ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ. KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ KONU ANLATIMLI EĞİTİM BİLİMLERİ

Transkript

1 KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ KONU ANLATIMLI PRATİK BİLGİLER SINAVLARA EN YAKIN ÖZGÜN SORULAR VE AÇIKLAMALARI

2 Komisyon KPSS ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 29. Baskı: 2018, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş. Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Değerli Öğretmen Adayları; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Eğitim Bilimleri Testinde önemli bir yer tutan Öğrenme kapsamındaki yaklaşık 12 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.

4

5 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Öğrenme Psikolojisine Giriş ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ 1 Öğrenme Nedir? 1 Öğrenmenin Özellikleri 1 DAVRANIŞ TÜRLERİ 3 Doğuştan Getirilen Davranışlar 3 Geçici Davranışlar 3 Öğrenme Ürünü Olan Davranışlar 4 ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 8 Öğrenenle İlgili Faktörler 8 Öğrenme Yöntemi ile İlgili Faktörler 15 Öğrenme Malzemesi ile İlgili Faktörler 18 ÖĞRENME KURAMLARI 21 Davranışçı Yaklaşımla Bilişsel Yaklaşım Arasındaki Temel Farklar 21 ÖZET 22 ÇÖZÜMLÜ TEST 24 ÇÖZÜMLER 31 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM Klasik (Tepkisel) Koşullanma KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA 40 KLASİK KOŞULLANMANIN BEŞ TEMEL ÖGESİ. 40 TEMEL KAVRAMLAR 45 Bitişiklik 45 Garcia Etkisi 45 Habercilik 47 Olumlu ve Olumsuz Habercilik 49 Birleşik Koşullanma 50 Üst Düzey (Dereceli) Koşullanma 51 Duyusal Ön Koşullanma 52 Sönme 54 Pekiştirme 55 Kendiliğinden Geri Gelme 56 Genelleme 56 Ayırt Etme 57 Gölgeleme 58 Engelleme 59 KOŞULLU TEPKİLERİ ORTADAN KALDIRMA YÖNTEMLERİ 61 Sönmesini Bekleme 61 Karşıt Koşullama 61 İtici Uyarıcılara Koşullama 62 Sistematik Duyarsızlaştırma 62 Karşı Karşıya Getirme (Maruz Bırakma-Taşırma) 64 ÖZET 65 ÇÖZÜMLÜ TEST 66 ÇÖZÜMLER 69 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM Bağlaşımcılık Kuramı (Deneme-Yanılma Yoluyla Öğrenme) BAĞLAŞIMCILIK (BAĞ KURAMI / ARAÇSAL KOŞULLANMA) 80 Deneme Yanılma Yoluyla Öğrenme 80 Küçük Adımlar İlkesi 81 THORNDİKE IN ÖĞRENME İLE İLGİLİ ÜÇ TEMEL YASASI 82 Etki Yasası 82 Hazırbulunuşluk Yasası (Kanunu) 83 Tekrar (Alıştırma) Yasası (Kanunu) 84 ÖĞRENMENİN İKİNCİL YASALARI 84 Tepki Çeşitliliği 84 Tutumlar 85 Ögelerin Gücü 85 Benzetim Yoluyla Tepkide Bulunma (Tepki Analojisi) 85 Çağrışımsal Geçiş 86 Etkinin Yayılması 86 Ait Olma 87 Çağrışamsal Zıtlık 87 v

6 İÇİNDEKİLER ÖZET 88 ÇÖZÜMLÜ TEST 89 ÇÖZÜMLER 91 CEVAPLI TEST BÖLÜM Bitişiklik Kuramı (Uyarıcı - Tepki Bitişikliği) BİTİŞİKLİK KURAMLARI 94 WATSON 94 Korku Koşullanması (Küçük Albert Deneyi) 94 En Son ve En Sık İlkesi 95 Bulmaca Kutusu Deneyi 96 GUTHRIE 96 Bitişiklik İlkesi 96 Tek Denemede Öğrenme 97 Sonunculuk İlkesi 97 GUTHRIE NİN ALIŞKANLIKLARI YOK ETME YÖNTEMLERİ 98 Eşik Yöntemi 98 Bıktırma Yöntemi 99 Zıt Tepki Yöntemi 100 MERAKLISINA 101 ÖZET 102 ÇÖZÜMLÜ TEST 103 ÇÖZÜMLER 105 CEVAPLI TEST BÖLÜM Edimsel (Operant) Koşullanma EDİMSEL KOŞULLANMA 110 Tepkisel Davranış 110 Edimsel Davranış 111 Etki Yasası ve Edimsel Koşullanma 111 EDİMSEL VE TEPKİSEL KOŞULLANMANIN KARŞILAŞTIRILMASI 112 PEKİŞTİRME 113 OLUMLU VE OLUMSUZ PEKİŞTİRME 114 Olumlu Pekiştirme 114 Olumsuz Pekiştirme 115 Ceza 117 I. ve II. Tip Ceza 117 PEKİŞTİRME VE CEZA TÜRLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI 120 Birincil ve İkincil Pekiştireçler 120 PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ 122 Sosyal Pekiştireçler 122 Nesne Pekiştireçleri 122 Etkinlik Pekiştireçleri 122 Sembolik Pekiştireçler 122 Sönme 122 Kendiliğinden Geri Gelme 125 GENELLEME (ÖĞRENMENİN GENELLENMESİ) 125 Uyarıcı Genellemesi 125 Tepki Genellemesi 126 Ayırt Etme 127 Davranışta Kontrast 129 PEKİŞTİRME TARİFELERİ 131 Sürekli 132 Sabit Oranlı 132 Değişken Oranlı 132 Sabit Aralıklı 132 Değişken Aralıklı 132 Diğer Pekiştirme Tarifeleri 136 Artan Oranlı Pekiştirme 136 Artan Aralıklı Pekiştirme 137 Katışık Tarifeler 137 Kademeli Yaklaşma 138 Davranış Biçimlendirme 139 Zincirleme 140 vi

7 İÇİNDEKİLER Koşullu Anlaşma 142 Premack İlkesi 143 Simgesel Ödülle Pekiştirme 144 Batıl Davranış 145 KAÇMA VE KAÇINMA KOŞULLANMASI 146 Çaresizlik 148 Kendini Gerçekleştiren Kehanet 150 EĞİTİMDE CEZANIN KULLANILMASI 151 Cezanın Olumsuz Yönleri 151 Ceza Uygularken Dikkat Edilecek Noktalar 151 Ara Verme 152 Cezaya Alternatif Davranış Kontrol Teknikleri 152 MERAKLISINA 155 ÖZET 158 ÇÖZÜMLÜ TEST 161 ÇÖZÜMLER 167 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM Gestalt Kuramı (İçgörüsel / Kavrayarak / Sezgisel Öğrenme / Kavrama / Kavrayış / Seziş Yoluyla Öğrenme) 7. BÖLÜM Bilgi İşleme Kuramı BİLGİ İŞLEME KURAMI 208 BİLGİ DEPOLARI 211 Duyusal Bellek (Duyusal Kayıt) 211 Kısa Süreli Bellek (İşleyen/Çalışan Bellek) 211 Uzun Süreli Bellek 211 BİLİŞSEL SÜREÇLER 214 Bilginin Duyusal Bellekten Kısa Süreli Belleğe Aktarılması 214 Bilginin Kısa Süreli Bellekte Saklanması 215 Bilginin Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belleğe Aktarılması 216 Bilginin USB den KSB ye Aktarılması 221 YÜRÜTÜCÜ SÜREÇLER 226 Yürütücü Kontrol Sistemi 226 Yürütücü Biliş Bilgisi 226 MERAKLISINA 227 ÖZET 229 ÇÖZÜMLÜ TEST 230 ÇÖZÜMLER 233 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST GESTALT KURAMI 183 İçgörüsel (kavrama yoluyla) Öğrenme Deneyi 183 GESTALT YAKLAŞIMIN TEMEL İLKELERİ 188 ÜRETİCİ DÜŞÜNME 188 YARATICI DÜŞÜNME 189 ALGI YASALARI 191 ALGISAL DEĞİŞMEZLİK 194 BELLEK VE UNUTMA 195 ALAN KURAMI 196 ÖZET 198 ÇÖZÜMLÜ TEST 199 ÇÖZÜMLER 203 CEVAPLI TEST 205 vii

8 İÇİNDEKİLER 8. BÖLÜM İşaret Gestalt Kuramı (Amaçlı Davranışçılık - Beklenti Kuramı) İŞARET GESTALT KURAMI 241 Amaçlı Davranışçılık 241 Beklenti 243 Denence 243 Ödül Beklentisi 244 Örtük Sönme 244 Gizil Öğrenme 245 Yer Öğrenme 248 Bilişsel Harita 250 MERAKLISINA 251 ÖZET 254 ÇÖZÜMLÜ TEST 255 ÇÖZÜMLER 258 CEVAPLI TEST BÖLÜM Sosyal Öğrenme Kuramı Gözlem Yoluyla Öğrenme Model Alma Yoluyla Öğrenme Dolaylı Öğrenme SOSYAL ÖĞRENME NEDİR? 263 DOLAYLI ÖĞRENMEYİ SAĞLAYAN DOLAYLI YAŞANTILAR 266 Dolaylı Pekiştirme 266 Dolaylı Ceza 266 Dolaylı Güdülenme 267 Dolaylı Duygu 268 MODEL ALMA YOLUYLA NELER ÖĞRENİLEBİLİR? 269 GÖZLEM YOLUYLA ÖĞRENME SÜREÇLERİ 273 Dikkat 273 Hatırda Tutma 273 Davranışı Meydana Getirme 274 Güdülenme 274 SOSYAL BİLİŞSEL KURAMIN TEMEL İLKELERİ 276 Karşılıklı Belirleyicilik 276 Sembolleştirme Kapasitesi 277 Öngörü Kapasitesi 277 Dolaylı Öğrenme Kapasitesi 277 Öz-Yargılama (öz-yansıtma) Kapasitesi 278 Öz-Yeterlik Algısı (yetkinlik beklentisi) 278 Öz-Düzenleme Kapasitesi 280 ÖZET 281 ÇÖZÜMLÜ TEST 282 ÇÖZÜMLER 285 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST KAYNAKÇA 293 viii

9 1. Öğrenme Psikolojisine Giriş YILLARA GÖRE ÇIKMIŞ SORU ANALİZLERİ 2005 / / / / / / / / / / / / / / / 1 ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ Öğrenme Nedir? Öğrenme; organizmanın davranışlarında yaşantı yoluyla meydana gelen, nispeten (göreli olarak) kalıcı değişikliklerdir. Bu tanıma göre; Öğrenme bir davranış değişikliğidir. Ancak her davranış değişikliği öğrenme değildir. Bir davranış değişikliğinin öğrenme olarak kabul edilmesi için bu değişikliğin şu ya da bu nedenle değil yaşantı yoluyla gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Bir davranış değişikliğinin öğrenme olarak kabul edilebilmesi için gerekli olan son koşul bu değişikliğin nispeten kalıcı olması yani süreklilik göstermesidir. NOT Öğrenmenin üç temel özelliği: Davranışta değişiklik Yaşantı yoluyla meydana gelme Nispeten kalıcı olma Peki, bir davranış değişikliğinin yaşantı yoluyla meydana gelmesi ne demektir ve yaşantı kazanma dışında organizmada davranış değişikliğine yol açabilecek faktörler nelerdir? Yaşantı, organizmanın çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izdir. Öğrenme tanımında yaşantı sözcüğünün yerine, yaşantı kavramının tanımını koyarsak şu şekilde bir tanım elde etmiş oluruz: Öğrenme; organizmanın davranışlarında çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izlere bağlı olarak meydana gelen, nispeten kalıcı değişikliklerdir. NOT Bir davranış değişikliğinin öğrenme olarak kabul edilebilmesi için bedensel bir değişiklik nedeniyle ortaya çıkmış olmaması gerekir. Yaşantı kazanma dışında organizmada davranış değişikliğine yol açabilecek bazı faktörler vardır. Olgunlaşma, büyüme, sakatlanma, hastalık, yorgunluk, ilaç ya da alkol alma gibi nedenlerle ortaya çıkan davranış değişiklikleri öğrenme olarak kabul edilmez. Çünkü bu davranış değişiklikleri organizmanın çevreyle girdiği etkileşim sonucunda kendisinde kalan ize bağlı olarak değil bedensel bir değişikliğe bağlı olarak meydana gelmektedir. Hastalık, yüksek ateş ya da sakatlanma gibi durumlarda organizmada davranış değişikliği gözlenebilir. Ateşi yükselen bir kişi sayıklayabilir, ayağını inciten birinin yürüyüşü değişebilir vb. Ancak bu davranış değişiklikleri yaşantı kazanma sonucunda oluşmadığı için öğrenme olarak kabul edilemez. Benzer şekilde ilaç, alkol ya da uyuşturucu gibi maddeler de organizmada davranış değişikliği oluşturabilir. Kişi kanına karışan bu maddenin etkisiyle sendeleyerek yürüyebilir, sayıklayabilir vb. Ancak bu davranış değişiklikleri de yaşantı kazanma ürünü olmadıkları için öğrenme olarak kabul edilemezler. Organizmada davranış değişikliğine yol açacak etkenlerden biri de olgunlaşmadır. Olgunlaşma, organizmanın kendisinden beklenen fonksiyonları yerine getirecek düzeye erişmesidir. Yaşın ilerlemesiyle birlikte organizma içinde var olan yeteneklerin öğrenme olmaksızın kendiliğinden ortaya çıkmasına olgunlaşma denir. Dolayısıyla olgunlaşma sonucunda organizmada bir fonksiyon değişikliği yani bir davranış değişikliği meydana gelmektedir. Ancak bu değişikliğin nedeni çevreyle girilen etkileşimler sonucunda organizmada kalan iz (yaşantı) değildir. Örneğin bir bebeğin doğumdan hemen sonra başını dik tutması beklenmez ancak 3 aylık olduğunda bu yeterliğe ulaşması beklenir. Bu davranış değişikliği öğrenme olarak kabul edilemez. Çünkü bebekte gözlenen davranış değişikliğinin nedeni yalnızca olgunlaşmadır ve yaşantı kazanma neticesinde oluşmamıştır. Öğrenmenin Özellikleri Davranışta gözlenebilir bir değişiklik olmalı. Davranıştaki bu değişiklik yaşantı kazanma sonucunda gerçekleşmiş olmalı. Davranıştaki bu değişiklik nispeten kalıcı ve sürekli olmalı. Davranıştaki bu değişiklik sakatlanma, hastalık, yorgunluk, uykusuzluk, ilaç, alkol ya da uyuşturucu gibi bir nedenle geçici bir biçimde meydana gelmiş olmamalı. Davranıştaki bu değişiklik yalnızca olgunlaşma neticesinde meydana gelmiş olmamalı. 1

10 Öğrenme Psikolojisine Giriş NOT Olgunlaşma öğrenme için ön koşuldur. Organizmanın herhangi bir davranışı öğrenmesi için gerekli olgunluk düzeyine ulaşmış olması gerekir. Fakat organizmada gözlenen davranış değişikliği çevreyle girdiği etkileşim sonucunda kendisinde kalan ize bağlı olarak değil yalnızca olgunlaşma sonucunda ortaya çıkıyorsa bu değişiklik öğrenme olarak kabul edilmez. Bir çocuğun okuma ve yazmaya başlaması öğrenme olgusuna iyi bir örnektir. Davranışta bir değişiklik olacak, Daha önce okuyup yazamayan çocuk artık bu becerileri sergileyebilmektedir. Bu değişiklik kalıcı ve sürekli olacak, Okuma ve yazma davranışı büyük ihtimalle yaşam boyunca sürecektir. Bu değişiklik organizmanın yaşantı kazanması sonucunda çıkacak. Çocukta görülen bu davranış değişikliği okulda gerçekleştirdiği faaliyetler (çizgi çalışması, fişleri görme ve öğretmenin bu fişleri okuması vb.) sırasında çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda yani yaşantı kazanma sonucunda gerçekleşmiştir. Aşağıdakilerden hangisi öğrenmenin en uygun tanımıdır? A) Bireyin içerisinde yaşadığı kültürün değerlerini kazanma süreci B) Bireyin çevresiyle etkileşiminde meydana gelen değişme C) Yeni ve kalıcı bilgilerin edinilmesi için yararlanılan yöntem D) Yaşantılar yoluyla meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliği E) İstenilen davranış değişikliğini oluşturmak amacıyla bireyin gösterdiği bilinçli çaba Çözüm: Öğrenme; organizmanın davranışlarında yaşantı yoluyla meydana gelen, nispeten (göreli olarak) kalıcı değişiklik olarak tanımlanmaktadır. Öğrenme tanımının üç temel bileşeni (1) organizmanın davranışlarında değişiklik olması (2) yaşantı yoluyla meydana gelme ve (3) nispeten kalıcı olmadır. Seçeneklerde öğrenme tanımının bu üç temel bileşenini içeren tek tanım, Yaşantılar yoluyla meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliği ifadesidir. Cevap D Aşağıdakilerden hangisi öğrenilmiş davranışların bir özelliği değildir? A) Yaşantı sonucunda oluşma B) Kalıcı izli olma C) Önceki davranışlardan farklı olma D) Süreklilik gösterme E) Olgunlaşma ile ortaya çıkma Çözüm: Öğrenme yaşantı yoluyla meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliği olarak tanımlanır ve yaşantı kazanma dışında davranış değişikliğine neden olan başka etkenlerle (olgunlaşma, büyüme, hastalık, sakatlanma, yorgunluk, uykusuzluk, alkol, uyuşturucu ya da ilaç) ortaya çıkan davranış değişiklikleri öğrenme olarak kabul edilmez. Bu durumda A seçeneği öğrenmenin bir özelliği iken olgunlaşma ile ortaya çıkmak, öğrenmenin özelliği değildir. Öğrenme davranış değişikliği olarak tanımlandığı için öğrenilmiş davranış organizmanın önceki davranışlarından farklı olmalı yani C seçeneğinde belirtildiği gibi davranışta bir değişiklik olmalıdır. Bu davranış değişikliğinin nispeten kalıcı olması ve süreklilik göstermesi gerekir ki bu durum da B ve D seçeneklerinde belirtilmiştir. Cevap E Bir davranışın öğrenilmiş davranış olarak nitelenebilmesi için I. Alkol ve ilaç gibi bir etkene bağlı olarak ortaya çıkma II. Bireyde, belirli bir yaşantıdan sonra görülme III. Nispeten kalıcı olma IV. Bedensel bir değişikliğe bağlı olmadan ortaya çıkma özelliklerinden hangilerine sahip olması gerekir? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV Çözüm: Bir davranış değişikliğinin öğrenilmiş bir davranış olarak kabul edilmesi için yaşantı yoluyla meydana gelmesi ve nispeten kalıcı olması gerekir. Bu durumda II ve III numaralı ifadeler öğrenilmiş davranışın özellikleridir. Öğrenmenin sakatlanma, hastalanma ya da olgunlaşma gibi bedensel bir değişikliğe bağlı olmadan ortaya çıkması organizmadaki davranış değişikliğinin nedeninin yaşantı kazanma olması gerekir. Bu durumda IV numaralı ifade de öğrenmenin özelliğidir. Alkol, ilaç gibi bir etkene bağlı olarak oluşan davranış değişiklikleri yaşantı kazanma dışındaki etkenlere bağlı olarak ortaya çıktığı için öğrenme olarak kabul edilmezler. Bu nedenle I numaralı ifade öğrenmenin özelliği değildir. Cevap E 2

11 Öğrenme Psikolojisine Giriş DAVRANIŞ TÜRLERİ Öğrenme hem insanlarda hem de hayvanlarda gözlenen bir olgudur. Meyve sineğinden tutun da kargalara, maymunlara kadar tüm hayvanlarda öğrenilmiş davranışlara rastlamak mümkündür. Diğer taraftan insanlarda ve hayvanlarda öğrenme ürünü olmayan, doğuştan getirilen kimi davranışlar da mevcuttur. İnsan ya da hayvan davranışlarını üç başlık altında incelemek mümkündür: Doğuştan getirilen davranışlar Geçici davranışlar davranışlar Doğuştan Getirilen Davranışlar İnsanlarda ya da hayvanlarda öğrenilmemiş doğuştan getirilen bazı davranışlar bulunmaktadır. Bunları refleksif davranışlar ve içgüdüler (türe özgü davranışlar) olmak üzere iki başlık altında incelemek mümkündür. Refleksler Doğuştan getirilen ve dolayısıyla öğrenme gerektirmeyen, belli uyarıcılar karşısında istemsiz (otomatik) ve basit bir tepki şeklinde ortaya çıkan oldukça hızlı ve tutarlı davranışlardır. Öksürmek, hapşırmak, kusmak, iğne batan ya da ateşe değen elimizi aniden çekmemiz, ani bir ses karşısında irkilmemiz ya da gözümüze rüzgâr geldiğinde gözümüzü kırpmamız reflekslere örnektir. 99 Doğuştan getirilirler: değildir. Fakat reflekslerin hepsi doğumla birlikte görülmeyebilir. Bebeklerde gözlenen reflekslerin bazıları olgunlaşma ile zamanı geldiğinde ortaya çıkar. Bazı refleksler de daha sonra ortadan kalkabilir. Ancak bu değişiklikler olgunlaşma sonucunda oluştuğu için öğrenme olarak kabul edilmez 99 İstemsiz tepkilerdir: Bilinçli olmayıp istemli kontrole tabi değildirler. 99 Basit davranışlardır: Refleks mekanizması omurilik tarafından yönetilir ve bazı kas gruplarını içeren basit davranış örüntüleridir. Organizmanın denge (homeostaz) durumunu korumaya yönelik istem dışı davranışları da refleksif davranışlar kapsamında ele alınabilir. Organizmanın normal bedensel durumunu (vücut ısısı, kan basıncı, kan şekeri vb.) istikrarlı bir denge düzeyinde tutmaya yönelik davranışları da doğuştan getirilir ve öğrenilmeleri gerekmez. Vücut ısısı düştüğünde titreme, yükseldiğinde terleme, kan şekeri düştüğünde kana şeker salgılanması vb. İçgüdüler (Türe özgü davranışlar) Doğuştan getirilen ve bir hayvan türüne özgü tipik davranış örüntülerine denir. NOT Hayvanların çevreye uyumlarında içgüdülerin önemi büyüktür ancak insanlarda içgüdü niteliğinde davranışlar bulunmamaktadır. İnsan davranışlarının çok büyük bir kısmı öğrenilmiş davranışlardır. İnsanda içgüdü niteliğinde davranışlar bulunmadığı için doğuştan getirdiğimiz, hayatta kalmaya ve türü devam ettirmeye yönelik davranış eğilimlerimize içgüdüsel davranış adı verilmektedir. Farklı türlerin üreme davranışı, kuşların yuva yapmaları, memelilerin yavrularını büyütme davranışı içgüdülere örnektir. Doğuştan getirilir: değildir. Güçlü bir genetik temeli vardır ve organizma yeterli olgunluğa eriştiğinde ortaya çıkar. Türün tüm üyelerinde gözlenir: Uygun koşullarda, türün tüm normal üyeleri bu davranışı aynı şekilde sergiler. Karmaşık davranış örüntüleridir: Göç etmek, yuva yapmak gibi davranışlar reflekslerle kıyaslanamayacak ölçüde karmaşık davranışlardır. Geçici Davranışlar Doğuştan getirilmeyen ancak yaşantı kazanma nedeniyle değil de başka etkenler nedeniyle oluşan ve bu nedenle de öğrenme ürünü olarak kabul edilemeyecek davranışlardır. Hastalık, yorgunluk, uykusuzluk, sakatlanma, ilaç, alkol ya da uyuşturucu gibi nedenlerle meydana gelen ve ortaya çıkmasına yol açan etken ortadan kalktığında kaybolan davranış değişiklikleridir. Bu tür davranış değişiklikleri nispeten kalıcı ya da sürekli olsalar dahi öğrenme olarak kabul edilemez çünkü davranıştaki değişikliğin nedeni yaşantı kazanma değildir. 3

12 Öğrenme Psikolojisine Giriş Alkol aldığında sendeleyerek yürümek Hastalanıp ateşi çıktığında sayıklamak Bileğini incittiği için topallayarak yürümek Diş tedavisi nedeniyle diş ağız bölgesi uyuşturulduğu için konuşamamak vb. Davranış Gözümüze rüzgâr geldiğinde gözümüzün yaşarması Türü Doğuştan Getirilen (Refleksif) Öğrenme Ürünü Olan Davranışlar Organizmanın çevreyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izlere bağlı olarak edindiği göreli olarak kalıcı olan davranışlardır. davranışlar istendik olabileceği gibi istenmeyen davranışlar da olabilir. İnsanlar okuma-yazmayı, aritmetiği, öz-bakım becerilerini öğrendikleri gibi küfür etmeyi, başkalarına eziyet etmeyi ya da sahtekârlık yapmayı da öğrenirler. Hem istendik davranışlar hem de istenmeyen davranışlar aynı iki yolla edinilir. Planlı Eğitim ve Kültürlenme (Toplumsallaşma). NOT Hem istendik davranışlar hem de istenmeyen davranışlar öğrenilebilir. Öğrenme ille de istendik yönde bir davranış değişikliği olmak zorunda değildir. Köpek gördüğümüzde korkmamız Yetişkinlik çağına erişen kırlangıcın çiftleşip yuva yapması Bisikletten düşen bir çocuğun ayağını incitip pedal çevirememesi Ağzımıza bir parça yiyecek aldığımızda ağzımızın sulanması Yeşil (ekşi) elma gördüğümüzde ağzımızın sulanması Doğuştan Getirilen (İçgüdü) Geçici Doğuştan Getirilen (Refleksif) Planlı eğitim yoluyla insanlara okuma-yazma, bilgisayar kullanma, yabancı dil gibi şeyler öğretilebilmektedir. Kopya çekmek ya da okulda gerçekleşen hatalı öğrenmeler ise planlı eğitimin hatalı yan ürünü olan istenmeyen davranışlardır. İnsanlar gelişigüzel kültürlenme yoluyla anadillerini etkili şekilde kullanmayı, sosyal becerileri, yemek yapmayı ya da yaşamlarını sürdürmelerine yardımcı olacak birçok bilgi ve beceriyi kazanabilmektedirler. Küfür etmek, sahtekârlık, başkalarına eziyet etme, hırsızlık, sigara ya da uyuşturucu kullanmak gibi istenmeyen davranışlar da olumsuz kültürel koşullar altında kazanılan öğrenme ürünü olan davranışlardır. Kolumuza enjekte edilen uyuşturucu iğne nedeniyle kolumuzu ve parmaklarımızı oynatamamamız. Bizi utandıracak bir söz duyduğumuzda yanaklarımızın kızarması Bir bebeğin kendisini ısırarak seven bir yetişkini görünce ağlamaya başlaması Aslında sakin ve uslu olan bir bebeğin hastalanıp, ateşi çıktığında ağlamaya başlaması Geçici Geçici 4

13 Öğrenme Psikolojisine Giriş Öğrenme, en geniş anlamıyla yaşantı ve pratik sonucunda davranışlarda meydana gelen, göreli olarak kalıcı bir değişmedir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisinde verilen davranış değişikliği öğrenme olarak nitelendirilemez? A) Sürekli olarak kardeşine vurarak onun oyuncaklarını elinden alan bir çocuğun, babası kendisini azarlayınca bu davranışından vazgeçmesi B) Biberonla beslenen bir bebeğin önceleri biberonu görünce bir tepki vermezken bir süre sonra biberonu görünce sevinmesi C) Terliyken soğuk su içtiği için hastalanan bir bireyin artık terliyken soğuk su içmemeye özen göstermesi D) Aslında sakin ve uyumlu olan bir çocuğun hastalanıp ateşi çıktığında ağlayıp huysuzlanması E) Bir kedi tarafından tırmalanan bir çocuğun bu olaydan sonra her kedi gördüğünde korkudan ağlaması Çözüm: Sorunun açıklama kısmında da verilmiş olan öğrenme tanımı dikkate alındığında Aslında sakin ve uyumlu olan bir çocuğun hastalanıp ateşi çıktığında ağlayıp huysuzlanması ifadesinin öğrenme ürünü olmayan, hastalık ve yüksek ateşe (bedensel bir değişikliğe) bağlı geçici bir davranış olduğu görülmektedir. Diğer seçeneklerde meydana gelen davranış değişiklikleri organizmanın çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda ortaya çıkan nispeten kalıcı değişikliklerdir ve öğrenme ürünü olan davranışlardır. Cevap D Duyarlılaşma ve Duyarsızlaşma Duyarlılaşma Organizmanın, belli bir uyarıcıya maruz kalmasının sonucu olarak bu uyarıcıya ya da başka uyarıcılara daha fazla tepki vermeye başlamasıdır. Şiddetli bir patlama sesinden sonra patlama sesine ya da diğer seslere daha duyarlı hâle geliriz. Duyarlılaşma (duyarlılık kazanma) uyarıcılardan kolaylıkla etkilenmeye başlamak anlamına gelmektedir ve duyarlılaşma sonucunda oluşan davranış değişikliği öğrenme olarak kabul edilir. Farelere çok şiddetli bir ses ya da elektrik şoku verildiğinde, hayvanlar daha sonra gelen seslere daha fazla irkilme tepkisi vermeye başlamaktadır. Duyarsızlaşma (Alışma ve Duyusal Adaptasyon) Duyarsızlaşma uyarıcının yol açtığı duygularda ya da tepkilikte azalma olmasıdır. İki tür duyarsızlaşma vardır. (1) Alışma (2) Duyusal Adaptasyon. Alışma Bir uyarıcının tekrar tekrar sunulması sonucunda bu uyarıcıya verilen tepkinin zayıflaması eğilimine alışma adı verilir. Alışma olgusu duyarsızlaşmaya yol açar. Duyarsızlaşmayla kastedilen şey, daha önce tepki verdiğimiz bir uyarıcıya artık tepki vermemeye başlamamızdır. Aşağıdakilerden hangisi öğrenme sonucu oluşan bir davranış değildir? A) Sürücünün kırmızı ışığı görünce frene basması B) Öğrencinin 2x5 in 10 ettiğini söylemesi C) Postacının girdiği sokağın ismini levhaya bakmadan söylemesi D) Çocuğun yemekten sonra dişlerini fırçalaması E) Şiddetli bir gürültü olduğunda bebeğin gözlerini kırpması Çözüm: Şiddetli bir gürültü karşısında bebeğin gözlerini kırpması doğuştan getirilen, öğrenme ürünü olmayan refleksif bir davranıştır. Kırmızı ışıkta durmak, 2 kere 5 in 10 ettiğini söylemek, sokakları gördüğünde ismini söyleyebilmek ya da yemeklerden sonra diş fırçalamak yaşantı yoluyla meydana gelen öğrenme ürünü davranışlardır. Cevap E Acil serviste çalışmaya başlayan bir hemşire ilk günlerde serviste yaşanan olaylardan çok etkilenecek ancak serviste çalışma süresi uzadıkça ve bu tür olaylarla defalarca karşılaştıkça bu olaylar onu ilk günlerdeki kadar etkilemeyecektir. Bu durumda söz konusu hemşire acil serviste karşılaştığı durumlara alışmış olacaktır. Alışma ve sonucunda ortaya çıkan duyarsızlaşma, yaşantı kazanma sonucunda davranışta kalıcı bir değişiklik olduğu için öğrenme olarak kabul edilir. Bir öğretmeninin öğrencisini hep aynı şekilde ödüllendirmesi durumunda bir süre sonra ödülün öğrenciyi etkileme gücünü yitirmesi de alışma kavramına örnektir. Çünkü bu durumda öğrenci sürekli olarak aynı ödül kullanıldığı için ödüle alışacak yani ödüle verdiği tepkide bir azalma olacaktır. 5

14 Öğrenme Psikolojisine Giriş Duyusal Uyum (Duyusal Adaptasyon) Bir ilköğretim okulu öğretmeni bir öğrencisine düzenli olarak ödev yapma alışkanlığı kazandırmak amacıyla her ödev yapışında onu arkadaşlarının önünde överek ödüllendirir. Bunun sonucunda öğrenci ödevlerini düzenli olarak yapmaya başlar. Ancak bir süre sonra, öğretmenin onu aynı şekilde ödüllendirmeye devam etmesine karşın öğrencinin ödev yapmayı ihmal etmeye başladığı görülür. Öğrencinin ödev yapmayı ihmal etmeye başlaması aşağıdaki süreçlerden hangisiyle açıklanabilir? A) Alışma B) Sönme C) Kendiliğinden geri gelme D) Koşullanma E) İleri doğru ket vurma Çözüm: Pekiştireç olarak kullanılan bir uyarıcı çok sık verildiğinde pekiştiricin değerini yitirir. Bunun nedeni alışma olgusudur. Alışma, bir uyarıcının tekrar tekrar verilmesi sonucunda bu uyarıcının organizmayı etkileme gücünün ve organizmanın da uyarıcıya verdiği tepkinin azalmasıdır. Eğer organizmayı etkileme gücü olan bir uyarıcı çok sık pekiştireç olarak kullanılır, yani organizmaya sık sık sunulursa zamanla organizmayı etkileme gücünü kaybeder. Diğer bir ifadeyle organizma pekiştirece alışır. teki öğrencinin ödev yapmayı ihmal etmeye başlamasının nedeni onun öğretmenin övgüsünden eskisi kadar etkilenmemeye başlaması yani övgüye alışmış olmasıdır. B seçeneğinde verilen sönme kavramı doğru yanıt olamaz. Çünkü sönme, bir davranışın pekiştirilmemesi nedeniyle azalarak ortadan kalkmasıdır. te öğretmenin öğrencisini pekiştirmeye devam ettiği özellikle vurgulanmaktadır. Cevap A Koşullu bir tepkiyi ortaya çıkaran bir uyarıcının tekrar tekrar verilmesi sonucunda bu uyarıcının söz konusu tepkiyi ortaya çıkarma gücünün azalması aşağıdaki süreçlerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Kendiliğinden geri gelme B) Sönme C) Alışma D) Karşıt koşullama E) Tepkisel koşullama Çözüm: Verilen tanım koşullu bir uyarıcıya verilen tepkinin bu tepkiyi ortaya çıkaran uyarıcının tekrar tekrar sunulması sonucunda organizmanın bu uyarıcıya verdiği tepkideki azalma eğilimini içerdiği için yanıt alışma olacaktır. ÖSYM nin 2006 yılında gerçekleştirdiği KPSS de sorduğu bu soru alışma kavramının duyumlarla ilgili değil koşullu tepkilerle ilgili bir davranış değişikliğine karşılık geldiğinin bir göstergesidir. Bir uyarıcının sürekli olarak organizmaya sunulması durumunda organizmanın söz konusu uyarıcıyı hissetmemeye başlaması duyusal adaptasyon olarak adlandırılır. Aşağıda bu kavrama yer verilmiştir. Cevap C Alışmayı, duyusal uyum (duyusal adaptasyon) kavramı ile karıştırmamak gerekir. Duyusal uyum, duyu organlarımızdaki alıcıların ve nöronların duyarlılığında meydana gelen farklılaşmaya bağlı olarak oluşan bir duyarsızlaşma biçimidir ve öğrenme ürünü olarak kabul edilmez. Karanlık bir ortamdan aydınlık bir ortama çıkıldığında (ya da tam tersi) kişi adeta körleşir ancak bir süre sonra bu yeni duruma uyum sağlayarak tekrar etkili şekilde görmeye başlar. Güneş altında uzunca bir süre kaldıktan sonra havuza girdiğimizde havuzun suyunun soğukluğuna dayanmak zor gelebilir ama bu durum kısa sürer ve bir süre sonra suyun ısısına uyum sağlarız. Yeni boyanmış bir odaya girdiğimiz ilk anda boya kokusunu yoğun bir şekilde hisseder ve rahatsız oluruz. Ancak içerde bir süre kaldığımızda burnumuzdaki alıcıların ve koku alma işini yürüten nöronların duyarlığında meydana gelen değişiklik nedeniyle kokuyu hissetmemeye başlarız. Aydınlığa ya da karanlığa, sıcaklığa ya da soğuğa ilk andakinden farklı tepkiler vermeye başlamamızın nedeni duyusal uyumdur. Diğer bir ifadeyle duyusal uyum aynı uyarıcıya maruz bırakılma durumunda duyu alıcılarının giderek daha az tepki vermesi şeklinde meydana gelen bir duyarsızlaşmadır. NOT Duyusal uyum geçici bir davranış değişikliğidir. Alışma olgusunda ise nispeten kalıcı bir davranış değişikliği söz konusudur ve bu değişiklik yaşantı kazanmaya bağlıdır. Alışmayla meydana gelen duyarsızlaşmada organizma uyarıcı hissetmeye devam etmektedir ancak hissetse bile daha önce verdiği tepkiyi artık vermemeye başlamıştır. Duyusal adaptasyonla meydana gelen duyarsızlaşmada ise organizma uyarıcıya maruz kalmasının sonucu olarak duyarlığını yitirmekte ve uyarıcıyı hissetmemeye başlamaktadır. Duyusal adaptasyon, bedensel bir değişikliğe (duyu organlarındaki alıcıların duyarlılığındaki geçici değişime) bağlı olarak oluşmaktadır. Alışmada meydana gelen sinirsel süreçler ise alıcılar seviyesinde olmayıp merkezî sinir sisteminde (beyin kabuğunda - kortekste) gerçekleşir ve yaşantı kazanmayla meydana gelir. 6

15 Öğrenme Psikolojisine Giriş Alışkanlık (Alışkanlık Kazanma) Aynı eylemin sık sık yapılması sonucu neredeyse otomatikleşen ve kolayca, çabasızca gerçekleştirilebilen kalıcı bir öğrenilmiş davranış yapılarına da alışkanlık denir. Alışkanlık niteliğindeki davranışların düzenli ve sürekli olarak yinelenmesi sonucunda yerleşmesine de alışkanlık kazanma denir. Oturduğumuz apartmana girip asansöre yönelmemiz ve asansöre bindiğimizde evimizin bulunduğu katın düğmesine basmamız ya da işe giderken hep aynı yolu kullanmamız genellikle düşünmeden yaptığımız alışkanlık niteliğindeki davranışlardır. Karşılaştırmalı ler Davranış Yüksekten tedirgin olan bir kişinin bir gökdelenin 18. katında çalışmaya başladıktan sonra bu korkusunun giderek azalması Balık pazarına girdiğinde yoğun balık kokusu alan bir kimsenin birkaç dakika sonra kokuyu hissetmemeye başlaması Öğretmeninden ilk kez aferin alan bir çocuğun bu duruma çok sevinmesi ancak ilerleyen günlerde öğretmeni kendisini hep aynı şekilde ödüllendirmeye devam ettiği için, artık aferin aldığında sevinmemesi Kişinin, evinin kapısını açarken anahtarı ne yöne çevirdiğini düşünmeye gerek duymadan bu davranışı yapabilmesi Bulunduğu odada çalışmaya başlayan klimanın sesini fark eden bir kimsenin bir süre sonra bu sesi fark etmemeye başlaması Arabasıyla evine giderken kişinin evine giden yolu düşünmeye ihtiyaç duymadan kolaylıkla seçerek bu yoldan gitmesi Türü (alışma) Geçici (duyusal adaptasyon) (alışma) (alışkanlık) Geçici (duyusal adaptasyon) (alışkanlık) Ayşegül Hanım akşam evdeyken elektrikler kesilmiştir. O akşam dışarı çıkmayı planlayan Ayşegül Hanım hangi odaların ışıklarının açık olduğunu bilmediğini fark etmiştir. Odaların düğmelerini tek tek kontrol etmiş ancak hangi yöne doğru açıldıklarını hatırlayamadığını görmüştür. Emin olmak için odalara ilk kez giriyormuş gibi yapıp düğmelere basmış, böylelikle düğmeler hangi yöne doğru basılı olduklarında ışığın açık olduğundan aşağı yukarı emin olmuştur. Ayşegül Hanım hangi odaların ışıklarının açık olduğunu anlamak için bilmeden, öğrenmeyle ilgili aşağıdaki süreçlerin hangisinden yararlanmıştır? A) Algısal kurulum B) Duyarlılaşma C) Alışma D) Öğrenmenin olumlu aktarımı E) Alışkanlık Çözüm: Sık sık tekrarlandığı için büyük ölçüde otomatikleşen ve düşünmeden, kolayca gerçekleştirilen öğrenilmiş davranış yapılarına alışkanlık denir. Evimizdeki lambaları yakmaya yarayan düğmelerin ne yöne basılı olduklarında açık ne yöne basılı olduklarında kapalı olduğunu pek düşünmeyiz. Ancak bu lambaları defalarca yaktığımız için elimiz otomatik olarak basılması gereken yöne doğru çöker. Bu durum alışkanlık kavramına bir örnektir. Cevap E İşine giderken kullandığı yolda tamirat başlaması nedeniyle bir hafta boyunca daha uzun olan bir başka yolu kullanmak zorunda olan bir sürücü, tamirat bittiği hâlde uzun yolu kullanmaya devam ettiğini fark etmiştir. Sürücünün uzun yolu kullanmaya devam etmesi aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Duyarlılık kazanma B) Alışkanlık kazanma (oluşması) C) İkinci derece koşullanma D) Gizil öğrenme E) Olumsuz öğrenme Çözüm: Kişi işine giderken kullandığı yolu defalarca kullanmış olduğu için bu yolu kullanırken hangi dönüşleri kullanacağını hangi yollara gireceğini pek düşünmeden bu yolu takip eder. Bu bir alışkanlıktır. Bu yolda tamirat başlayınca bir süre başka bir yolu kullanmaya başlaması ise yeni bir alışkanlığın kazanılmasına yol açar. Bir süre sonra evine giden kısa yol açıldığı hâlde kişinin yeni oluşan alışkanlığı nedeniyle uzun yolu kullanmaya devam etmesi alışkanlık kazanma kavramına örnektir. Cevap B Kurgusal Yaklaşık beş yıldır aynı işyerinde çalışan İlker Bey her öğle tatilinde yemeğini işyerinin bulunduğu pasajda, zemin katta yer alan bir kafede yemektedir. Bu kafenin kapanması üzerine İlker Bey öğle yemeklerini iş merkezinin teras katında yer alan bir başka kafede yemeye karar vermiş ancak İlker Bey kafenin teras katında olduğunu bilmesine rağmen birkaç kere öğle tatilinde asansöre bindiğinde zemin katın düğmesine basmış ve zemin kata inmiştir. İlker Bey in durumu alışkanlık kavramıyla açıklanabilir. 7