BOŞNAK HALK KÜLTÜRÜNDE MEVLÂNÂ VE MEVLEVÎLİK. Fatih İYİYOL 1

Transkript

1 1.Uluslararası Balkanlarda Tarih ve Kültür Kongresi BOŞNAK HALK KÜLTÜRÜNDE MEVLÂNÂ VE MEVLEVÎLİK Fatih İYİYOL 1 ÖZET Bu çalışmada, Türk tekke tasavvuf geleneğinin önemli bir sembolü olan Mevlânâ ve Mevlevîlik in Boşnak halk kültüründeki izleri incelenmiştir. Çalışmanın amacı, Bosna- Hersek te 450 yıl süren Türk egemenliğinin ve günümüze kadar devam eden edebîkültürel ilişkilerin sonucunda; Türk dinî- mistik folklorunun, Boşnak halk kültürüne yansımalarını ortaya koymaktır. Çalışma, fonksiyonel bakışla ele alınmıştır. Bu bildiride, kaynaklardan yararlanmanın yanında, folkloristik biliminin saha araştırması (derleme) metodu da kullanılmıştır. Çalışmada, Bosna-Hersek teki Boşnaklar incelenmiştir. Yaptığımız araştırma, Türk kültürünün ve dilinin Bosna- Hersek te canlı ve fonksiyonel olduğunu ortaya koymaktadır. Geçmişten gelen etkinin izleriyle birlikte, günümüzde de etkileşimin devam ettiği açıkça görülmektedir. Bosna- Hersek teki Mevlevîlik, Türk tasavvuf geleneğinin Balkanlar daki devamıdır. Anahtar kelimeler: Bosna- Hersek, Mevlânâ ve Mevlevîlik, Tasavvuf 1. GİRİŞ Bosna-Hersek, Balkanların batı bölgesinde yer almaktadır. Ülke; doğuda Sırbistan, kuzeyde ve batıda Hırvatistan, güneyde ise Karadağ ile komşudur. Bosna- Hersek coğrafi açıdan iki bölümden oluşmaktadır. Bosna, ülkenin başkenti Saraybosna yı da içine alan orta ve doğu bölgeler için kullanılmakta; Hersek ise, Adriyatik e yakın olan tarihi Mostar şehrini de içine alan bölge için kullanılmaktadır. Bosna- Hersek, din ve mezheplerin ayırdığı üç ayrı etnik kimliğe sahiptir yılında yapılan nüfus sayımına göre Bosna- Hersek'in nüfusu; dur. Nüfusun etnik dağılımı: Boşnaklar % 43.7, Sırplar %31.4, Hırvatlar ise, %17.3 tür (Bringa, 1995: 26). 1 Arş.Gör., Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı, International Burch University 2 Bosna-Hersek te yaşayan Sırplar, Hırvatlar ve Boşnaklar Güney Slavca nın varyantlarını konuşan akraba topluluklardır. Bu üç topluluğu farklı üç etnisiteye ayıran unsur ise Hırvatların Katolik, Sırpların Ortodoks, Boşnakların ise Müslüman olmasıdır. 1

2 Fatih İYİYOL Bosna-Hersek, 3 Mart 1992 de yapılan referandum ile bağımsızlığını kazanmıştır. Kanlı bir iç savaşın ardından 21 Kasım 1995 te Dayton Antlaşmasıyla yeniden şekillenmiştir. Paris Antlaşması yla resmen ilan edilen Bosna-Hersek Cumhuriyeti; Boşnak-Hırvat Fedarasyonu ve Sırp Cumhuriyeti nden meydana gelen bir devlettir. Dayton Antlaşması ile Bosna-Hersek in %51 i Boşnak-Hırvat Federasyonuna, %49 u ise Sırp Cumhuriyetine verilmiştir (Eker, 2006: 72). 2. BOSNA-HERSEK TE MEVLÂNÂ VE MEVLEVÎLİK 2.1. İslamiyet in Kabulü ve Osmanlı Fethi Öncesi Bosna ve Boşnaklar Boşnakların menşei konusu, çok tartışılan ve farklı görüşlerin ifade edildiği bir konudur. Boşnakların atalarının İliryalı, Got, İran menşeili olduğunu iddia edilmektedir. 3 Ancak; Dil ve kültür göz önüne alındığında ve bin yılı aşan tarih birikimi nedeniyle günümüz Bosna-Hersek i oluşturan nüfusun, Slav ların Balkanlara gelişi, Bosna tarihi için önemli bir noktadır (Malcolm, 2002:2 12). Bunun yanında; Balkanlara yerleşen Avarlar, Peçenekler, Kumanlar, Kırpçaklar gibi Türk boylarının Bosna- Hersek ve Balkan etnisitesine katkı sağladığı muhakkaktır. Bu Türk boyları; hızla Balkanlara yerleşmiş arkalarında aile isimleri, yer isimleri ve birçok kültürel unsur bırakmışlardır (Öztuna, 1990:15). Bosna-Hersek te etnik kimliklerin tanımlanması orijin ve menşei üzerinden değil din ve mezhep üzerinden yapılmaktadır. Boşnakların Müslüman olması ve İslam ı Türkler vasıtasıyla kabul etmesi bölgedeki diğer toplulukların onlara, Turceje(Türkleşmek) tabirini kullanmalarına sebep olmuştur (Albayrak, 2005: 237). Bosna-Hersek te bir devlet olarak ilk hakimiyet kuran Romalılardır. Roma İmparatorluğu nun yıkılması üzerine bölge Ostrogot ve Vizigot ların, daha sonra da Bizanslıların eline geçti. Balkanların dengesini değiştiren güç, Karadeniz in kuzeyinden gelen Hun Türkleri oldu. Hunlardan sonra Avarlar, Bulgarlar, Peçenekler ve Kırpçaklar Karadeniz in kuzeyinden gelerek Balkanlarda ve Orta Avrupa da uzun süre kaldılar. Stratejik bir bölge kabul edilen Bosna- Hersek, Avarlar ve Slavlar arasında bir rekabet bölgesi oldu (Korkmaz, 2007:11). 3 İliryalılar, Bosna- Hersek ve Balkanlar da bilinen en eski topluluktur. İliryalılar, bugünkü Arnavutça ya yakın bir dil konuşuyorlardı. Boşnakların atalarının İliryalılar olduğu fikri kabul görmemiştir. Gotlar, bir Germen kavmiydi. Bu iddia, daha çok II. Dünya Savaşı sırasında bağımsızlık isteyen Hırvatlar ve kendilerine özerklik tanınmasını isteyen Boşnakların iddiasıydı. Yine birçok araştırmacı Slavların doğudan gelmesi, bazı temel sözcüklerin İran dillerine ait olması, yöneticilerinin İran topluluklarından olduğu varsayımlarandan hareketle Boşnak, Hırvat ve Sırpların menşeinin İran kavimlerden olduğu iddia ediyordu (Malcolm, 2002: 29). 2

3 Boşnak Halk Kültüründe Mevlânâ ve Mevlevîlik Boşnakların İslam öncesi inanç sistemleriyle alakalı farklı görüşler olsa da en güçlü ve sağlıklı görüş onların Hristiyanlık ın heteredoks bir mezhebi olan Bogomil inancına sahip oldukları fikridir. Bogomillik, özellikle Bulgar kilisesinden Balkanlara yayılmış ve Bosna da yaşam alanı bulmuştur. Bogomil inancında, Maniheist ve düalist motiflerin bulunması, haçı kabul etmemeleri; Bogomillik in Ortodoks ve Katolik mezhebine göre farklılıklar göstermesi, papalık tarafından Bogomillerin sapkın lıkla suçlanmalarına sebep olmuştur. Öte yandan, Tanrı ile insan arasında herhangi bir aracıyı kabul etmemeleri, açık ve kapalı yerlerde heykelcik bulundurmadan dua etmeleri, günde beş defa dizlerini dua pozisyonunda bükmeleri, kutsal günlerinin cuma olması, onların İslamiyet i kabul etmelerini kolaylaştırmıştır (Albayrak, 2005: ) Osmanlı Fethinden Önce Bölgeye Yerleşen Kolonizatör Türk Dervişleri Osmanlı İmparatorluğu nun kuruluş aşamasında, Osmanlı topraklarına yerleşmiş, medeni hayatın bir kaynağı olan Türk ve İslam dünyasının her tarafından gelmiş, her sınıf ve meslekten şahıslarla doluydu. İran, Mısır ve Kırım medreselerinden hocalar, Orta ve Doğu Anadolu dan gelmiş Selçuklu ve İlhanlı medreselerine mensup ilim adamları, muhtelif tasavvuf ekollerinin temsilcileri 4 Alpler ya da Alperenler olarak tanımlanan Türk düşünce dünyasının şahsiyetleri mevcuttu (Barkan, 1942: 282). Osmanlı İmparatorluğu, Balkan coğrafyasında fetih hareketine başlamadan önce değişik tasavvuf ekollerinin mensupları Balkanlara yayılmışlardır. Bu gönüllü dervişler, hem İslam dinini ve kendi ekollerini halka anlatma hem Osmanlı nın bu coğrafyada benimsenmesi ve tanınmasına zemin hazırlamışlardır. Dervişler gittikleri bölgelerde açtıkları tekke ve zaviyelerle yerli halkla iletişim kurma imkânı bulmuşlardır. Bu da fethin kabullenilmesinde ve Balkan yerlilerinin Türk ve İslam medeniyetini kabul etmelerini sağlamıştır. Dervişlerin açtığı tekke ve zaviyeler Osmanlı nın bir nevi bilgi toplama merkezi, akıncıların uç bölgelerde selametle durup dinlenebilecekleri yerler olmuşlardır (Barkan, 1942: ). Bosna- Hersek te açılan ilk tekke; İsa Bey Tekkesidir. Bu tekke 1462 yılında açılmıştır. Tekkenin kitabesinde hangi tarikatın tekkesi olduğu belirtilmemekle birlikte halkın beyanı, tekke etrafına gelişen menkıbeler ve araştırmacıların ortak görüşü bu tekkenin bir Mevlevî tekkesi olduğudur (Ćehayić, 1986: 61). 4 Ömer Lütfi Barkan, İstila Devirleri nin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler, adlı makalesinde o dönemin tasavvuf ekollerinin mensuplarını Türk- İslam dünyasının şövalye ve misyonerleri olarak tanımlamaktadır. 3

4 Fatih İYİYOL Türk dervişlerinin fetihten önce bir Mevlevî tekkesi açması, onların Bosna- Hersek te ne kadar aktif olduklarının işaretidir Osmanlı İmparatorluğu nun Bosna yı Fethi ve Boşnaklar ın İslamiyet i Kabulü Bugünkü Bosna- Hersek Cumhuriyeti topraklarının büyük birkısmı, Fatih Sultan Mehmet in bölgeye gelip Bosna Krallığı na son vermesiyle Osmanlı egemenliğine girmiştir yılının yaz aylarında başlayan fetih hareketi, büyük bir hızla ilerlemiş ve sonbahar aylarında fetih tamamen gerçekleşmiştir (Malcolm, 2002: 43). Osmanlı İmparatorluğu nun bölgeyi fethetmesi, dervişlerin bölgeye akın akın gelmesini sağladı. Fetihten önce zaten tekkelerini kuran dervişler, Bogomil Boşnaklar a, İslam dinini, Türk tarz-ı telakkisiyle anlatmaya başladılar. Boşnaklar ın müslüman oluşunda Türk dervişlerinin çok büyük rolü olduğu hemen hemen tüm araştırmacıların ortak görüşüdür. Bogomil Boşnakların İslamlaşması, uzun bir süreç içinde gerçekleşmiştir. Bu konuda en sağlıklı bilgiler Osmanlı İmparatorluğu nun tahrir defterlerinden yararlanılarak söylenebilir tahrir defterine göre toplam Hıristiyan hane, ; Müslüman hane, 332 idi yılına ait tahrir defterlerinde; Hıristiyan hane; 4134 Müslüman hane; 1520 yılına ait tahrir defterinde; Hıristiyan hane, Müslüman hane, olarak tespit edilmiş bu rakamlar daha sonraki yıllara Boşnak Müslüman nufusun mutlak üstünlüğüyle sonuçlanmıştı 5 (Malcolm, 2002:53-56). Osmanlı İmparatorluğu, İslamlaşma sürecinde, Balkan yerlilerine herhangi bir baskı yapmamış, çok hukukluluğu referans almış, gayrimüslimlerin etnik kimliklerini koruma ve inançlarını yaşama noktasında özgür bırakmıştır (Valjećić,1968:11-13) Bosna da Mevlevî Tekkeleri ve Ahi Âdetleri Osmanlı İmparatorluğu, Bosna- Hersek i fethetmeden önce Bosna topraklarında İsa Bey tekkesinin açıldığını ve bu tekkenin bir Mevlevî tekkesi olduğunu bilinmektedir. İsa Bey Tekkesi nde Türk tasavvuf geleneğinde Ahilik teşkilatının izlerini görmek mümkündür. Günümüze kadar ulaşamayan Ahi geleneklerinden Kuşanma âdeti, 5 Osmanlı İmparatorluğu, Balkanlarda fethettiği birçok bölgeye Türk aşiretlerini yerleştirirken; Bosna- Hersek için böyle bir planlama yapmamıştır. Bu yönüyle bölgedeki Müslüman nufus artışı, göçlerden değil tamamen Balkan yerlilerinin gönüllü olarak Müslümanlığı kabul etmesiden kaynaklanmaktadır. Francine Friedman, 1879 yılında Türk nufusunun Bosna- Hersek te toplam nufusun yaklaşık 0.5 oluşturmakta olduğunu, bunların ise çoğunluka memurlardan oluştuğunu ifade etmekte buna rağmen Türk kültürünün bu coğrafyada nüfuzunun çok derin olmasına dikkat çekmiştir(friedman,1996:41). 4

5 Boşnak Halk Kültüründe Mevlânâ ve Mevlevîlik İsa Bey tekkesinde görülmüş ve bu Ahi âdeti, ikinci dünya savaşına kadar devam etmiştir (K4), (K7), (K8), (K9), (K10). Kuşanma kelimesi; kuşanmak fiilinden ve beline, kuşak, kılıç, kemer gibi şeyler bağlamak anlamında kullanıldığı gibi giyinmek anlamında da kullanılır (Akalın vd., 2005: 1269). Bir Ahi âdeti olarak kuşanma; çırağı kalfa, kalfaya da usta ünvanı vermek için düzenlenen tören anlamına gelir(ćehayić, 1986: 29). Ahilikte ustalık, peştemal kuşanma denilen ve bir çeşit gayret ve iffet kemeri olan peştemalın, zaviye şeyhi tarafından yeni usta namzedinin beline dolaması şeklinde cerayan eden bir merasimle verilirdi. Merasim başlarken, usta olacak kalfanın yaptığı işler, esnaf heyetine arz olunur; heyet, esereleri tedkik eder ve atlas bir torbaya koyup, ağzını bağlayarak mühürlerdi. Sonra usta, merasim mahaline doğru yürürdü. Bir rehber ile beraber ilk önce: Es- selâmu aleykum yâ ehl-i şerîa daha sonra Es- selâmu aleykum yâ ehl-i tarika ve Es-selâmu aleykum yâ ehl-i hakîka ve son olarak Es- selâmu aleykum yâ ehl-i ma rife diyerek dört kapı selamlanır ve usta namzeti tanılıtılırdı. Usta namzeti, yaş ve kıdemlerine göre ustaların ellerini öper, hayır dualarını alır, sonra ölünceye kadar mesleğine şeref ve namusuyla çalışacağına dair Kur an-ı Kerim üzerine yemin ederlerdi. Daha sonra, bir torbaya konulan usta namzetinin yaptığı işler, torbadan çıkarılarak orada bulunanlara gösterilmeye başlanır ve bir yandan Huu pîrimiz ustâdımız... Nebi aşkına ve gelip geçen san at ve erbanı ervahına aşk ile huu diye gülbank çekilirdi. Kahya, elini öpen usta namzetinin sağ omzuna elini koyarak: Sabûr ol, hamûl ol, mütevekkil ol, harâm yeme, harâm içme, el ve eteğini temiz tut, koymadığın mala el uzatma, gördüğün iyiliği unutma, sana fenalık edeni affet, yürü Allah desteğin ola! derdi. Daha sonra genç ustanın kulağına mesleğin sırları, sanatın esrârı fısıldanır ve beline şet bağlanırdı. Bu arada: İlk siftah uğruna aşk ola! diye bağırılarak yeni ustanın yapmış olduğu eserler mezat usûlü satılır ve toplanan paralar yeni açılacak dükkanın ilk sermayesi olurdu (İzzeti, 2004: ). Kanaatimizce, kuşanma âdetinin birçok fonksiyonu vardır. Öncelikle bu törenle meslek sahibi olacak kişi topluma duyurulmuş ve bu uygulamayla sanatı meşrulaştırılmıştır. İkinci olarak yaptığı iş kutsanarak usta ya da kalfaya manevi destek verilmiştir. Yine bu törenle tekkenin fonksiyonelliği sağlanmış ve tekke hayata nufûz etmesi sağlanmıştır. Bu törenlerle Müslüman esnaf -özellikle tasavvuf erbâbı- arasında dayanışma pekişmiştir. Kuşanma töreni vesilesiyle bir araya toplanan halkın Türk- İslam geleneklerini benimsemesi sağlanmıştır. 5

6 Fatih İYİYOL Bosna- Hersek te İsa Bey tekkesinin dışında Bentbaşı Mevlevî tekkesi, 1924 yılına kadar mevcudiyetini sürdürmüştür. Behiye Zlatar, 6 İsa Bey tekkesinin daha sonra Bentbaşı na taşındığını dolayısıyla Bentbaşı tekkesinin İsa Bey tekkesinin devamı olduğunu öne sürmektedir (Kurt, 2008: 8). Saraybosna dışında; Mostar da, Konjic te de Mevlevî tekkeleri mevcuttu. Ancak 1878 yılında Avusturya- Macaristan İmparatorluğu nun Bosna yı işgalinden sonra Mevlevî tekkeleri kapatılmış. Birkaç yıl sonra ise yeniden açılmıştır yılına kadar Bentbaşı Mevlevî tekkesi canlılığını korumuş ve bu tarihte sonra Mevlevî tekkesi kapatılmıştır. Tekrar açılan Mevlevî tekkesi 1952 de Bosna-Hersek te tüm tekkelerin kapatılmasından nasibini almıştır. Tekkenin kapatılmasına rağmen Mesnevihan Hacı Mujaga Merhemiç Mesnevi derslerini kesmemiştir. Mevlevîlik evlere ve camilere taşınmıştır. Bosna-Hersek te, Şeyh Fejzulah Efendi Hadžibayrić uzun yıllar Saraybosna da Mevlevi Şeyhi ve Mesnevihan olarak bu ekolün canlılığını devam etmiştir. Özellikle, Yugoslavya döneminin Bosna-Hersek inde Hacı Mugaja Merhemiç ve Şeyh Fejzulah Efendi Hadžibayrić in Mevlevilik in canlı kalmasındaki katkıları büyüktür (Beglerović, 2008:1-40). Şeyh Fejzulah Efendi Hadžibayrić in 1978 de ölümüyle birlikte Mevlevi şeyhi olarak Bosna-Hersek te bir boşluk yaşanmıştır. Daha sonra, Visoko nun Moştre Köyü de tekkesi bulunan Şeyh Sirri Hadžmejlić teberrüken Mevlevi şeyhi olarak bu ekolün Bosna- Hersek te yaşamasını sağlamaya devam etmiştir Şiirlerini Türkçe Yazan Boşnak Mevlevî Halk Şairleri Mevlevîlik in Boşnak kültüründe derin izler bıraktığının bir kanıtıda Türkçe şiir yazan Mevlevî Boşnak halk şairleri ve onların oluşturduğu Alhamiyado Edebiyatı dır. 8 Mevlevi Boşnak şairler Türkçe nin yanında Mesnevi nin Farsça olmasından dolayı Farsça da yazmışlardır. Türkçe ve Farsça şiirler yazan Boşnak Mevlevî şairler şunlardır: Habibi Dede( ölüm1643), Katibi Mustafa Boşnak( ), Mezaki olarak tanınan Derviş Süleyman Boşnak( ), Nevesinye den Mehmet 6 Bosna- Hersek Cumhuriyeti, Şarkiyat Enstitüsü müdürü olarak görev yapan Behiye Zlatar, tarih profösörüdür. 7 Yaptığımız saha araştırmasında görüştüğümüz Şeyh Sırri Hacımeyliç, Mevlevi şeyhi olduğunu ifade etmektedir. Şeyh Sırri nin tekkesinde hem Nakşi hem Mevlevi ayinleri yaptığını müşahade ettik. Şeyh Sırri Hacımeyliç, aynı zamanda Şeyh Mesut Efendi nin ölümüyle Bosna- Hersek teki tasavvuf ekollerinin manevi önderi konumundadır. 8 Alhamiyado Edebiyatı, Osmanlı fetihlerinden sonra özellikle Tasavvuf akımlarının etkisiyle Boşnak, Arnavut ve diğer Balkan yerlilerinde kendi dillerinin yanı sıra Türkçe, Arapça ve Farsça yla ve Osmanlıca alfabesiyle oluşturulan edebiyata denir. 6

7 Boşnak Halk Kültüründe Mevlânâ ve Mevlevîlik Muhteşim Velegoviç Şabanoviç(1692), Nazmi Dede Hasan(1713) Husam Boşnak, Mostarlı Fevzi(1747) ve Adil Paşa(1882 ) Şerifoviç,... (Ćehayić, 1986: 32 ) Boşnak Halk Şiirinde Mevlânâ ve Mevlevîlik Günümüzde, tüm Boşnak tekkelerinde aşağıdaki ilahi okunmaktadır (K2), (K3), (K4), (K5), (K6), (K6), (K7), (K8) (K9), (K10). Boşnakça Metin Dođi Svijetla Konyo, slavna li si Zbog imena Mevlanina, Riječ njegova poziv srca Na svim tvojim je vratima. Türkçe Tercümesi Gel Ey şerefli Konya namın yücedir. Mevlana dan dolayı, Sözü(Mevlananın) kalbinin çağrısı Tüm kapılarındadır senin Dođi, dođi! Dođi, dođi! Gel, gel! Gel, gel. Ma ko da si, ma gdje da si, Makar da si i sto puta Obećanje prekršio, Opet dođi, Samo dođi. Prekrio te nur Mavlane, I bejtovi Mesnevije, Ko god dođe, jecaj naja Srce će mu da otkrije. Tvoje kuće ko bejtovi Svaka tajnu svoju ima, Postala si sama srce Uplakano rastancima. Kim olursan ol, nerede olursan ol Tövbeni yüz defa Bozmuş olsan da Yine gel Sadece gel Sarmış seni Mevlana nın nuru Ve Mesnevinin beyitleri, Kim gelirse oraya ney inlemeleri Kalbini açacak. Evlerin beyitler gibi Her biri kendi sırrını saklar. Sen bir gönül oldun Ayrılıklara ağlayan Dođi, dođi! Gel, gel! Sarajevo dušu dade, Kad je čulo poziv sveti, Na Benbašu bijelih golubova, Cijelo jato uz zvuk naja sleti. Saraybosna sana ruhunu vermiş Aziz çağrını duyduğunda Beyaz güvercinler Bentbaşı na indi Ney sesini duyduklarında. 7

8 Fatih İYİYOL Sjaj dersova srce pamti, I čežnjivo traži pića Što u šeher točilo ga Čisto srce Merhemića. Derslerin parıltısını kalp sezer Ve özlemle şarap ister. Ki şehri (nurla) doldurdu, Merhemiçin 9 temiz kalbi. Sjaj dersova srce pamti, I čežnjivo traži pića Što u šeher točilo ga Čisto srce Merhemića. Dođi, dođi! Derslerin parıltısını kalp sezer Ve özlemle şarap ister. Ki şehri (nurla) doldurdu, Merhemiçin 10 temiz kalbi. Gel, ge!l Kud odeše dobri ljudi, Gdje li sa sakriše? Ko ih traži, zna kakav je, Plač rastanka, naja duše. Nereye gitmişler iyi insanlar? Nerede saklanmışlar? Onları bulmaya çalışan biliyor, Ayrılığın, neyin ve ruhunun inlemesinin nasıl olduğunu Od njih nama ostala je Mudra riječ k'o utjeha. Ne tražite nas po grebljima, Već kod ljudi u srcima. Onlardan bize kalmıştır Hikmetli sözler, teselli olarak Bizleri mezarlıklarda değil de İnsanların kalplerinde bulmaya çalışın. Dođi, dođi! Gel, gel Mesneviju ko da shvati, Koje srce tu moć ima? Svaki bejt je jecaj naja, Svi džiltovi jedan sema'. Mesneviyi kim anlayabilir ki! Hangi kalbin böyle bir gücü var. Her beyit neyin inlemesidir. Tüm ciltleri semadır. 9 İlahide bahsedilen Merhemiç, bir mesnevihandır. O, Bosna- Hersek te mesnevi dersleri vermiş, onun ölümü üzerine ise Şeyh Fejzulah Efendi Hadžibayrić, Mesnevi derslerini devam ettirmiştir. 10 İlahide bahsedilen Merhemiç, bir mesnevihandır. O, Bosna- Hersek te mesnevi dersleri vermiş, onun ölümü üzerine ise Şeyh Fejzulah Efendi Hadžibayrić, Mesnevi derslerini devam ettirmiştir. 8

9 Boşnak Halk Kültüründe Mevlânâ ve Mevlevîlik Gdje je srce što će čuti, Ispod bejta što se zbori? Gdje je srce što na pragu, Mevlaninu aškom gori. Sezecek olan kalp nerede Beyitlerdeki hikmetleri Aşkla yanan kalp nerde Mevlananın kapısında Dođi, dođi! Gel, gel Hej, ašici, sretni li ste, Gaflet perdu kad skinuste. Dunjaluče, čekr ti si, Ey aşıklar ne mutlu size Gaflet perdesini üstünüzden attınız Ey günyaya gönül bağlayan! Što okreće želje puste. (Nefsin)arzulari çeviren değirmenin dişlileri gibisin Hajde srce, baci brige, Za dunjaluk kojeg nije, Stavi uho na bejt naja, Da čujemo tajnu koju krije. Haydi kalbim sıkıntıları at Bu sahte dünyanın Ney beyitine kulak ver, Hangi sırrı sakladığını duymak için. Dođi, dođi! Gel, gel! Yukarıdaki ilahide de görüldüğü gibi Boşnak halk kültüründe, Mevlanâ ve Mevlevîlik in yoğun bir etkisi söz konusudur. Bu etki, fonsiyonel açıdan değerlendirildiğinde çeşitli kanaatlere varmak mümkündür. Mevlevîlik in diğer tasavvuf ekolleri içinde şiire ve sanata önem vermesi, Doğu Avrupa nın bir parçası olan Bosna- Hersek te etkili olmasını sağlamıştır. Yine, Mevlevîlik te ötekileştirmeme, herkese gel deme felsefesi, özellikle dinlerin ve mezheplerin kimlik olarak öne çıktığı bu coğrafyada Mevlevîlik e sempatiyle bakılmasını sağlamıştır. Üçüncü olarak, Mevlevîlik in Bosna- Hersek te tekkesini ilk açan Türk tasavvuf ekolü olması, yüzyıllarca etkileşimin sürmesi, halk kültüründe Mevlânâ sevgisinin pekişmesini sağlamıştır. Türkiye de Mevlanâ ile ilgili okunan tüm popüler ilahileri Bosna da görmek mümkündür. Bu ilahiler, Boşnaklar tarafından okunmakta ve radyo 11 ve televizyon 11 Özellikle Boşnak Müslümanların din işlerini düzenleyen Bosna Riyaseti nin radyo kanalı tasavvufi parçalar çalmaktadır. Bu ilahilerin önemli bir kısmı da Türkçe ilahilerden oluşturmaktadır. 9

10 Fatih İYİYOL kanallarında özellikle Ramazan ayında söylenmektedir. Bunun yanında Bosna- Hersek te okunagelen Mevlana ile ilgili birçok Türkçe ilahiyi günümüzde de görülmektedir. Hemen hemen her Boşnak tekkesinde aşağıdaki Türkçe ilahi okunmaktadır. Ya Hazreti Mevlana (K2), (K4), (K5), (K6), (K6), (K7), (K8), (K10). Dilmur dejim ihja kil. Ja Hazreti Mevlana Lutfunla mudava kil Ja Hazreti Mevlana Sen Hüsrevi dervişan Ben hakki derisan Lutf ejle koma girjan Ja Hazreti Mevlana Dir mulkune šahimsin Her hale guvahimsim Alemde penahimsin Ja Hazreti Mevlana Bir name sijahim Ben gum kerde i rahim Ben jekpare gunahim Ja Hazreti Mevlana Dil aklimi almištir Sevdalara salmištir. Karim sana kalmištir. Ja Hazreti Mevlana Balkan Türkçesiyle okunan yukarıdaki bu ilahi Boşnak halk kültüründe, Türk Tasavvuf geleneğinin izlerinin ne kadar derin olduğunun bir kanıtıdır. 10

11 Boşnak Halk Kültüründe Mevlânâ ve Mevlevîlik 2.7. Şeb-i Arus Etkinlikleri ve Mesnevi Dersleri Modern zamanların bir anma programı olan Şeb-i arus etkinlikleri, Boşnak Mevlevîler tarafından kısa bir süre içerisinde duyulmuş ve Bosna-Hersek te de bu etkinlikler yapılmaya başlanmıştır. UNESCO nun 1957 yılını Mevlanâ Celaleddin-i Rumî yılı ilan etmesi ve Konya da Şeb-i arus programlarının yapılmasından iki yıl sonra 17 Aralık 1957 de Hacı Mujaga Merhemiç in mesnevihanesinde şeb-i arus programı yapılmıştır. Bu tarihten itibaren Bosna-Hersek te Şeb-i arus programları camilerde, tekkelerde ve mesnevihanelerde yapılmıştır (Halilagić, 2008:2). Bosna- Hersek te, Şeb-i arus programlarının içeriği ise şöyledir: Program, Kur an-ı Kerim den sûreler ile başlar. İkinci olarak, Boşnakça ve Farsça gazeller okunur. Daha sonra, Mevlevi esaslarını anlatan bir ders yapılır. Bosna daki tasavvuf erbablarının özellikle Mevlevî şeyherinin isimleri zikredilir. Son olarak, Türkçe 12 ve Boşnakça ilahiler okunur (Halilagić, 2008:2). Bosna-Hersek te Mesnevi dersleri, tekkelerin kapatılmasına rağmen kesintiye uğramamıştır. Mesnevihane haline getirilen çeşitli meskenlerde Mesnevi dersleri verilmiştir. Saraybosna nın yanında Tuzla da da Mevlevî ekolüne bağlı vekiller ve dervişler Mesnevi dersleri vermişlerdir. Bu derslere halk ilgi göstermiş ve katılım yüksek olmuştur (Payeviç, 2008:1 4) Boşnak Halk Kültüründe Mevlânâ ve Mevlevîlikle İlgili Maddi Kültür Unsurları Bosna-Hersek te eski mezarlıklarda Mevlevî kabirleri rastlamak mümkündür. Bu mezar taşları, tıpkı Türkiye deki Mevlev mezar taşları gibi Hû, Yâ hû, Yâ Hazreti Mevlânâ gibi sözle başlar. Şeyh veya halifenin baştaşında destarlı bir sikke vardır. Erkek ve kadın muhiplerin mezar taşlarında, taşın ön tarafında kabartma bir sikke görülür(gölpınarlı, 2006: ). Bir Mevlevî kıyafeti olan aynı zamanda başka tasavvuf ekollerinin de kıyafeti olarak giyilen Hayderî ya da Hayderîye Bosna-Hersek te tüm tekkelerde giyilir. 13 (K1), (K2), (K3), (K4), (K5), (K6), (K6), (K7), (K8) (K9), (K10). 12 Türkçe ilahilerin içinde Mevlanâ için yazılmış olan Serveri Ser Bülendimiz ilahisine bu programlarda özel önem verilir. Bu ilahi program boyunca birkaç kez okunur. 13 Bu tekkelerden bazıları şunlardır: Saraybosna Potok Nakşibendi tekkesi, Olovo Nakşibendi Tekkesi, Saraybosna Sinanova Kadiri tekkesi, Vareş Rifai tekkesi, Jivçiç Nakşibendi tekkesi... 11

12 Fatih İYİYOL Hayderî, gömlek üstüne giyilen yakasız, önü açık bele kadar kolsuz, düz bir yelektir. Omuz başlarında, omuzlardan birkaç parmak aşağı doğru uzanır (Gölpınarlı, 2006: 32). Mevlânâ nın temsili resimleri, heykelcilikler ve Konya ile ile ilgili resimleri binlerce Boşnak evinde görmek mümkündür. Boşnak evlerini süsleyen bu maddi kültür unsurları, Boşnak halk kültüründe, Mevlânâ sevgisini göstermek açısından önemli bir belirtidir. 3. SONUÇ Osmanlı imparatorluğunun bölgeyi fethinden önce kolonizatör Türk dervişleri, bütün Balkan coğrafyasına olduğu gibi Bosna- Hersek e de yayıldılar. Fetihten önce ilk kurulan tekke, Mevlevî İsa Bey tekkesidir. Dolayısıyla Mevlevîlik yaklaşık 550 yıldır bu bölgeye nufûz etmektedir. Anadolu dan Bosna-Hersek e kendi ekollerini yaymaya gelen Mevlevî dervişler aynı zamanda, Türk folklorunu ve kültürünü, Boşnak kültürüne taşımışlardır. Türk folklorunun bir müessesesi olan Ahilik ve onun etrafında gelişen âdetler ve pratikler Bosna da da görülmüştür. Bunun yanında; Türk dinî-mistik folkloruna ait semâ, kılık- kıyafetler, kalıp sözler gibi birçok unsur, Boşnak kültürüne de aktarılmıştır. Bosna-Hersek te; Türkçe, ibadet dili olarak görülmektedir. Tekkelerde okunan ilahilerin büyük çoğunluğu Türkçedir. Halkın günlük hayatta yaptığı dualar, tortulaşmış kalıp sözlerin büyük bir kısmı Türkçedir Boşnak halk kültürünün Türk dini ve mistik folklorudan etkileşimi devam etmektedir. Bosna-Hersek te Şeb-i arus programları yapılmakta, Mevlânâ ve Konya ile ilgili ilahiler halk tarafından söylenmekte, radyo ve televizyonlarda okunmaktadır. Bosna- Hersek teki Mevlevîlik; meşei, gelenek, adap ve erkân, ilahiler göz önüne alındığında Türk tekke- tasavvuf geleneğinin devamı niteliğindedir. Türk tekke- tasavvuf ekolü olan Mevlevilik, Bosna-Hersek te Türkçe şiir yazan Boşnak halk şairlerini ortaya çıkarmıştır. Balkanlarda birçok bölgede, tasavvuf ekolleri silinmeye yüz tutmasına rağmen Mevlevîlik, Bosna-Hersek te canlılığını korumaya devam etmektedir. Mevlânâ, Bosna-Hersek te tanınmakta ve sevilmektedir. Boşnaklar, Mevlânâ yı kendi kültürlerinin bir parçası olarak görmektedirler. 12

13 Boşnak Halk Kültüründe Mevlânâ ve Mevlevîlik Kaynakça AKALIN vd.(2005), Türkçe Sözlük, Ankara, Türk Dil Kurumu ALBAYRAK, Kadir (2005), Bogomilizm ve Bosna Kilisesi, İstanbul, Emre Yayınları BARKAN, Ömer Lütfi(1942), İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi, Ankara, s.ii, s BEGLAROVİĆ, S.(2008), Fejzulah Efendija Hadžibajrić Kao Mevlevijski Šejh i Mesnevihan u Periodu Nakon Rušenja Isa-Begove Tekije, Sarajevo, The Place And Dervish Orders İn Bosnia Herzegovina On The Year Of Jalaladdin Rumu 800 Years Since His Birth Symposium, Orijentalni Institut u Sarajevu Unpublished Symposium Proceedings, s.1-40 ĆEHAJIĆ, Džemal(1986), Derviški Redovi u Jugoslovenskim Zemljama, Sarajevo, Grafo-art Atelje EKER, Süer(2006), Bosna da Etno-Linguistik Yapı ve Türk Dili ve Kültürü Üzerine, Milli Folklor, Milli Folklor Yayınları, Ankara, y. 18, say. 72, s FRİEDMAN, Francine (1996), The Bosnian Muslims Denial of a Nation, Colarado: Westview Press. GÖLPINARLI, Abdülkadir (2006), Mevlevâ Âdâb Ve Erkânı, İstanbul, İnkılâp Yay. HALİLAGİĆ, Sead (2008), Obiljevanje Arusa u BIH, Sarajevo,The Place And Dervish Orders İn Bosnia Herzegovina On The Year Of Jalaladdin Rumu 800 Years Since His Birth Symposium, Orıjentalni Institut u Sarajevu Unpublished Symposium Proceedings, s. 1-2 İZETİ, Metin (2004), Balkanlarda Tasavvuf, İstanbul, Gelenek Yayınları KORKMAZ, Hüseyin (2007), Osmanlı nın Batı Yakası Bosna, İstanbul, 3F Yayınevi KURT, Yılmaz (2008), Saraybosna Zaviyeleri, Sarajevo,The Place And Dervish Orders İn Bosnia Herzegovina On The Year Of Jalaladdin Rumu 800 Years Since His Birth symposium, Orıjentalni Institut u Sarajevu Unpublished Symposium Proceedings, s MALCOLM, Noel (2002), Bosnia A Short History, London, Pan Boooks ÖZTUNA, Yılmaz (1990), Rumelini Kaybımız, İstanbul, Ötüken Yayınları 13

14 Fatih İYİYOL PAYEVİÇ, İzzet Zikri (2008), Psıhoterapıjske Dımenzıje Mevlevıjskog Učenja, The Place And Dervish Orders İn Bosnia Herzegovina On The Year Of Jalaladdin Rumu 800 Years Since His Birth symposium, Orıjentalni Institut u Sarajevu Unpublished Symposium Proceedings, s. 1-4 VELJAČİĆ, Sužezana (1966), Sırp-Hırvat Diline Girmiş Olan Türk Maddî Kültür Unsurları, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası. Sözlü Kaynaklar(Kaynak Kişiler) (K1) Ćazim Hadžimejlić, 50, Kaçuni, Evli, Kaçuni tekkesinin şeyhi- güzel sanatlar fakültesi geleneksel islam sanatları profösörü. (K2) Hamza Berbiç, 43, Kiseljak, Evli, imam, ilahiyat fakültesi mezunu (K3) Mensur Hacımeyliç, 50, Visoko, esnaf, lise mezunu (K4) Mükrem Kamber, 40, Olovo, evli, imam, medrese mezunu (K5)Nejat Biço, 49, Saraybosna, Sinanova tekkesi kütüphane görevlisi, lise mezunu (K6) Şeyh Asmir, 45, Vareş, evli, Vareş Rifai tekkesi şeyhi, lise mezunu, (K7) Şeyh Birzina, 60 yaşında, Saraybosna, evli, Mejtaš Nakşi tekkesinin şeyhi (K8) Şeyh Niyaz, 41, Olovo, evli, Olovo Nakşi tekkesi şeyhi, Lise mezunu (K9) Şeyh Sirri, 61, Moştre, evli, Moştre Mevlevî- Nakşî tekkesi şeyhi, üniversite mezunu (K10) Şeyh Ömer Efendi, 70, Saraybosna, Potok Nakşibendi tekkesinin vekili, üniversite Mezunu 14