresi (Communication Adress) SDÜ İlahiyat Fakültesi ISPARTA 11f: O Fax: O ilahiyat@sdu.cdu.tr

3 Uluslararası Türk Dünyasında Din Anlayışlan Sempozyumu/ The International Symposium on the Religious Understanding in the Turkish World/ 4-6 Kasım 2010/4-6 November 2010/Isparta ALEVİ DIN ANLAYlŞlNDA CEM EVINİN YERİ Fevzi RENÇBER* Alevi örgüdenrneleri geçmişte ve günümüzde farklı biçimlerde kendini göstermiştir. Tarihi süreçte örgüdenrnek için dönemin koşullanru uygun ve elverişli hale gctirebilınenin yollarını araştıran Aleviler, dini örgütlenmelerini dergahlar, tekkeler, zaviyeler, vakıflar, dernekler, cem ve kültür evleri kurarak gerçeklcştirmişlerdir. 1 Tebliğimizde Alevi geleneğinde cem evi kurumunun tarihsel kökeni, kuruluş gerekçeleri, yapılanma süreci anlatılacaktır. 1970'lerden sonra yurt dışına çalışmak için giden Aleviler, gittikleri yerlerde kendi dernek ve federasyonlarını kurarak örgüdemneye çalışm1şlar, böylece Türkiye'deki dernek, vakıf, kültür evleri ve cem evlerinin kurumsal manada temelinin oluşturulmasında esin kaynağı olmuşlardır. Çalışmamızda "Cem" kavram1; cem evleri ve faaliyetleri üzerinde durarak Alevi din anlayışında cem evinin yerini, "Alevilik'te Cem Evi" geleneğini tespit etmeye çalışacağız. Bu bağlamda "Cem"in literal ve teknik anlam1 başta olmak üzere tarihsel gelişimi, yapısını inceleyeceğiz. Daha sonra Cem evinin İslam geleneğindeki yeri, Alevi Din Anlayışında Cem Evinin Alevi din anlayışındaki yeri hakkında tespitlerde bulunacağız. Cem ve cem evi arasındaki terimsel ve kavramsal ilişkiyi de açıklamaya çalıştıktan sonra, bugün cem evleri hakkında zihinlerde problem halini alan sorulara cevap vermeye çalışacağız. Burada bugün özellikle tartışılan cem evlerinin yapısı, hukuki ve dini konumu, tarihi seyri, cem evleri ve faaliyetleriyle ilgili meselderin cevap beklediği ortadadır. * Arş. Gör. Şırnak Üniversitesi İlabiyat Fakültesi, İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalı, E mail:fcvzirencber@hotmail.com. Alevi Bektaşi örgütlenmesi hakkında bkz. Haydar Gölbaşı Alevi - Beklafi Örgütimme/eri (so[yolojik bir inceleme),alev Yayınlan, İstanbul 2007, Lütfi KaleLi, Alevi Kimliği Ve Alevi Örgiitienmeieri, Can Yayınlan, İstanbul 2000, Cemal Şener, Miyase İlknur, Şeriat Ve Alevilet7 Kırklar Meclisim/m Giiniimiii! Alevi öııütlenmeji, Ant Yayınlan, İstanbul 1995, Sabı.r Güler, Aleviliğin SiyasaiÖrgiitieıımesi: Modemlepne, Çözülme Ve Türkiye Birlik Partisi, Dipnot Yayınlan, Ankara 2008,İlyas Üzüm, "Günümüz Alevi Örgütlenmeleri Ve Geleneksel Alevilikle İlişkisi", Tarihi ve Kültiirel Boyıiliarryia Türkiye'de Aleviler, Bekta{iier, Nıtstryrfler Sempozyumu, Ensar N eşriyat, İstanbul-1999, s , Fevzi Rençber, İstanbul da Mevcut Cem Evieti Ve Faaliyetieıi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008, s.2-9.

4 Uluslararası Türk Dünyasında Din Anlayışlan Scmpozyumu Cem evlerinin Alevi din anlayışında dini statüsünün belirsiz olmasının sebepleri arasında Aleviliğin tanımlanamayışı, Alevi dede ve kanaat önderlerinin müşterek bir Alevilik tammını ortaya koyamamalarıdır. Bu durum sonuç olarak cem evi karmaşıklığının giderek büyümesine sebep olmaktadır. Bizde bu çalışmamızda Aleviliği: Kadiri, N akşi, Mevlevi, Rufai, Y es evi, tarikau gibi görüp Türklerin İslam anlayışlarının tezahürü olarak tanımlıyoruz.. Cem evinin yerini de diğer tasavvufi tarikatların ibadet yeri olan dergihlar, vakıflar, tekkeler, zaviyeler gibi konumlandırıyoruz. Alevi ve Bektaşi yolunun ilkelerine bakuğımızda Alevi ve Bektaşiliği de tarikat olarak görmemiz mümkündür. 2 Cem'in Literal Kullanımlan Erenler Cemi, Cem Ayini, 3 Cem Erkanı\ Muhabbet Cemi, Cem Bezmi, Cem Töreni" ve kısaltılmış şekliyle cem veya cıvad adı verilen Ay(Dn-i cem sözcük anlamıyla bir araya gelme, toplanma, toplatma, birleştirme, topluluk, birlik, kalabalık, biriktirme, toplanma, parçaların bir araya gelişi 5, bir araya getirilme 6 birlikte ibadet etmek m analarına gelir. 7 Cem, kullanıldığı ilim dallarına göre farklı manalara gelmekte ve o ilim dalına has bir terirn olarak karşımıza çıkmaktadır. Belagat, Tasavvuf, Fıkıh ve İslam Mezhepler Tarihi vb. ilim dallarında farklı manalarcia kullanılmaktadır. Cem Ayinin Tarihsel Kaynağı Cem ayinin ilk olarak nerede, nasıl, kimler tarafından yapıldığı net bir biçimde Cemin tarihsel ve kültürel kökenierinin temelinin hangi ortaya konulamamaktadır. Alevilik ve Bektaşilik üzerinde çalışan birçok bilim adamı Alevi ve Bektaşiliği tarikat olarale kabul etmiştir. Acizane kanaatimizinde bu yönde olduğunu belirtmek isterim. Ayin-i Cem, Alevi -Bektaşi topluluklannda gerçekleştirilen toplumsal, kültürel motifleri, olan dinsel bir törendir. Törenin dinsel boyutu ön plandadır. Ayin-i cem, Miraç Gecesi arş'da kurulan "Kırk/ar Bezmi"nin yeryüzündeki tekı:arıdır. Törende yerine getirilen on iki hizmet Hz. Ali'nin soyundan olan 12 İmam'ı temsil eder. Tören boyunca Türkçe dualar okunur. Düvazlar, nefesler törene gizemli tarihsel bir derinlik kazandtı:ı.ı:. Cem ayini haklunda geniş bilgi için bkz. Hüseyin Bal, "Ayin-i Cem", Türkjye Günlüğü, S.39,1996,s Cem erkanı hakkında bkz. Ali Yaman, Alevilik Nedir?, Şahkulu Sultan Külliyesi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Araştırma Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınlan, [t.y.j İstanbul, s.los-109, İrene Melikoff, Kırklarin Cemi'nde, çev. Turan Alptekin, Dernos Yayı.nlan, İstanbul, 2007, s.23-27, Yılmaz Soyyer, Sosyolojik Açıdan Alevi Bektap Geleneği, Seyran Kitap, İstanbul 1996, s Cem erkanı hakkında bkz. Ali Yaman, Alevilik Nedir?, s , İrene Melikoff, FVrklar'ın Cemi'nde, çev. Turan Alptekin, Demos Yayınlan, İstanbul -2007,s.23-27, Yılmaz Soyyer, Sosyolojik Açıdan Alevi Bektaşi Geleneği, Seyran Kitap, İstanbul 1996,s , Bedri Noyan, Bütün Yiinlerfyle Bektafilik Ve Alevilik, c. VII, Ankara,2006,s , Safer Baba, Tasai!VnjTerimleri, Keten Yayınlan, İstanbul,1998,s.34. İlhan Ayverdi, Misal/i Bi!Jük TürkçeSözlük, Kubbealu Neşriyat c.1,s.467. Ali Duran Gülçiçek, Her Yöni!Jle Alevilik (Bektajilik, FV~fbarbk) Ve Onlara Yakın İtıançlor, Anadolu Etnografyası Araştırma ve Kültür Merkezi Yayınlan, Köln 2004.c. 2.s

5 The International Symposium on the Religious Understanding in the Turkish World kaynaklara dayandığı konusu hala bilinmezliğini korumaktadu:. Cem ayini ve cem evinin tarihsel kaynağırun bulunması halinde, cem ayini hakkında daha tutarlı, daha bilimsel, daha objektif, daha sistemli bir analiz yapma imkanı bulunacaktır. Konunun karışık ve kompleks kılan bu konuda bizleri aydınlatacak kadar yeterli kaynağın elimizde bulunmamasıdu:. Tarihi kaynaklara baktığımızda cem ayin.inin sistemli bir şekilde icra edilişini, Şah İsmail dönemine kadar götürmek mümkündür. Cemde okunan duaların, tevhitlerin, gülbankların, nacların ve miraçların Şah İsmail tarafından yazıldığını görmek mümkündür. Dolayısıyla tarihi kaynaklar bugünkü anladığımı.z anlamda cem törenlerinin yapilişını Şah İsmail dönemine kadar götürmektedir. Şah İsmail öncesi cem törenlerinin yapıldığına dair elimizde tarihi bir vesika yoktur. Cem ayininin tarihsel dayanağı hakkında değişik rivayetler ileri sürülmektedir. Cem Ayini: Kırklar meclisine, eski Türk dini geleneklerine, Zerdüşt dini adetlerine, Dionyos ayinlerine, Hacı Bektaş - ı V eli'ye, Cafer es -Sadık'a, eski İran kralı Cem'in bu tür meclisler kurduğu, Yakutlar'da Isı - ah denilen ayinlere dayandığı ileri sürülmektedir. Yukarda; Cem törenin ilk olarak nerede ve nasıl başladığı konusundaki tartışmaların dayanak noktalarını ortaya koymaya, izah etmeye, zihinlerde cevaplanamayan sorulara cevap bulmaya çalıştık. Ayrıca, Cem'in inançsal bir ibadet mi, k'iiltürel bir gelenek mi olduğu probleminin çözümü noktasındaki görüşleri dile getirmeye çalıştık. Her rivayet Cem ayini'ni farklı bir kaynağa götürmektedir. Cem Evi Nedir? Cem evi kurumunun Alevi din anlayışındaki yerinin anlaşılabilmesi için İslam'ın ilk yıllarında kullanılan mescit, cami gibi kavramlan izah etmemizin yararlı olacağını düşünüyoruz. Mescid: Arapça anlamıyla secde etmek, eğilmek, s aygı göstermek, baş eğmek, alnı yere koymak, övgüde bulunma anlamına gelmektedir. Sücüd kelimesinin ismi mekan sığasından meydana gelmektedir. Secde edilen yer anlamına gelmektedir. Secde edilen melcin demektir. Çoğulu ise "Mesacid" dir. Kur'an-ı Kerim'de hem tekil, hem de çoğul sekliyle gelmektedir. İslamiyette ibadet yeri, Allah'a secde edilen yer anlamına gelmektedir. Kur'an-ı Kerim'de, hadislerde ve ilk İslam kaynaklarında camii kelimesi pek kullanılmaz. s Bunun yerine "Mescid" kelimesi kullanılmaktadır. İslam'ın ilk yıllarından sonra cumaların kılındığı büyük mescitlere cami kelimesinin kullanıldığını görüyoruz. Peygamberimizin uygulamaların baktığımız zaman ilk mescidin peygamberimiz tarafından yapıldığını görüyoruz. Hz. Peygamberin Mekke'den Medine'ye hicretiyle, Peygamber efendimiz Medine'ye birkaç kilometre mesafede bulunan "Küba" köyünde konaklamış ve orada ilk mescidi inşa etmişti. Bugün İslam tarihi literatüründe Küba Aynnllh bilgi için bkz. DİA, c.vii, "Camii" mad. 481

6 Uluslararası Türk Dünyasında Din Anlayışları Sempozyumu Mescidi olarak geçmektedir. Burada ilk Cuma namazını kılmış~. Medine'ye ulaşır ulaşmaz, orada da bir mescid inşa etmeye başlamış ve çok kısa bir zamanda "el Mescidu'n-Nebevi"yi tarnamlanuşt:ır. Peygamber burada da bir işçi gibi yapımında çalışmıştır. Bu mescidin bir tarafında "Suffa" adı verilen bir kısım yaptırnuştır. Burada bulunan sahabelere de Ashabu's-Suffc denilmiştir. Evi olmayanlar, fakir misafırler burada barınır, İslam'ı ve Kur'an'ı burada öğretirdi. Peygamberirniz, kendisi ile görüşmeye gelen elçileri burada kabul eder, misafirleri burada ağttlardı. Bugün için içinde eğitim ve öğretimin yapıldığı, önemli kararların alındığı bir meclis, kimsesizlerin barındığı bir mekan olarak hizmet etmektedir. Çok yönlü hizmet vermektedir. Görüldüğü gibi mescider: İbadetin, eğitimin vb faaliyederin yapıldığı bir mekan olarak karşımıza çıkmaktadır. İslam'ın ilk devirdeki mesciderin, dini, siyasi ve içtimai birçok görevleri vardır. Özellikle Hz. Peygamber ve ilk halifeler döneminde camiler: Dünyevi ve uhrevi problemierin çözüldüğü mekanlar olarak önemli görevler icra etmişlerdir. İlk dönemlerde cami kelimesinin kullanıldığını görmekteyiz. Sadece Cuma namazı kılınan büyük mescidler için kulanılan "el-mescidu'l Cami" tamlamasının kullanıldığını görmekteyiz. Daha sonralan, içinde Cuma namazı kılınan ve hatibin hutbe okuması için minberi bulunan mescidler cami, minberi bulunmayan, Cuma namazı kılınınayan küçük mabedle.r ise sadece mescid olarak anılır olmuştur. 9 İslam'ın geniş coğrafyalara yayılmasıyla beraberinde mescitlerin ve camiierin sayısında da artma olmuştur. Cami ve Cem Evi kelimeleri ise Arapça cem kökünden türeyen toplayan, bir araya getiren, birleştiren, manalarına gelmektedir. ibadet edilen mekan anlamında kullanılmaktadır. Camii: Müslümanların cemaade namazlarını kıldığı, topluca Allah'a ibadet ettiği yerlerdir. Müslümanların birlik ve beraberliğini simgeleyen yapıtlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarihi seyri içinde ibadet edilen yerlere genellikle mescit yerine cami kelimesi kullanılmıştır. Günümüzde Alevilerin ibadet ettiği yere, secde edilen yer, toplanılan mekan manasında 1990'lı yıllardan sonra cem evi tabiri kullanılmaya başlandı. Cem evi 1 o, Alevi- İslam inancının erkan ve ayin yeridir. Cem erkanının yapıldığı yerdir. 11 Alevi ve Bektaşiler buralara İbadet Meydanı, Erenler Meydanı, Kırklar Meydanı da derler. 12 Aleviler yüzyıllarca, ibadetleri olan cemleri köyün veya yaşadıklan yerleşim yerindeki büyük bir evde, büyük köy odalarında yapmışlardır. Şehirlerde yaşayan Aleviler cem erkanlarını tekke, zaviye ve dergahlarda yapmışlardır. Cumhuriyet İsmail Cerrahoğlu, Diyanet Aylık Dergi, Yıl: 1994,Ay:10s Geniş bilgi için bkz.!smail Onarlı, "Cem Evlerinin Tarilisel Kökenleri", Cem D eı;gisi, 1998,S.81,s , İsmail Onarlı, "Cem Evlerinin Tarihsel Kökeni Ve Mimarı", Cem Dcrgisi,1998,S.82,s Ali Rıza Uğurlu, A{k -ı M11habbet, İstıı.nbul 2007.s.68. ıı Bedri, Noyan, Bek tafilika/evilik Nedir?,Doğuş Matbaası, Ankara 1985.s

7 The International Symposium on the Religious U nderstanding in the Turkish World döneminde Tekke ve Zaviyelerin kapanmasından sonra Aleviler Avrupa'daki, örgütlenme biçimi olan vakıf ve dernekleri Türkiye'de kurarak cem erkaniamu burada yapınaya çalışnuşlardır. 13 Kurulan bu vakıf ve derneklere dini bir kisve kazandırmak için bu kurumlara cem evi demektedirler. ı-ı Bugün cem evlerinin dini konumu basında ve değişik platformlarda tartışılmaktadır. Cem evleri caminin karşılığımıdır? Cami ile cem evi arasındaki fark nedir? 1 5 Cami, cem evinin fonksiyonunu yerine getiremez mi? Cem evleri ibadethanemidir? 16 İlk cem evinin ne zaman, nasıl, neden, nerede, kimler tarafından kurulduğu da tartışılmaktadır. Bazı yazarlar ilk cem evinin İslam'ın ilk yıllarında kurulduğunu iddia etmektedir. Hz. Peygamber Mekke'de vahiyleri tebliğe başladıktan birkaç yıl sonra gizli bir örgütsel yapı oluşturur. İslami cemaati yönetmek ve ibadetleri eda etmek için bir evi kararg:llı ibadethane olarak kullanırlar. Dar-ün Nedve denen bu cemaat evi gizli bir cem evidir. Daha sonraları Mescid-i N ebevi denecek olan bu külliye ilk kurulmuş olan resmi cem evinden başka bir şey değildir. 1 7 Bazı yazarlar ise cem evi geleneğinin geçmişte olmadığını, Aleviliğin çeşitli sebeplerden dolayı yeni çıkan örgütsel bir kurum olduğunu iddia etmektedirler. Dergah ve tekkclerde bu on iki hizmetin yapıldığını söylemektedirler. 18 Cem evinin caminin karşılığı olmadığını; geçmişteki dergah ve tekkelerin bir benzerinin olduğunu iddia etmektedirler.i9 Özellikle Cumhuriyet döneminde tekke ve zaviyelerin kapatılması ve büyük şehirlerde yaşayan Alevi vatandaşların cem erkinını yapma istekleri cem evi kavranunın çıkmasına sebep olmuştur. Hukuki sebeplerden dolayı bu gün Aleviler, derg:llı, tekke ve zaviyelerde ibadetlerini yapamamaktadırlar. 2 DAleviler vakıf ve dernekler bünyesinde cem evlerini kurarak eğitim ve kültürel faaliyetlerini, Cem ayinlerini vb. sosyal hizmetlerini burada yapmaktadırlar Kasım 1925 tarihinde yürürlüğe giren 677 SCfYth Tekke ve Zavfyeler ik Tiirbekrin KrijJatılmaszna Dair Kanurt ile tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması kabul edilmiştir. 14 Bkz., l'uat Bozkurt, Çağdaflapna Sürecinde Akllilik, Doğan Kitapçılık, İstanbul ıı Geniş bilgi için bkz. Cemal Şener, Alevilik Nedir?, Karacaahmet Sultan Kültür Ve Tanıtım Derneği Y ayınlan, İstanbul s Bkz.,Bedri Noyan, age.,s , Seyit Derviş Tur, Erkanname,A/cı;i!iğin İslam'da Ym Ve Aleili Erkan/arı, Can Yayınlan, İstanbul 2002.s Geniş bilgi için bkz.reha Çamuroğlu, Giiıziimiiz Aleviliğinin Sorun/an, Ant Yayınlan, İstanbul 1994.s Bkz., İsmail Onarlı, Alellilikte Cem Ve Musahiplik Nedir? Karacaahmet Sultan Kültür Ve Taru1lm Deneği Yayınlan İstanbul 2003.s.16-18, Şakir Keçeli, "Bektaşilik-Alevilik Arasındaki Farklar-Meydan Evi" Uluslararası Bektaplik Ve Aleililik SemporJumuf,Süleyman Demirel Üniversitesi İlabiyat Fakültesi Yayınlan, Isparta 2005,s Ayaca bkz.,üzüm İlyas, Günümüz Aleviliği, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştı.rmalao Merkezi Yayınlan, İstanbul s Bkz., Harun Yıldız, Atıadolu Aleviliği Ama.rya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme, Ankara 2004.s ıo Aleviler ve Bektaşilerin tekke ve zaviyelerde yaptıklan cem erkanian hakkında bkz. Irene Melikof, Uyuı İdik Uyardılar: Akllilik, Bektaplik Art1flımralan, tre. Turan Alptekin, Cem Yayınevi, İstanbul ,s.45-48, Mehmet Yaman, Alevilik, İnanç -Edeb-E rkan, Ufuk Yayınlan, İstanbul 1995,s

8 Uluslararası Türk Dünyasında Din Anlayışlan Sempozyumu Görüldüğü gibi cem evi; Alevi erkaı11 olan cem ayinin yapıldığı, toplumsal birlik ve beraberliğin sağlandığı, dayanışmanın sağlandığı, nefsin sorguya çekildiği, Alevi vatandaşlarm büyük şehirlerde karşılaştıkları problemleri çözmeye çalıştıklan bir mekan, eğitim ve öğretimin yapıldığı, dini vecibelerin yerine getirildiği ve diğer hizmetlerin yapıldığı kurum haline gelmiştir. Alevi-Bektaşi geleneğinde cem erlcinı vardır; fakat cem evi diye dini bir kurum yoktur. Konunun uzmanları yaptıklan araştttmalar neticesinde cem erlcinını Şah İsmail'e kadar dayandınnaktadırlar. Öncesinde bu günkü manada on iki hizmetin yürütüldüğüne ve cemierin yapıldığına dair elimizde herhangi sağlam bir bilgi yoktur. Dolayısıyla cem evlerinin tartışıldığı platformlarda bu durumun değerlendirilmesi, göz önünde bulundurulması gerektiğini düşünmekteyiz. 21 Sonuç Kendilerine has ibadet, adab ve erkanları bulunan Alevilerin en önemli ibadetleri, Perşembe'yi Cuma'ya bağlayan gece yapılan, kadın ve erkeklerin birlikte iştirak ettikleri "Cem Ayini" dir. Kutsal kabul ettikleri gün ve gecelerle, gerek ibadette şekil, gerekse ibadeti yaptıklan yer itibariyle Sünni Müslümanlardan ayrılan Aleviler, bu farklılıkları nedeniyle kendilerine özel ibadet ve toplanma yerleri oluşturmuşlardır. Türkiye'de 19SO'li yıllara kadar ağırlıklı olarak kırsal kesimde yaşayan Alevi topluluklar, bu tarihten sonra sosyal ve ekonomik nedenlerle büyük kentlere göç etmişler ve buralarda kendi kültürlerini yaşatmak, ibadetlerini rahatça yapmak amacıyla farklı isimlerle kurdukları kurumlar bünyesinde toplanarak, Türkiye'nin muhtelif yerlerinde dernek, vakıf ve kültür merkezleri kurmuşlardır. 22 Bu vakıf ve derneklerden en yaygın olanı, ismini bu kültürün en önemli i badeti olan "Cem Ayini" nden alan "Cem Evleri"dir. Cem evleri, özellikle Perşembe'yi Cuma'ya bağlayan gece yapılan cem ayini ve diğer ibadetler için Alevi vatandaşlann11za hizmet vermektedir. Cem evlerinde toplanan Aleviler, ibadetlerini yapmanın yanı sıra buralarda kendi kültür ve geleneklerini de yaşatmaya çalışmaktadırlar. Cem evlerinin kökenleri, işlevleri ve kurumsal-dini statüleri üzerine tatmin edici fikir birliği bulunmamaktadır. Cem evlerinin dini statüsü konusunda Alevi ve Sünni araştırmacılar arasında temel bazı ayrılık noktalan olduğu gibi, Alevi yurttaşlarımız arasında da bu konuda kesin bir mutabakat yoktur. En temel soru, cem evinin camiye alternatif bir ibadethane olarak kabul edilip edilemeyeceğidir. 2ı Fevzi Rençber, İstanbul da MevC111 Cem Evleri Ve Faalfyetkri, s Şehirleşmeoin, kentleşmenin, çağdaşlaşmarun, modernleşmenin Alevi ve Bektaşilikteki toplumsal dini vb değişiklikleri etkileri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Fuat Bozkurt, Çağda{lafma Siint:inde Alevilik, Doğan Kitapçılık, İstanbul-2000, Kutluay Erdoğan, "Alevi Gerçeği", Cem Dergisi, 1999, S.87, s.38,hasan Onat, "Değişim Sürecinde Alevilik", Kiiprii Dergisi, Bahar 1998,No:62,s

9 The International Symposium on the Religious U nderstanding in the Turkish World Ülkemizde faaliyet göstermekte olan cem evlerinin birçoğunun, zorlu iç göç sürecinde kurulduğu göriilmektedir. Cem evleri, bu süreçte farklı sosyal ve kültürel işlevler üstlenmiş ve bu kültürel-sosyal işlevler, cem evi olgusunun içeriğini değiştimıiş, hatta yeniden belirlemiştir. Bu durum: Cem evlerinin kurumlaşma süreci, cem evlerinin kökenierine ve tarihi-kültürel meşruiyetine yönelik canlı bir tartişınayı da beraberinde getirmiştir. Bu konuda birçok farklı tezler ileri sürülmüş: Kimileri Cem evlerini Peygamber Efendimiz'in M.i.r'ac hadisesine dayandınrken, kimileri Orta Asya'daki toplanma adetlerine, İmam Cafer-i Sadık'ın uygulamalarına, Yakutlardaki dini ritüellere, hatta kirnileri Anadolu'nun en eski inanışlarından biri olan Dionysos dini uygulama ve kutlarnalarına kadar götürmüştür. Sünni yazarlar ise cem evi geleneğinin çok sonraları ortaya çıkmış olan yeni bir örgütsel kun.ım olduğunu iddia etmekte ve bir ibadethane olmaktan ziyade, bir tür tekke ya da dergah işlevi gördüklerini savunmaktadırlar. Onlara göre; Cumhuriyetin ilaruyla birlikte tekke ve zaviyelerin kapattlması Alevilerin, kendilerine has birer toplanma ve edep-erkan mekanlarına ihtiyaç duymalarına yol açmış ve bu ihtiyaç bugünkü cem evi yapılanmala11111 sonuç vermiştir. Bu tebliğimizin mütevazı vargısı, cem evlerinin camilere alternatif bir ibadethane olarak ele alınamayacaklan, caminin Sünni yurttaşlanmız için olduğu gibi Alevi yurttaşlaruruz için de birleştirici bir unsur olduğu ve İslam tarihinde camiye alternatif bir ibadethane anlayış1.0.1.n hiçbir zaman ortaya çıkmadığıdır. Tarihsel gelenek ve süreçte Alevi ve Bektaşiler: ne Selçuklular ne Anadolu Selçuklular ne Osmanlı ne de Cumhuriyet döneminin ilk dönemlerinde cem evlerinin yasal statüye kavuşturulması ve ibadet mekanı olarak kabul edilmesi için herhangi talepleri olmamışttr. Aleviler, son yıllarda böyle bir talep gündeme getirmişlerdir. Cem evlerinin, camilerden ayrı ve onlara alternatif bir ibadethane olarak kabul edilmesi, sonradan telafisi güç neticeler doğurabilir. Örneğin; Aleviliğin İslam'dan ayrı bir dinmiş gibi anlaşılınasına yol açarak Anadolu topraklarında oluşturulan din birliğini zedeleyebilir. Böylece bir inanç tarttşması olmaktan çıkarak milli tesanütümüzü ve kimliğimizi örseleyen bir manevi bölünme vesilesi haline gelebilir. Alevi yurttaşlanmızın toplumun geniş kesimlerinden daha çok izole olmalarına, toplumsal barışın ve entegrasyonun örselenmesine sebebiyet verebilir. Aleviliğin İslam'dan, Cem evlerinin camilerden bağınısız olarak ele alınması tarihsel, kültürel ve sosyal bakikatieric ne denli bağdaşır? Bu da ayrıca ele alınmayı hak eden bir sorundur. Cem evlerinin statüsü tartışılırken bütün bu ihtirnallerin, gerek Alevi yurttaşlaruruz, gerek Sünni yurttaşlanmız tarafından titizlikle göz önünde bulundurulması gerekir. Alevi yurrtaşlarımız nazarında cem evleri birer edep, erkan meydarudırlar. Sorgu-sual, karar yeri olarak dar meydarudırlar, semah yeri olarak kırklar meydarudırlar, musahipliğin, yani ahiret kardeşliğinin, kabul ve onay yeri olarak birlik meydanıdırlar. Yüklendikleri bu manevi anlamların yaru sıra birçok sosyal işieve de sahiptirler. Bu 485

10 Uluslararası Tüı:k Dünyasırıda Din Anlayışları Sempozyumu yüzden cem evlerinin sosyal, ekonomik ve kültürel dayanaklarırun, tarihi dayanaklarından daha az tartışmalı olduğunu ka.bul etmek gerekir. Cem evleri bugün, bünyelerinde faaliyet gösteren aşevleriyle haftanın belirli günlerinde fakiriere yemek dağıtan, dar gelirli gençlere eğitim yardımları sağlayan, çeşitli kurslar veren,23 Alevi inanç ve kültür tarihinin incelenip yeni nesillere aktaran, vefat eden insanlara cenaze hizmeti sağlayan, aileleri fakir çocuklar için sünnet merasimleri düzenleyen, evlenemeyen gençlere maddi manevi yarclıınlar yapan, Alevi yurttaşlarımızca değer verilen rnekanlara ziyaret turları düzenleyen sosyal dayanışma mekanlan haline gelmişlerdir. Bu esas uyarınca paneller, konferanslar, seminerler düzenlemekte, toplu kutlamalar ve anma etkinlikleri düzenlemekte, Alevilik inancına ve kültürüne ilişkin kitaplar, mecmualar, gazeteler, broşürler yayınlamakta, barındırclıkları kütüphane ve okuma salonlarıyla yurttaşiara kültür hizmetleri sunmaktadırlar.24 Kaynakça Akdoğan Fatih, Yeti[kin Eğitim Programı Düzenlryen Bir Sivil Toplum Örgütü Örneği: Evlen':Basılmanuş Yüksek Lisan Tezi, İstanbul2007. Ayverdi İlhan, Mi.ralli Bi!Jiik Türkçe Söz.liik, Kubbealtı Neşriyat c.l. Bal Hüseyin, "Ayin-i Cem", Türkrye Günlüğü, S.39,1996. Baba Safer, T asavvufterimleri, Keten Yayınları, İstanbul,1998. Bozkurt Fuat, Çağdafltlfma Sürecinde Alevilik, Doğan Kitapçılık, İstanbul Çamuroğlu Reha, GünümüzAleviliğinin Sorunları, Ant Yayınları, İstanbul1994. Doğan Gürani, Alevilikte Ön Bilgiler Ve Cem-Zakirlik, Can Yayınları, İstanbul1998 "Cem Eski Türk Dini (Gök Tann İnancı) ve Alevilik Bekttl{ilik, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, Fığlalı, Ethem Ruhi "Alevilik Hakkında Bazı Düşünceler", Uluslararası Bekta[ilik ve Alevilik S empoij!umu Bildinler Ve Müzakereler I, Süleyman Demirel Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, Isparta urkrye' de Alevilik ve Bekttl{ilik, Ankara: Selçuk Yayınları, Ana Hatlarıyla Alevilik, Günümüzde Alevilik ve Bektaşilik, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara Güler Sabır, Aleviliğin Sryasal Örgütlenmesi: Modernlefme, Çözülme Ve Türkrye Birlik Partisi, Dipnot Yayınları, Ankara Geniş bilgi için bkz. Fatih Akdoğan, "Yeti[ki11 Efitim Programı Diizmlryen Bir Sivil Tophtm Orgiitii Omeği: Cem Evleti'~Basıl.mamış Yüksek Lisan Tezi, İstanbul Fevzi Rençber, İstanbul da MevCIIf Cem Evleri Ve Faalfyetleri, s

11 The International Symposium on the Religious U nderstanding in the Turkish World Gülçiçek Ali Duran, Her Ydni!Jie Alevilik (Bekta[ilik, Kıiflbarlık) Ve Onlara Yakın İnanç/ar, c.i-ii, Anadolu Etnografyası Araştımıa ve Kültür Merkezi Yayı.nlan, Köln Gölbaşı Haydar, Alı1vi - Bektafi OrJ!.ü!lenmeleri (so.ryofo/ik bir inceleme), İstanbul: Alev Yayınları, İlknur Miyase, Cemal Şener, Şeriat Ve Aleviler: Kırklar Meclisinden Günümüze Alevi Orgütlenmesi, Ant Yayınlan, İstanbul1995. İnan Yusuf Ziya, "Alevi-Sünni Çatl.{ması lpğında Afere-i Mübeffere Cemevi Ve Alevilik: Mes~: IV': Yaylacık Matbaası, İstanbul1994. Kaleli Lütfi, Alevi Kimliği Ve Alevi OrJ!.üflenmeleri, Can Yayınları, İstanbul Kutluay Erdoğan, "Alevi Gerçeği", Cem DC7J!.isi,1999,S.87. Keçelı Şakir, "Bektaşilik-Alevilik Arasındaki Farklar-Meydan Evi", Uluslararası Bektarilik Ve Alevilik Sempoi)lumu1, Süleyman Demirel Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Yayı.nlan, Isparta Komisyon, Gelin Canlar Cem Olalım, Cem Vakfı Cep Kitaplan Dizisi: 4 Mayıs Mclıkof İrene, L!Jur İ dik Uyardılar: Alevilik, BektCl{ilik AT"Cl{ttrmalan, tre. Turan Alp tekin, Cem Yayı.nevi, İstanbul Melıkoff İrene, Kırklar'ın Cemi'nde, çev. Turan i\lptekin, Demos Yayınlan, İstanbul Noyan Bedri, Bütün Yiinlerıjle Bektap"lik Ve Alevilik, c. VII, i\nkara,2006. BektCl{ilik-Aievilik Nedir?, Doğuş Matbaası, Ankara Onarlı İsmail, "Cem Evlerinin Tarihsel Kökenleri", Cem Dergzsi,1998, S.81. "Cem Evlerinin Tarihsel Kökeni Ve Mlmarı", Cem Deı;gisi,1998,S.82. Alevilikle Cem Ve Musahiplik Nedir? Karacaahmet Sultan Kültür V e Tanıtım Deneği Yayınları İstanbul Onat Hasan, ''Değişim Sürecinde Alevilik", Kdprü Dergısi, Bahar 1998,No:62. Rençber Fevzi, İstanbul da Mevcut Cem Evleri Ve Faalryet/eri, Basılınamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Soyyer Yılmaz, Sosyolojik Açıdan Alevi Bektaşi Geleneği, Seyran Kitap, İstanbul Şener Cemal, Alevilik Nedir?, Karacaahmet Sultan Kültür Ve Tanıtım Derneği Yayınları, İstanbul2001. Tur Seyit Derviş, Erkanname, Aleviliğin İslam'da Yeri Ve Alevi Erkan/an, Can Yayınları, İstanbul Uğurlu i\li Rıza, A;-k-ı Muhabbet, İstanbul

12 Uluslararası Türk Dünyasında Din Anlayışlan Sempozyumu Üzüm İlyas, Günümüz Aleviliği, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştımıaları Merkezi Yayınları, İstanbul1997. "Günümüz Alevi Örgütlenmeleri Ve Geleneksel Alevilikle ilişkisi", Tarihi ve Kültürel Brryutlarıy/a Türkiye'de Alevı'ler, Bektatfler, Nusqyd!er, Ensar Neşriyat, İstanbul-1999 Yıldız Harun, Anadolu Aleviliği Ama.rya Yö~si Bağlamında Bir İnceleme, Ankara Yaman Ali, Alevilik Nedir? Şahkulu Sultan Külliycsi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Araştırma Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, [t.y.] İstanbul. Yaman Mehmet, Alevilik, İnanç-Edeb-Erkan, Ufuk Yayınları, İstanbul