ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ FARKLI PERİYOTLARDA 17-α-METİLTESTESTERON İLE BESLEMENİN TİLAPYA BALIKLARININ (Oreochromis niloticus ) CİNSİYET DÖNÜŞÜMÜ ÜZERİNE ETKİLERİ H.Betül SEZGİ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2006 Her hakkı saklıdır

2 Yrd. Doç. Dr. Süleyman BEKCAN danışmanlığında H.Betül SEZGİ tarafından hazırlanan bu çalışma 16/10/2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı nda Farklı Periyotlarda 17-α-Metiltestesteron ile Beslemenin Tilapya Balıklarının (Oreochromis niloticus) Cinsiyet Dönüşümü Üzerine Etkileri konulu tez, Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Doç. Dr. Ahmet ALTINDAĞ Ankara Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı Üye : Doç. Dr. Hasan H. ATAR Ankara Üniversitesi Su Ürünleri Anabilim Dalı Üye : Yrd. Doç. Dr. Süleyman BEKCAN Ankara Üniversitesi Su Ürünleri Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi FARKLI PERİYOTLARDA 17 α-metiltestesteron İLE BESLEMENİN TİLAPYA BALIKLARININ (Oreochromis niloticus) CİNSİYET DÖNÜŞÜMÜ ÜZERİNE ETKİLERİ H. Betül SEZGİ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı Danışman : Yrd. Doç. Dr. Süleyman BEKCAN Bu araştırmada, yeme katılan 17 α-metiltestesteron hormonu, tilapya yavrularına farklı zamanlarda verilerek meydana gelecek cinsiyet dönüşümünün tespit edilmesi amaçlanmıştır. Çalışmada, besin keseleri çekilmiş yavrulardan, biri kontrol olmak üzere iki tekerrürlü 5 deneme grubu oluşturulmuş ve besin kesesinin çekilmesini takiben 1., 5., 10. ve 20. günlerde 28 º C su sıcaklığında 60 mg/kg MT ilave edilmiş yem ile 28 gün boyunca beslenmiştir. Bu dönem sonunda bütün gruplarda kontrol yemi ile beslemeye geçilmiştir. Kontrol grubunda cinsiyet oranı %55 erkek %45 dişi olarak gerçekleşmiştir. En yüksek cinsiyet dönüşüm oranı %100 ile ilk yem almaya başladığı dönemde hormonlu yem ile beslenen 2. grupta saptanmıştır. İlk yem almaya başladığı dönem dışında, hormonlu yem ile beslenen 3., 4., ve 5. gruplarda ise cinsiyetin sırasıyla % 90, % 95 ve %90 erkek olarak gerçekleştiği görülmüş ve sırasıyla % 10, %5 ve %10 oranında intersex bireye rastlanmıştır. Sonuç olarak, cinsiyeti dönüştürme amacıyla hormonlu yem ile beslenen tilapyalarda, hormonun cinsiyet dönüşümü üzerine olan etkisinin, balık yaşında ve büyüklüğündeki artışa paralel olarak azaldığı kanaatine varılmıştır. 2006, 46 sayfa Anahtar Kelimeler : 17-α-metiltestesteron, tilapya, Oreochromis niloticus, cinsiyet dönüşümü i

4 ABSTRACT Master Thesis EFFECT OF DIFFERENT FEEDING PERIODS ON SEX REVERSAL OF TILAPIA (Oreochromis niloticus) FED WITH 17-α-METHYLTESTOSTERONE H. Betül SEZGİ Ankara University Institute of Science of Technology Department of Aquaculture Supervisor : Asst. Prof. Dr. Süleyman BEKCAN The purpose of this research is, determining the sex reversal of the Nile tilapia fries, these are feeding in seperate times, including 17 α-methyltestosterone hormone. In the first step of this research, two parallel group of fries that have no yolksac were made. Secondly, 5 group of reserach group were formed in these two paralel reserach group. After disappearing the yolksac, in the 28 º C water temperature, these fries were feed with 60 mg/kg MT added food, in the 1st, 5th, 10th and 20th days along these 28 days. At the end of this period, all groups of the fishes were started to feeding with control food. The resulting sex ratio in the control group is 55% male and 45% of female. Maximum ratio of sex reversal with value of 100% were seen in the 2nd group. Feeding of this 2nd group were made with foods, that are including 17 α-methyltestosterone hormone, in the period of first feeding time of the fries. Except the period of first feeding time of the fries; in 3rd, 4th and 5th groups; the sex ratios of the fishes were determined as 90%, 95% and 90% male. At the same time, in these groups, the intersex ratios of the fishes were determined as 10%, 5% and 10% sequentially. At the end of these reseraches, effect of the hormone on the sex reversal is, paralelly decreasing with age and weight of the tilapias that feeding with hormone added foods in the purpose of sex reversal. 2006, 46 pages Key Words : 17-α-methyltestosterone, tilapia, Oreochromis niloticus, sex reversal ii

5 TEŞEKKÜR Bu tezin oluşumunda ve sonuçların değerlendirilmesinde maddi manevi yardımlarını esirgemeyen, her durumda bana yol gösteren değerli danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Süleyman BEKCAN a, laboratuar çalışmalarımda her türlü imkânı sunan ve yardımcı olan değerli hocam Sayın Doç. Dr. Hijran YAVUZCAN a, denememin her aşamasında desteğini ve yardımını gördüğüm Sayın Arş. Gör. Levent DOĞANKAYA ya, deneme süresince çalışmalarımda yardımcı olan değerli arkadaşlarım Ziraat Yüksek Mühendisi Sermin ALTUNAY a, Ziraat Mühendisi Zeynep SARIGÜL e, Ziraat Mühendisi Selami MALAL a ve Su Ürünleri Yüksek Mühendisi Seydi Ali DOYUK a teşekkür ederim. Ayrıca, bugünlere gelmemde en büyük pay sahibi olan sevgili aileme bana her zaman destek oldukları için sonsuz saygı ve teşekkürlerimi sunarım. H.Betül SEZGİ Ankara, Ekim 2006 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET.. i ABSTRACT. ii TEŞEKKÜR. iii SİMGELER DİZİNİ vi ŞEKİLLER DİZİNİ. vii ÇİZELGELER DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Deneme yeri Balık materyali Yem materyali Hormon materyali Yöntem Damızlık balıkların seçimi Yavruların elde edilmesi Yemin hazırlanması Kontrol yemi α- metiltestesteron stok çözeltisinin hazırlanması α- metiltestesteron lu yemlerin hazırlanması Yemleme programı Deneme gruplarının oluşturulması Deneme planı Balıklarda yapılan ölçüm ve tartımlar Cinsiyet dönüşümünün belirlenmesi Denemede ele alınan parametreler Gonadosomatik indeksin hesaplanması (GSI) Hepatosomatik indeksin hesaplanması (HSI) İstatistiki analizler. 26 iv

7 4. ARAŞTIRMA BULGULARI Cinsiyet Oranları Gonadosomatik İndeks, Hepatosomatik İndeks Değerleri TARTIŞMA VE SONUÇ.. 32 KAYNAKLAR 39 ÖZGEÇMİŞ 46 v

8 SİMGELER DİZİNİ cm Santimetre DES Dietilstilbestrol DMSO Dimetilsülfoksid EE 2 Etinilöstradiol ET Etinyiltestesteron FM Fluoksimesteron g Gram GSI Gonadosomatik indeks HAS Hidroksiandrostenedion HSI Hepatosomatik indeks IU Uluslararası birim kg Kilogram L Litre MDHT Metildihidrotestesteron mg Miligram ml Mililitre mm Milimetre MT Metiltestesteron ng nanogram 11βOHA4 11-β-hidroksiandrostenedion º C Derece-santigrat µg Mikrogram vi

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Denemenin yürütüldüğü kapalı dolaşım sistemi. 15 Şekil 3.2 Deneme materyalini oluşturan besin keseli O. niloticus larvaları 16 Şekil α-metiltestesteron hormonunun kimyasal yapısı 17 Şekil 3.4 Denemede kullanılan damızlık balıklar 18 Şekil 3.5 Denemede kullanılan 10 adet 150 L lik konik tanklar. 21 Şekil 3.6 Denemede kullanılan 25x25x25 cm boyutundaki akvaryumlar.. 21 Şekil 3.7 Kesilmiş bir balıktan elde edilen ovaryumlar.. 24 Şekil 3.8 Kesilmiş bir balıktan elde edilen testisler 24 Şekil 3.9 İntersex bireye ait gonadlar. 25 Şekil 4.1 Cinsiyet oranları.. 28 Şekil 4.2 Deneme gruplarının GSI değerleri.. 30 Şekil 4.3 Deneme gruplarının HSI değerleri.. 31 vii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1 Tilapya cinsinin akvakültürdeki önemli türleri ve üreme özellikleri. 3 Çizelge 2.2 Oreochromis niloticus un alt türleri. 4 Çizelge 3.1 Denemede kullanılan temel rasyonun yaklaşık besin madde miktarları.. 17 Çizelge 3.2 Deneme Planı 22 Çizelge 4.1 Deneme gruplarının cinsiyet oranları 27 Çizelge 4.2 Deneme gruplarının ortalama GSI ve HSI değerleri. 29 viii

11 1. GİRİŞ Hızla artan dünya nüfusu ve teknolojik gelişmelerdeki artışa paralel olarak çevre kirliliği ve ekolojik sorunların artması hayvansal protein kaynakların azalmasına neden olmaktadır. Bu sorunlar birim alandan daha fazla hayvansal protein elde edilmesini zorunlu hale getirmiştir. Bu noktada su ürünleri yetiştiriciliği ön plana çıkmaktadır. Yetiştiricilikte verimi artırmaya yönelik çalışmalar da son yıllarda oldukça önem kazanmıştır. Bu yönde yapılan biyoteknolojik çalışmalar büyük potansiyele sahiptir. Elde edilecek başarı, bu konuda yapılacak daha fazla sayıda ve detaylı çalışmalar ile artacaktır. Birçok ülkede yetiştiriciliği yaygınlaşan tilapya balıkları, etlerinin lezzetli ve ekonomik değerinin yüksek oluşu ile tanınmaktadır. Tilapya balıkları, düşük su sıcaklığına olan duyarlılıkları dışında, kötü çevre şartlarına karşı dayanıklı olmaları ve üremelerinin kolay oluşu, tuzlu ve acı sulara uyum sağlama kabiliyetlerinin yüksek olması, bitkisel ve hayvansal besin kaynaklarından yararlanıp çok hızlı büyümelerinden dolayı tropikal ve subtropikal bölgelerde yetiştiriciliği en fazla yapılan balıklardandır (Donaldson 1979, Tekelioğlu vd. 1991). Tilapyaların dünyada 75 ülkede yetiştiriciliği yapılmakta ve bunlardan Oreochromis niloticus türü ilk sırayı almaktadır. Tilapya üretiminin büyük bir kısmı Asya kıtasında olup, üretimde birinci sırayı Çin, ikinci sırayı Filipinler almaktadır. Asya kıtasında ihracat boyu g ya da g arası olan balıklar tamamen dondurulmuş, taze ve dondurulmuş fileto şeklinde tüketime sunulmaktadır (Urch 1996). Tilapyalar pek çok özellikleriyle ticari üretim için uygun olmakla birlikte, karışık cinsiyet yetiştiriciliğinde aşırı üreme bireysel büyümeyi engellemektedir (Owusu ve Nijjhar 1981). Ayrıca dişilerin yavaş büyümesi ve düşük fileto oranı yetiştiricilikteki diğer problemlerdendir. Bu problemlerin çözümüne yönelik çalışmalar; seçici yetiştiricilik, büyümeyi destekleyici maddeler, büyüme hormonları, genetik olarak erkek tilapya üretilmesi ve Metiltestesteron uygulamalarıdır (Bekcan 2003). 1

12 Son yıllarda balıkların steroid hormonlarla beslenmesi, birçok araştırıcının ilgi odağı olmuştur. Steroid hormonlardan androjenler erkek cinsiyet hormonunu (testesteron), östrojenler ise dişi cinsiyet hormonlarını (östradiol, östron, östriol) içermektedir. Bu steroidler bütün hayvanlarda cinsiyet oluşumunu etkilemekte, hatta gonadal farklılaşmadan önce verildiği zaman cinsiyeti tamamen değiştirebilmektedir (Bekcan 1998). Bu çalışmada, tilapya balıklarının 17-α-metiltestesteron hormonuyla, ilk yem almaya başladığı periyot dışında da beslenmesinin, cinsiyet dönüşümüne etkileri araştırılarak, doğrudan cinsiyeti dönüştürme metotlarının yanı sıra, dolaylı cinsiyet değiştirme metotlarına da katkı sağlanması ve pratikte kullanıma uygun değerlerin belirlenmesi amaçlanmıştır. 2

13 2. KAYNAK ÖZETLERİ Kültürü yapılan tilapya balıkları son yıllarda 3 ana cins olarak incelenmiştir (Çizelge 2.1). Bunlar; Tilapia, Sarotherodon ve Oreochromis cinsleridir. Kültür için uygun olan tilapyalardan ise hemen hepsi Oreochromis cinsine dahildir. Çizelge 2.1 Tilapya cinsinin yetiştiricilikteki önemli türleri ve üreme özellikleri (Myers 1937) Cins Üreme Şekli Yetiştiricilikteki Önemli Türleri Tilapia Tabana yumurtlama T. zilli T. rendalli Sarotherodon Erkek ağızda kuluçka yapar S.galilaeus Oreochromis Dişi ağızda kuluçka yapar O. niloticus O. mossambicus O. aureus O. urolepsis-hornorum O. andersoni O. macrochir O. spilurus Yetiştiricilikte kullanılan en önemli tilapya türü Oreochomis niloticus tur. (Edwards 1983, Guerrero 1987, Edwards et al. 1988). Oreochomis niloticus, Nil vadisinden merkez ve Doğu Afrika ya ve Turkana Gölüne kadar doğal bir yayılım göstermiştir (Philippart and Ruwet 1982). Bu bölge içerisinde çizelge 2.2 de gösterildiği gibi, Oreochromis niloticus un sekiz alt türü belirlenmiştir (Trewavas 1983). 3

14 Çizelge 2.2 Oreochromis niloticus un alt türleri (Rodolfo 1998) Alt tür Kaynak Oreochromis niloticus tana Seyoum and Koinfield, 1992 Oreochromis niloticus sugatae Trewavas, 1983 Oreochromis niloticus vulcani Trewavas, 1983 Oreochromis niloticus eduardianus Boulenger, 1912 Oreochromis niloticus fiola Trewavas, 1983 Oreochromis niloticus niloticus Linnaeus, 1758 Oreochromis niloticus cancellatus Nichols, 1923 Oreochromis niloticus baringoensis Trewavas, 1983 Tilapya cinsine ait balıklar yumurtalarını substrata bırakırlar ve yumurtaları substratta açılır. Yumurta ve yavrular anaçlar tarafından korunur. Herhangi bir tehlike anında ise yumurtalar anaçlar tarafından başka bir yere taşınabilir (Myers 1937). Oreochromis ve Sarotherodon cinsine ait balıklar ise yumurtalarını ağızlarına alır ve belirli bir süre ağızda kuluçka ederler. Oreochromis cinsine ait türlerde dişi, Sarotherodon cinsine ait türlerde ise erkek balık yumurtaları ağzına alarak kuluçkalamayı yapar (Myers 1937). Oreochromis cinsine ait türlerin bilinen en önemli özellikleri erken dönemde cinsel olgunluğa ulaşmalarıdır (Guerrero 1982). Cinsel olgunluğa ulaşma süreleri yaklaşık olarak 6 aydır ya da 40 g ve daha büyük boyutlarda olgunlaşabilir (Iles 1973). Cinsi olgunluğa ulaştıkları dönemden sonra º C lik su sıcaklıklarında ve 4 6 haftalık kısa dönemlerde döl vermektedirler. Bir yumurtlama döneminde verdikleri yumurta sayısı birkaç yüz ile birkaç bin arasında değişmektedir (Guerrero 1982). Yumurta açılımı, besin kesesinin çekilmesi ve hava kesesinin oluşumu dişinin ağzında gerçekleşir. İnkübasyon süresi yaklaşık 10 gündür. Yumurtaların çapı 4 5 mm kadardır. İnkübasyon süresince yumurtaları ağzında kuluçkalayan dişi beslenmez (Macintosh and Little 1995). Dişi Oreochromis niloticus peş peşe birkaç defa yumurta bırakabilir gün süren besinsiz inkübasyon periyodunda yalnızca 4 5 gün besin alabilirler (Macintosh 1985). 4

15 Yumurta verimlerinin yüksek olması, yetiştiriciliğinin yapıldığı havuzlarda belirli bir stoğun aşırı çoğalmasına neden olmaktadır. Bu durumda, belirli stok miktarına göre düzenlenen bakım ve besleme koşullarının alt üst olması gibi bir durum yaratmaktadır (Sarıhan ve Toral 1982). Sonuçta iyi gelişmemiş ve dolayısıyla ekonomik değeri düşük olan ürün elde edilmektedir. Bu familyaya ait balıklarda aşırı üreme sorununu ortadan kaldırmak için farklı yöntemler geliştirilmiştir. Tilapya üretim kontrolünde kullanılan metotlar; Yavruları periyodik olarak hasat etmek, Cinsiyetlerine göre ayırmak, Tamamı erkek hibritleri kullanmak, Havuz zemininden yukarı asılı kafeslerde kültür yapmak, Parmak boy predatörlerle polikültür ve Hormonlu yemle cinsiyet dönüşümü gibi uygulamalardır (Jalabert et al.1974). Bu yöntemler içerisinde en yaygın şekilde kullanılan ve ekonomik olan erkek birey yetiştiriciliğidir (Stickney 1986). Bu amaçla günümüzde hormon uygulaması ile cinsiyeti saptırma yöntemi uygulanmaktadır. Hormon uygulaması ile cinsiyet saptırma yönteminde postlarva aşamasındaki yavrulara, yeme ilave etmek suretiyle androjen hormonu türevleri verilmektedir. Bu sayede genetik olarak dişi olan bireyler fonksiyonel erkeğe dönüştürülmektedir. Genetik olarak erkek olan balıklar ise bu uygulamadan etkilenmemektedir (Guerrero 1975, Bromage 1989). Oreochromis niloticus yavrularında besin kesesinin çekilmesinden gün sonra cinsiyet farklılaşması meydana gelmektedir (Macintosh 1985). 5

16 Hormonun yeme katılması suretiyle cinsiyet dönüşümünün sağlanmasının yanı sıra trenbolone acetate, metiltestesteron ve metildihidrotestesteron gibi steroidlerle yavrular banyo yaptırılarakta cinsiyet dönüşümü sağlanmaktadır (Conteras-Sanches et al.1999) Tilapya balıkları ile yapılmış olan çeşitli çalışmalar incelendiğinde androjen kullanımı ile ilgili farklı sonuçlar elde edildiği ve androjen kullanımının bazı yararları olduğu ileri sürülmüştür (Mires 1977, Goudie et al. 1986). Bunlar şu şekilde özetlenebilir; Ucuz ve yorucu olmayan bir yöntemdir. Aşırı üreme en aza indirilmiş ya da önlenmiş olur. Erkeklerin hızlı büyümesi nedeniyle aynı sürede daha yüksek miktarda ürün alınabilir. Hızlı büyüme sağlandığından yem giderleri azaltılmış olur. Monoseks üretim amacıyla dişilerin ziyan olmaları engellenmiş olur (Guerrero 1975). Değişik araştırmacılar tarafından yapılan çalışmalarda metiltestesteron un yeme ilavesiyle cinsiyet dönüşümünün en az %95 olduğu görülmüştür. O. niloticus türü tilapyaların dişilerinde toplam stoğun % ü uygulamadan sonra fenotipik olarak erkek olmuştur (Guerrero 1987, Macintosh et al. 1988, Pompa and Green 1990, Phelps et al. 1992) Cinsiyet dönüşüm çalışmalarında sonucu etkileyen birçok faktör vardır. Fenotipik erkek oranını, başlangıçtaki ağırlık yaştan daha fazla etkileyen önemli bir faktördür. Yavrular 18 mm den daha küçükken hormon uygulama süresi erkek yüzdesiyle önemli ölçüde ilişkilidir (Macintosh and Little 1995). Başka bir çalışmaya göre 15 mg dan (12 15 mm total boy) daha büyük yavrular hormon uygulamasına cevap vermemektedir (Little 1989). Guerrero (1975), metiltestesteron ve etiltestesteron kullanarak yaptığı çalışmasında O. aureus türü tilapya yavrularına 60 mg/kg etiltestesteron içeren yemi 3 hafta süreyle uygulayarak tamamen erkek olan bireyler elde ettiğini bildirmiştir. Ayrıca bütün 6

17 deneme gruplarında erkek birey yüzdesinin kontrol grubundakine göre daha yüksek olduğunu, 60 mg MT/kg yem oranındaki uygulamanın ise %85 oranındaki başarıyla birlikte testis dejenerasyonuna sebep olduğunu saptamıştır. Chen (1977), O. mossambicus türü tilapya yavruları ile yaptığı bir çalışmada 9 11 mm uzunluğundaki yavruları 14, 21 ve 28 günlük periyotlarda 30 mg/kg MT karıştırılmış yem ile beslediğini, en yüksek erkek birey yüzdesini ise %95 oranındaki dönüşüm ile 28 günlük uygulama sonucunda elde ettiğini bildirmiştir. Tayamen and Shelton (1978), O. niloticus türü tilapyalar ile yaptıkları çalışmalar sonucunda etiltestesteron ve metiltestesteron hormonlarının %100 erkek birey elde edilebilecek ölçüde etkili olduğunu bildirmişlerdir. Guerrero (1979), O. mossambicus türü tilapyalar ile yaptığı diğer bir çalışmada 2 hafta süreyle 30 mg MT/kg yem uyguladığı gruplarda %69 oranında dönüşüm olduğunu saptamıştır. Aynı dozun 4 haftalık uygulamasında ise fenotipik erkek birey oranının %95 98 olduğunu belirtmiştir. Nagy et al. (1981), cinsiyet dönüşümünün başarısının yeme karıştırılan hormonun yapısına, dozuna, uygulama süresine, uygulama sıcaklığına, yeme, türe, balığın yaşı ve büyüklüğüne bağlı olduğunu, yanlış bir seçimin ve uygulamanın başarısız sonuçlar vereceğini saptamıştır. Balıklarda büyümeyi etkileyen etmenlerin cinsiyet dönüşümünü de etkileyeceği düşüncesiyle, Tilapia aurea türü tilapyalar ile yapılan başka bir çalışmada, oluşturulan gruplar farklı koşullar altında aynı oranda, 60 mg ET/kg yem ile beslenmiştir. 21 º C ve 30 º C lik su sıcaklığında, 16 ve 19 gün boyunca süren muameleler sonunda cinsiyet oranları önemli ölçüde değişmiş ve erkek birey yüzdesi artmıştır. Tamamen erkek populasyonlar ise 21 º C de 21 ve 28 gün boyunca uygulanan yemleme periyodunda elde edilmiştir. Fakat 30 º C deki uygulamada birkaç dişinin değişmeden kaldığı saptanmıştır. Yapılan incelemenin sonunda ayrıca yüksek stok yoğunluğunun (2600 yavru/m 2 ) 7

18 büyüme oranını azalttığı fakat cinsiyet dönüşümünü etkilemediği saptanmıştır (Shelton et al. 1981). Cinsiyet dönüşümünde metiltestesteron un yanı sıra farklı steroidlerde kullanılmakta ve bu steroidler çeşitli dozlarda ve değişik zaman aralıklarında uygulanabilmektedir. 17-α-etiltestesteron ile yapılan bir denemede 28 gün boyunca mg ET/kg yem, O. niloticus türü tilapya yavrularına uygulanmış, sonuçta %97,3 ve % 99,7 oranında erkek birey elde edilmiştir (Nakamura et al. 1982). Nakamura and Iwahashi (1982), tilapya balıklarına yemle verilen androjenin erkekleştirme üzerine etkisini araştırmış, 50 ve 100 mg MT/kg yemi tilapya yavrularına 30 gün süre ile uygulamışlardır. Balıklar 139 günlük olduklarında cinsiyet kontrolü yapılmıştır. Metiltestesteron uygulanan gruplarda bireylerin tamamı erkek iken kontrol grubunda erkeklerin oranı %72 olmuştur. Rothbard et al. (1983), toprak havuzlara stokladıkları anaçlardan elde edilen yavruları üç haftada bir hasat ederek 21 º C ve 25 º C de 60 mg ET/kg yem dozu uygulamışlar ve sonuçta %98-%100 oranında cinsiyet dönüşümü sağladıklarını bildirmişlerdir. Yamazaki (1983), dişiden erkeğe fonksiyonel cinsiyet dönüşümünde 17-α-metiltestesteron, 19-β-noretiltestesteron veya metilandrosteron ve 11-β-ketotestesteron ve androsteron hormonlarının kullanıldığını, son iki hormonun potansiyelin düşük olduğunu, O. aureus türü tilapyalarda erkekleşmeyi teşvik için metiltestesteron hormonunun etkili dozunun mg hormon/kg yem olduğunu saptamıştır. Oreochromis mossambicus ta cinsiyet dönüşümü ve büyüme üzerine metiltestesteron un etkisinin araştırıldığı bir çalışmada doğadan toplanan yavrular iki farklı besleme düzeyinde (%10-%20), 30 ve 60 gün boyunca 30 µg/g metiltestesteron içeren yem ile beslenmiştir. Uygulamadan sonra gün süren büyütme periyodu sonunda yapılan incelemede kontrol grubundaki erkek birey yüzdesi %58 iken, 30 gün 8

19 boyunca vücut ağırlığının %20 si oranında metiltestesteron ile beslenmiş olan gruplarda bu oran %79 a ulaşmıştır. Fakat düşük besleme seviyesinde (%10) erkek birey yüzdesi %51 olarak saptanmıştır. 60 gün boyunca metiltestesteron uygulanan grupların her ikisinde ise yavruların %90 ı erkek iken %3 ünün intersex olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmada metiltestesteron un, tilapyalarda cinsiyet dönüşümü üzerine etkilerinin, uygulanan hormon miktarı ve muamele süresi ile orantılı olduğu saptanmıştır (Macintosh et al. 1984). Piferrer and Donaldson (1989), farklı dönemlerde uyguladıkları 17-β-estradiol ve 17-α-metiltestesteron hormonlarının, Coho salmonlarının (Oncorhynchus kısutch), gonadal farklılaşmasına etkisini araştırmışlardır. Coho salmon larvalarını yumurtadan çıkmadan 15, 8 ve 1 gün önce ve yumurtadan çıktıktan 6, 13, 20, 27, 34, 41 ve 48 gün sonra 400 μg/l 17-β-estradiol çözeltisinde, 2 saat süreyle tutmuşlardır. En yüksek dişi oranı (%84) larvaların yumurtadan çıkmasına 1 gün kala hormon muamelesi gören grupta elde edilmiş, bunu %82,5 ile sekiz gün önce muamele gören grup takip etmiştir. Gonadal ayrımı yapılmamış O. mossambicus türü tilapya yavrularının dişileştirilmesi üzerine yapılan farklı bir çalışmada, farklı dozlardaki diethylstilbestrol (DES), 11 gün ve 15 gün boyunca yeme katılarak yavrulara verilmiştir. Hormonlu yem ile besleme sürecinden sonraki 70 günlük büyütme periyodunun sonunda yapılan incelemede hormonun 100 µg/g dan yüksek dozlarında tamamen dişi populasyonlar elde edildiği görülmüştür. 500 µg/g dan yüksek dozlarda ise ölüm oranı artmıştır. Ayrıca hormon muamelesi cinsiyeti dönüşmüş balıklarda büyümeyi önemli ölçüde artırmıştır (Varadaraj 1989). Türkiye de metiltestesteron un denendiği çalışmalardan birinde, tilapya yavruları (Tilapia zilli) Çukurova koşullarında sera içinde kışlatılarak cinsiyetlerinin hormonlu yemlerle değiştirilmesi amaçlanmıştır. Ortalama ağırlıkları 8,13 g ve boyu 8,04 cm olan tilapya yavrularına 0, 15, 30, 45, 60 µg/g yem konsantrasyonlarında ticari adı testeviron olan 17-α-metiltestesteron verilmiştir. Deneme 30 gün sürmüş ve sonuçta, 9

20 metiltestesteron un cinsiyet değiştirme bakımından beklenen etkiyi göstermediği bildirilmiştir (Tekelioğlu vd. 1991) Varadaraj et al. (1991) O. mossambicus yavruları ile yapmış oldukları denemede üç farklı çözücü (Dimethilsülfoksid+ethanol, ethanol, aseton+ethanol) içerisinde çözünen 17-α-etiltestesteron un cinsiyet dönüşümü üzerine olan etkilerini araştırmıştır. 9 günlük tilapya yavruları, 27 º C de farklı dozlar içeren (2, 5, 10, 20, 50 mg ET/ kg yem) yemle farklı sürelerde (11 20 gün) doyuncaya kadar beslenmiştir. Bu deneme sonunda en yüksek cinsiyet dönüşümü (%100) bütün gruplarda 50 mg ET/ kg yem içeren besleme sonucunda gözlenmiştir. Ancak diğer sonuçlarda göz önüne alındığında üç farklı çözücü içinde çözünen etiltestesteron un erkek birey elde etmedeki etkisinin DMSO+ethanol içinde çözünmüş olan etiltestesteron da çok daha yüksek olduğu saptanmıştır. O. niloticus türü tilapya yavruları ile yapılan bir diğer çalışmada cinsiyet dönüşümü üzerine başlangıç yaşı ve büyüklüğün etkileri araştırılmıştır. Bu amaçla yavrular dört ayrı boy ( 11 mm, mm, mm, >16) ve iki yaş (1. gün gün) grubuna ayrılmış ve bütün gruplar 28 gün boyunca 60 mg/kg metiltestesteron içeren yem ile beslenmiştir. Deneme sonunda yapılan incelemede en küçük boy grubundaki ( 11 mm) yavrularda cinsiyet dönüşüm oranının %95,7 olduğu saptanmıştır. Bütün boy sınıfları dikkate alındığı zaman yaştaki 10 günlük bir fark muamelenin başarısını etkilememiştir (%74,42-%71,30). Fakat aynı boy sınıfları ile yaş grupları arasında önemli ölçüde farklılıklar gözlenmiştir ( Hiott and Phelps 1992). Lim et al. (1992), 17-α-metiltestesteron ve 17-β-estradiol hormonlarının kılıçkuyruk (Xiphophorus helleri) balıklarının kırmızı varyetesinde gelişme ve cinsiyet değişim oranları üzerine olan etkilerini araştırmışlardır. Bu amaçla 48 gün boyunca değişik dozlarda hazırlanan ( mg/kg balık) hormonlu yemlerle, balıkları beslemişler ve denemenin sonunda balığın vücut gelişiminde önemli bir artışın görülmediğini ancak cinsiyet dönüşümünün olduğunu kaydetmişlerdir. 10

21 Fluoxymesterone nin cinsiyet dönüşümü ve büyüme üzerine olan etkisinin araştırıldığı bir çalışmada karşılaştırma yapabilmek amacıyla O. niloticus türü tilapya yavrularına 60 mg/kg metiltestesteron ile 0, mg/kg fluoxymesterone (FM) yeme ilave etmek suretiyle verilmiştir. Deneme sonunda tamamen erkek populasyonlar 1 5 ve 25 mg/kg FM içeren yemle beslenmiş olan gruplarda elde edilmiştir. 60 mg MT/kg ve 0,2 mg FM/kg içeren yemle beslenen gruplarda elde edilen fenotipik erkek yüzdeleri ise %97,7 ve %87,3 olmuştur. Bu da fluoxymesterone nin düşük dozlarının metiltestesterondan daha etkili olduğunu göstermiştir (Phelps et al. 1992). Altun (1993), Oreochromis cinsine ait olan türlerde üretimin kontrol altına alınması ve ürün artışının sağlanması için, monosex birey elde etmek amacıyla yapmış olduğu çalışmada, hem hormon uygulaması hem de melezleme yolu ile erkek döl elde etmeyi amaçlamıştır. Bu amaçla yumurtadan yeni çıkmış 11 mm yi geçmeyecek büyüklükteki O. aureus türü tilapya yavrularını, yemlerine değişik miktarlarda (0, 20,25, 30, 35, 40, 45, 50, 55, 60 mg hormon/kg yem) ticari adı sustanon olan yerli androjen hormonu katarak 45 gün boyunca beslemiştir. Ancak 45 günlük periyodun farklı evrelerinde, bazı gruplarda yüksek olmak üzere her bir grupta (%69,0-%83,6) nedeni anlaşılamayan ölümler görülmüştür. Bu nedenle herhangi bir analiz yapılamamıştır. Fakat sonuç olarak kullanılan hormon türünün bu balık türünde, cinsiyeti saptırmak için önerilmeye elverişli olmadığı kanısına varılmıştır. Tuzlu ve acı suda 17-α-metiltestesteron un, büyüme ve cinsiyet dönüşümü üzerine etkisinin araştırıldığı farklı bir çalışmada Oreochromis spilurus türü tilapya yavruları kullanılmıştır. Yumurta keseli O. spilurus yavruları daldırma yöntemi kullanılarak 4 25 gün boyunca 0 10 mg/l hormon içeren suda 7 24 saat tutulmuştur. Besin kesesi çekildikten sonra yüzen yavrular ilk yemlemeden itibaren 35 gün boyunca hem normal yem ile hem de hormonlu yem (30 70 mg/kg) ile beslenmiştir. Daha sonra yapılan incelemede sadece tek bir yöntemin uygulandığı gruplar, her iki yönteminde uygulandığı gruplar ile karşılaştırıldığında çok daha iyi sonuçlar elde edildiği gözlenmiştir. Her iki yöntem bir arada uygulandığında elde edilen erkek birey yüzdesinin %77-%83 arasında değiştiği saptanmıştır. Tamamen erkek (%100) populasyonlar ise 4 gün boyunca 2 5 ppm tuzluluktaki solüsyona daldırılan ve ardından 11

22 35 gün boyunca 50 mg/kg hormon içeren yemle beslenen balıklarda sağlanmıştır (Lone and Ridha 1993). Bütün bu uygulamalardan farklı olarak tilapya yavrularının dişileştirilmesi ile ilgili yapılan bir çalışmada yeme katılarak verilen dietilstilbestrol (DES) ve etinilöstradiol ün (EE 2 ) etkileri araştırılmıştır. Oreochromis cinsi balıkların hibritleri ile yapılan denemede, yavrular yumurta keselerinin çekilmesinden hemen sonra doyuncaya kadar hormon ilave edilmiş yem ile yemlenmiştir. Sonuçta ise dişi bireyler DES nin 10 mg/kg, EE 2 ninde 50 mg/kg dan yüksek dozları ile yapılan muamelelerden elde edilmiş, 100 mg/kg DES ile muamele edilen gruplarda ise cinsiyet dönüşüm oranı %97-%100 olarak saptanmıştır (Rosenstein and Hulata 1993). Fitzpatrick et al. (1995) iki farklı deneme ile yaptığı çalışmada; O. niloticus türü tilapya yavrularına 28 ± 2 º C su sıcaklığında, 10. ve 13. günlerde farklı dozlarda 3 er saatlik banyo ile metiltestesteron ( mg MT/L) ve metildihidrotestesteron ( mg MDHT/L) uygulamıştır. I. denemede (10.gün grubu) 100 mg MT/L uygulandığında erkekleşme oranı %73 olurken, 500 mg MT/L erkekleştirme için etkisiz kalmıştır. 100 ve 500 mg MDHT/L uygulandığında ise sırasıyla %72 ve %100 erkekleşme sağlamıştır. II. denemede (13. gün grubu) ise mg MT/L ve 100 mg MDHT/L dozları etkisiz kalırken 500 mg MDHT/L dozuyla %94 oranında dönüşüm sağlanmıştır. Fitzpatrick et al. (1995) hormonu yeme katmak sureti ile yaptıkları farklı bir çalışmada, 60 mg MT/kg yem beslenmeye yeni başlamış tilapya yavrularına º C sıcaklıkta 28 gün boyunca uygulanmış ve %97 oranında erkekleşme sağlanmıştır. Gale et al. (1995) nin O. niloticus türü tilapyalar ile yaptıkları benzer çalışmada, 10. ve 13. günlerde tilapya yavruları 3 er saatlik metiltestesteron banyosuna konulmuş ve sonuçta 100 mg MT/L ile %72 ve %91, 500 mg MT/L ile %100, %94 ve %83 erkekleşme sağlanmıştır. 12

23 Genetik olarak dişi olan O. niloticus türü tilapyalar ile yapılan çalışmada, yavrular cinsiyet dönüşüm periyodu boyunca fadrozol ilave edilmiş yem ile beslenmiştir. Yumurta kesesinin çekilmesinden itibaren ilk 30 gün boyunca mg/kg fadrozol ile muamele edilen gruplardaki erkek birey yüzdesinde doza bağlı bir artış olduğu saptanmıştır mg/kg arasında uygulanan dozlarda ise erkek birey yüzdesi hemen hemen sabit kalmıştır (%92,5-%96,0). 4 haftalık besleme periyodu içinde 500 mg/kg fadrozol içeren yem ile beslenen balıkların büyük çoğunluğunda ise başarılı bir erkekleşme (>%80) gözlenmiştir (Kwon et al. 2000). Afonso et al. (2001) O. niloticus türü tilapyalar ile yaptıkları bir çalışmada cinsiyet dönüşümü üzerine fadrozol ün etkilerini araştırmışlardır. Yapılan bu çalışmaya yavrular yumurtadan çıktıktan 9 gün sonra başlanmıştır. Yavrular 7 gruba bölünmüş, 15 ve 30 gün boyunca 27 ± 1 º C de fadrozol ün farklı miktarları (0, 50, 75, 100 mg/kg yem) ile beslenmiştir. Denemenin sonunda 30 gün boyunca yüksek dozlarla beslenen (75, 100 mg/kg yem) gruplarda %100 erkek bireyler elde edilmiştir. 30 gün boyunca 50 mg/kg yem ile muamele edilen gruplardan birinde bir adet intersex birey olduğu gözlenmiştir. Desprez et al. (2001) tilapya yavruları (Florida red tilapia) ile yaptıkları çalışmada 11-β-hidroksiandrostenedione nin (11βOHA4) farklı dozlarını (20, 30, 40, 50 mg/kg yem), gün arasında değişen farklı periyotlarda yeme katmak suretiyle yumurta kesesi yeni çekilen yavrulara uygulamışlardır. En yüksek cinsiyet dönüşüm oranı, 28 günlük muamele sonucunda ve 50 mg/kg lık optimal dozda %99,1 olarak saptanmıştır. 35 gün boyunca 40 mg/kg 11-β-hidroksiandrostenedione ile muamele edilen yavrularında %79-%99 u erkek birey olarak belirlenmiştir. Azalan dozlar ile yapılan muamelenin ise cinsiyet dönüşümü üzerine önemli bir etkisi olmadığı gözlenmiştir. Ortalama yaşama oranında ise kontrol gruplarına göre önemli bir fark gerçekleşmemiştir. 13

24 Turan (2001), androjen hormonunun lepistes balıklarında (Poecilia reticulata) cinsiyet dönüşümü ve büyüme üzerine etkilerini araştırmıştır. Yapılan çalışmada 17-α-metiltestesteron hormonu yeme katma (0, 15, 30 ve 60 ppm) ve immersiyon (0, 150, 300, 600 μg/l) yöntemi ile ortalama ağırlıkları 0,018 ± 0,002 g olan yavru lepistes balıklarına uygulanmıştır. Bu uygulama ile en iyi cinsiyet dönüşümü sağlayan yöntemin ve dozajın belirlenmesi amaçlanmıştır. Deneme 6 ay sürmüş ve sonunda yapılan incelemede, en yüksek cinsiyet dönüşümünün immersiyon yönteminde görüldüğü ve tüm dozlarda yüksek oranda (%95-%96) cinsiyet dönüşümünün sağlandığı belirtilmiştir. Yeme katma yönteminde ise, en yüksek dönüşüm oranı %75,7 ile 60 ppm 17-α-metiltestesteron içeren grupta gözlenmiştir. 17-α-metiltestesteron kullanılarak yapılan diğer bir çalışmada, tamamı erkek O. niloticus populasyonu elde edilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla 1 kg yeme 0, 20, 30, 40, 50 ve 60 mg 17-α-metiltestosteron ilave edilmiş ve yem almaya yeni başlamış yavrulardan oluşturulan altı grup 29 gün boyunca düzenli bir şekilde beslenmiştir. Deneme sonunda yapılan değerlendirmede sırasıyla %69,8; %69,4; %70,9; %86,1; %93,7 ve %57,1 oranlarında erkek populasyon elde edildiği belirlenmiştir (Çelik 2002). 14

25 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Deneme yeri Deneme, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümünde, suyun devamlı olarak havalandırıldığı, sıcaklığın otomatik olarak ayarlandığı ve suyun biyolojik olarak filtre edildiği 150 litrelik konik fiberglas tankların bulunduğu kapalı dolaşımlı sistemde yürütülmüştür. Şekil 3.1 Denemenin yürütüldüğü kapalı dolaşım sistemi 15

26 3.1.2 Balık materyali Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümünde bulunan tilapya anaçlarından elde edilen besin keseli larvalar, besin kesesi çekildikten ve yeni yem almaya başladıktan sonra denemede kullanılmıştır. Şekil 3.2 Deneme materyalini oluşturan besin keseli O. niloticus larvaları 16

27 3.1.3 Yem materyali Denemede, bütün gruplar için, yaklaşık besin madde miktarları çizelge 3.1 de verilen temel rasyon (ticari alabalık başlangıç yemi) kullanılmıştır. Çizelge 3.1 Denemede kullanılan temel rasyonun yaklaşık besin madde miktarları,% Besin Madde Miktarları (%) Protein ( % ) 48 Yağ ( % ) 18 A Vitamini ( IU / kg ) D3 Vitamini ( IU / kg ) 3000 E Vitamini ( mg / kg ) 255 C Vitamini ( mg / kg ) Hormon materyali Denemede, steroid bir androjen olan 17-α-metiltestesteron (MT) hormonu kullanılmıştır. Metiltestesteron, testesteronun 17-α-metil türevidir. Karaciğerde testesterona göre daha yavaş inaktive edildiği için ağız yoluyla uygulanabilmektedir. Metiltestesteron (C 20 H 30 O 2 ), beyaz veya krem renkli, kristal veya kristalize toz formunda, kokusuz, havada bozulmayan, hafif higroskopik, ışıktan etkilenen, erime noktası º C arasında olan, pratik olarak suda çözünmeyen, alkol ve diğer organik çözücülerde ve az miktarda bitkisel yağlar içinde çözünebilen bir bileşiktir (Güllü 1996). Kimyasal yapısı şekil 3.3 te görüldüğü gibidir. Şekil α-Metiltestesteron Hormonunun Kimyasal Yapısı 17

28 3.2 Yöntem Damızlık balıkların seçimi Tilapyalarda erkek ve dişi ayrımı, karnın gergin ve şişkin olmasına ve erkeklerde genital papilanın kısalığına bakılarak yapılmış, en az 100 g ağırlığındaki olgun damızlıklardan seçilen 6 dişi, 2 erkek balık yumurtlatma akvaryumlarına yerleştirilmiştir (Bekcan 1998). DİŞİ ERKEK Şekil 3.4 Denemede kullanılan damızlık balıklar 18

29 3.2.2 Yavruların elde edilmesi Yavrular, seçilen damızlıklardan termostatlı ısıtıcılar ile sıcaklığı 28 º C ye ayarlanmış, havalandırmalı 80 L lik akvaryumlarda ağızdan keseli larvaların alınması ile elde edilmiştir Yemin hazırlanması Kontrol yemi Denemede, kontrol grubu balıkları için, yaklaşık besin miktarları çizelge 3.1 de verilen temel rasyon (ticari alabalık başlangıç yemi) kullanılmıştır α-metiltestesteron stok çözeltisinin hazırlanması Oda sıcaklığında karartılmış desikatörde muhafaza edilen 17-α-metiltestesteron dan 600 mg tartılarak, 600 ml %95 lik ethanol ile çözülmüştür. Stok çözeltisinin 1 ml sinde 1 mg 17-α-metiltestesteron (MT) yer almaktadır. (Varadaraj and Pandian 1991) α-metiltestesteron lu yemlerin hazırlanması Stok ( de belirtilen) 17-α-metiltestesteron çözeltisinden 60 ml (Hiott ve Phelps 1992) alınıp 250 ml %95 lik ethanol de seyreltildikten sonra kontrol yeminin her kilogramına homojen şekilde püskürtülmüş ve yemler kuru havada 24 saat tutularak ethanol buharlaştırılmış ve -12 º C de muhafaza edilmiştir (Killian and Kohler 1991, Goudie et al. 1986, McGeachin et al. 1987, Phelps et al. 1992, Berger and Rothbard 1987, Tekelioğlu vd. 1991). 19

30 3.2.4 Yemleme programı Tilapyalar larva döneminde günde 4 5 öğün, yavru ve ergin dönemde ise günde 3 öğün doyuncaya kadar yemlenmişlerdir. Balıkların yemlenmesi balıkların yem tüketimleri dikkate alınarak yapılmıştır. Deneme planında belirtilen 3., 4. ve 5. deneme grubundaki balıklar, hormonlu yemle besleme periyoduna kadar geçen süre içerisinde kontrol grubu yemi ile 28 günlük hormonla besleme periyodu sonunda ise tekrar kontrol yemi ile beslenmiştir Deneme gruplarının oluşturulması Damızlık tilapyalardan (Oreochromis niloticus) elde edilen ve besin keseleri çekilmiş yavrulardan iki tekerrürlü 5 deneme grubu oluşturulmuştur. Hormonlu yemle besleme süresi 28 gün olup, besleme başlangıcı her deneme grubunda farklıdır. Deneme gruplarındaki yavru balıklar, kapalı dolaşımlı sistemde hormonlu yemle beslemenin sürdüğü dönem boyunca birbirlerinden etkilenmemeleri için 48 gün boyunca sıcaklığı 28 º C ye ayarlanmış, 10 adet 150 L lik konik tank içine konulan ve havalandırması yapılan 25x25x25 cm boyutlarında cam akvaryumlarda beslenmişlerdir. Bütün deneme gruplarında, hormonla besleme süresi sona erdiğinde, yavrular akvaryumlardan çıkarılarak bulundukları konik tanklara yerleştirilmişlerdir. 20

31 Şekil 3.5 Denemede kullanılan 10 adet 150 L lik konik tanklar Şekil 3.6 Denemede kullanılan 25x25x25 cm boyutundaki akvaryumlar 21

32 3.2.6 Deneme planı Deneme, biri kontrol olmak üzere toplam beş grup halinde, iki tekerrürlü tesadüf parselleri şeklinde yürütülmüştür (Çizelge 3.2). Çizelge 3.2 Deneme Planı Gruplar Tekerrür Sayısı Balık Sayısı ( Adet ) Yemleme Süresi Verilen Yem Kontrol (1) Gün Alabalık Başlangıç Yemi Gün Alabalık Başlangıç Yemi+60 mg / kg MT Gün 28 Gün Alabalık Başlangıç Yemi Alabalık Başlangıç Yemi+60 mg / kg MT Gün 28 Gün Alabalık Başlangıç Yemi Alabalık Başlangıç Yemi+60 mg / kg MT Gün 28 Gün Alabalık Başlangıç Yemi Alabalık Başlangıç Yemi+60 mg / kg MT 22

33 3.2.7 Balıklarda yapılan ölçüm ve tartımlar Deneme balıklarının ölçüm ve tartımında örnekleme metodu kullanılmıştır. Biometrik ölçümlerde, 1 mm hassasiyetli ölçüm tahtası, balık ağırlığı ölçümlerinde 0,01 g hassasiyetli, hormon, gonad ve karaciğer tartımlarında ise 0,0001 g hassasiyetli elektronik terazi kullanılmıştır Cinsiyet dönüşümünün belirlenmesi Hormonlu yemle beslenen balıklarda cinsiyet dönüşüm oranları, cinsiyet ürünlerinin şekillendiği dönemde her deneme grubundan 20 balığın rasgele seçilerek kesilmesi ve gonadların gözle ve stereo mikroskopta incelenmesi yoluyla belirlenmiştir. Yapılan inceleme sonunda muamele gruplarında dişi, erkek ve intersex bireyler olduğu saptanmıştır. Dişi, erkek ve intersex bireylere ait gonadlar şekil 3.7, şekil 3.8 ve şekil 3.9 da görüldüğü gibidir. 23

34 Şekil 3.7 Kesilmiş bir balıktan elde edilen ovaryumlar Şekil 3.8 Kesilmiş bir balıktan elde edilen testisler 24

35 YUMURTA Şekil 3.9 İntersex bireye ait gonadlar 25

36 3.2.9 Denemede ele alınan parametreler Gonadosomatik indeksin hesaplanması (GSI) Gruplara ait gonadosomatik indeksin hesaplanması aşağıdaki formülle yapılmıştır (Halver 1989, Hepher 1990). GSI = (Gonad ağırlığı (g) / Balık ağırlığı (g)) x Hepatosomatik indeksin hesaplanması (HSI) Gruplara ait hepatosomatik indeksin hesaplanması aşağıdaki formülle yapılmıştır (Halver 1989, Hepher 1990). HSI = (Karaciğer ağırlığı (g) / Balık ağırlığı (g)) x İstatistiki analizler Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde Varyans analizi (ANOVA), grup ortalamalarının karşılaştırılmasında Duncan testi (MSTAT paket programında) kullanılmış, biyolojik araştırmalarda en fazla kullanılan (P=0,05) önem seviyesi seçilmiş ve hesaplamada Minitab paket programından yararlanılmıştır. 26

37 4. ARAŞTIRMA BULGULARI Araştırmada, farklı periyotlarda 28 gün boyunca 17-α-metiltestesteron ile beslemenin tilapya balıklarının (Oreochromis niloticus) cinsiyet dönüşümü üzerine etkileri belirlenmiştir. 4.1 Cinsiyet Oranları Deneme gruplarındaki cinsiyet dönüşüm oranları, cinsiyet ürünlerinin şekillendiği dönemde balıklar kesilerek gonatların incelenmesi yoluyla belirlenmiştir. Kontrol grubundaki balıkların %45 inin dişi, %55 inin erkek cinsiyete sahip oldukları tespit edilmiştir. Yem almaya yeni başladığı dönemde hormonla beslenen 2. grubun ise % 100 erkek cinsiyete sahip olduğu ve yem almaya yeni başladığı dönem dışında beslenen 3., 4., ve 5. gruplarda cinsiyetin sırasıyla % 90, % 95 ve %90 erkek olarak gerçekleştiği, geriye kalan % 10, %5 ve %10 nun intersex olduğu, hormonlu yem ile beslenen bütün gruplarda dişi bireyin olmadığı tespit edilmiştir (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1 Deneme gruplarının cinsiyet oranları Kontrol (1) Erkek Oranı % Dişi Oranı % İntersex Oranı %

38 % K K Deneme Grupları Erkek Dişi İntersex Şekil 4.1 Cinsiyet oranları 4.2 Gonadosomatik İndeks, Hepatosomatik İndeks Değerleri Deneme grubundaki balıklar ortalama 10,630 ± 0,217 cm boy ve18,717 ± 1,375 g ağırlığa geldiklerinde her gruptan tesadüfi olarak 20 balık alınarak GSI ve HSI değerleri hesaplanmıştır (Çizelge 4.2). Kontrol grubundaki balıkların olgunlaştığı, dişi balıkların GSI değerlerinin 0,421 ± 0,165, erkek balıkların ise 0,063 ± 0,009 olduğu belirlenmiştir. Dişi ve erkeklerin GSI değerleri arasındaki farkın istatistiki açıdan önemli olduğu (P<0,05), kontrol grubu erkeklerin GSI değerleri ile diğer grupların GSI değerleri arasında farkın istatistiki açıdan önemli olmadığı (P>0,05) tespit edilmiştir. 28

39 Çizelge 4.2 Deneme gruplarının ortalama GSI ve HSI değerleri Kontrol (1) Toplam boy (cm) 10,290 ± 0,146 10,642 ± 0,189 10,160 ± 0,168 10,655 ± 0,194 11,405 ± 0,218 Balık Ağırlığı (g) 17,580 ± 0,783 19,074 ± 1,200 15,176 ± 0,848 18,106 ± 1,080 23,649 ± 1,480 Gonad Ağırlığı (g) 0,059 ± 0,0276 0,017 ± 0, ,013 ± 0, ,012 ± 0, ,016 ± 0,00192 Karaciğer Ağırlığı (g) 0,176 ± 0,0138 0,198 ± 0,0140 0,185 ± 0,0118 0,227 ± 0,0165 0,295 ± 0,0189 GSI 0,282 ± 0,108 a 0,083 ± 0,014 b 0,078 ± 0,014 b 0,068 ± 0,003 b 0,065 ± 0,005 b Dişi (GSI) 0,421 ± 0, Erkek (GSI) 0,063 ± 0,009 a 0,083 ± 0,014 a 0,078 ± 0,014 a 0,068 ± 0,003 a 0,065 ± 0,005 a HSI 1,048 ± 0,081 b 1,038 ± 0,029 b 1,218 ± 0,036 a 1,252 ± 0,039 a 1,248 ± 0,030 a Dişi (HSI) 0,969 ± 0, Erkek (HSI) 1,115 ± 0,0961 bc 1,038 ± 0,029 c 1,218 ± 0,036 ab 1,252 ± 0,039 a 1,248 ± 0,030 a * Farklı harfler gruplar arası farklılığın önemli olduğunu göstermektedir (P<0,05). 29

40 Karışık cinsiyete sahip kontrol grubunda belirlenen GSI değerlerinin, hormonla beslenen gruplarda belirlenen GSI değerlerinden yüksek ve istatistiki olarak farkın önemli olduğu (P<0,05), fakat hormonla beslenen gruplar arasında değerlerin benzer olduğu ve istatistiki olarak farkın önemsiz olduğu belirlenmiştir (P>0,05) (Çizelge 4.2 ve Şekil 4.2). 0,3 0,25 0,2 GSI 0,15 0,1 0,05 0 K Deneme Grupları Şekil 4.2 Deneme gruplarının GSI değerleri Deneme sonunda yapılan hesaplamalarda, dişi balıkların HSI değerlerinin 0,969 ± 0,138 erkek balıkların ise 1,115 ± 0,0961 gerçekleşmiştir. Kontrol grubu ile yem almaya başladığı dönemde hormonla beslenen 2. grupta belirlenen HSI değerleri arasında istatistiki olarak farkın önemli olmadığı (P>0,05), kontrol grubu ve 2. grup ile 3, 4 ve 5. gruplar arasında farkın önemli olduğu belirlenmiştir (P<0,05). 3., 4. ve 5. gruplar arasındaki farkın ise istatistiki olarak önemli olmadığı tespit edilmiştir (P>0,05) (Çizelge 4.2 ve Şekil 4.3).. 30

41 HSI 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 K Deneme Grupları Şekil 4.3 Deneme gruplarının HSI değerleri 31

42 5. TARTIŞMA VE SONUÇ Bu çalışmada, tilapya balıklarının 17-α-metiltestesteron hormonuyla, ilk yem almaya başladığı periyot dışında da beslenmesinin, cinsiyet dönüşümüne etkileri belirlenmiş ve sonuçlar ilgili çalışmalarla tartışılarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmamızda, damızlık tilapyalardan (Oreochromis niloticus) elde edilen ve besin keseleri çekilmiş yavrulardan iki tekerrürlü 5 deneme grubu oluşturulmuştur. 1. grup kontrol grubu, 2. grup yavru balıkların ilk yem almaya başladığı dönemde hormonlu yem ile beslenmeye başlandığı grup, 3. grup yavru balıkların ilk yem almaya başladığı dönemden 5 gün sonra hormonlu yem ile beslenmeye başlandığı grup, 4. grup yavru balıkların ilk yem almaya başladığı dönemden 10 gün sonra hormonlu yem ile beslenmeye başlandığı grup ve 5. grup yavru balıkların ilk yem almaya başladığı dönemden 20 gün sonra hormonlu yem ile beslenmeye başlandığı gruptur. Hormonlu yemle besleme süresi 28 gün olup, kontrol grubu dışındaki gruplarda aynıdır. Deneme gruplarının cinsiyet oranları karşılaştırıldığında kontrol grubu %55 erkek %45 dişi, diğer gruplar sırasıyla (2. grup) %100 erkek, (3. grup) %90 erkek, %10 intersex, (4. grup) %95 erkek, %5 intersex, (5. grup) %90 erkek, %10 intersex şeklinde gerçekleşmiştir. Guerrero 1987, Macintosh et al. 1988, Pompa and Green 1990, Phelps et al yapmış oldukları çalışmalarda, MT nin yeme ilavesiyle O. niloticus dişilerinde, toplam stoğun % nün fenotipik olarak erkek olduğu tespit edilmiştir. Nakamura and Iwahashi (1982), tilapya yavrularını mg MT/kg yem ile 30 gün boyunca beslemiş ve sonuçta yapılan incelemede hormon uygulanan gruplarda bireylerin tamamının erkek olduğunu bildirmiştir. Tayamen and Shelton (1978), etiltestesteron ve metiltestesteron hormonlarının O. niloticus türü tilapyalarda, %100 erkek birey elde edebilecek ölçüde etkili olduğunu bildirmişlerdir. Guerrero (1979) yaptığı çalışmada 30 mg MT/kg yem dozunun 4 haftalık uygulamasında fenotipik erkek birey oranının %95 98 olduğunu belirtmiştir. Bu araştırıcıların elde ettikleri sonuçlar, çalışmamızda tilapya yavrularının ilk yem almaya başladığı dönemde 60 mg MT/kg yem ile beslemede elde ettiğimiz sonuçlarla benzerlik göstermektedir. Ayrıca 60 mg MT/kg yem in cinsiyet dönüşümünde etkili olduğu kanatine varılmıştır. Fitzpatrick et al. (1995) nın yaptıkları farklı bir çalışmada ise 60 mg MT/kg yem, besin 32

43 almaya yeni başlamış tilapya yavrularına º C sıcaklıkta 28 gün boyunca verilmiş ve %97 oranında erkekleşme sağlanmıştır. Kullanılan hormon düzeyi ve süresinin aynı olduğu bu çalışmayla, yapmış olduğumuz çalışma karşılaştırıldığında 2. grupta belirlediğimiz erkekleşme oranı % 100 olarak tespit edilmiştir. Elde edilen sonuçlar bu araştırıcının bildirmiş olduğu sonuçlar ile örtüşmektedir. Yapılan araştırma sonuçları dikkate alındığında, hormon miktarı ve uygulama süresinde meydana gelebilecek ufak farklılıkların sonucu çok fazla etkilemediği ve metiltestesteron uygulaması ile başarılı bir cinsiyet dönüşümünün sağlanabileceği görülmektedir. Bu çalışmaların dışında Çelik (2002) yaptığı bir denemede, yem almaya yeni başlamış O. niloticus yavrularını 60 mg 17-α-metiltestesteron ilave edilmiş yem ile 29 gün boyunca düzenli bir şekilde beslemiş ve sonuçta %57,1 oranında erkek birey elde edilmiştir. Nakamura et al. (1982) O. niloticus türü tilapya yavrularını mg 17-α-etiltestesteron/kg yem ile 28 gün boyunca beslemiştir. Sonuçta %97,3 - %99,7 oranında erkek birey elde edilmiştir. Guerrero (1975), O. aureus türü tilapya yavrularını 3 hafta süreyle 60 mg/kg etiltestesteron içeren yem ile beslemiştir. %85 erkek oranındaki başarıyla birlikte, testislerde dejenerasyon olduğunu bildirmiştir. Aynı araştırıcının 30 mg/kg metiltestesteron kullanarak O. mossambicus yavrularında yaptığı başka bir araştırmada, 14, 21, 28 ve 35 gün boyunca hormon uygulaması sonucunda %69, %93, %98 ve %100 oranında erkek birey elde edildiğini belirlemiştir (Guerrero 1979). Shelton et al. (1981), yaptıkları çalışmada, (21 º C ve 30 º C) 60 mg/kg etiltestesteron içeren yem ile 21 ve 28 gün boyunca O. aureus türü tilapya yavrularını beslemiştir. Tümüyle erkek bireyleri, 21 º C sıcaklıkta, 21 ve 28 gün besleme sonucunda elde etmiştir. Aynı süre içerisinde 30 º C de tutulan grupta ise birkaç adet dişi bireyin olduğunu bildirmiştir. Yukarıda belirtilen araştırmalarda görüldüğü ve Nagy et al. (1981) belirttiği gibi cinsiyet dönüşüm çalışmalarında sonucu etkileyen birçok faktör vardır. Cinsiyet dönüşümünün başarısı; yeme karıştırılan hormonun yapısı, hormonun uygulanma biçimi, dozu, uygulama süresi, uygulama zamanı, uygulama sıcaklığı, yem, balığın türü, balığın yaşı ve büyüklüğü ile ilişkilidir. Dolayısıyla yanlış bir seçimin ve uygulamanın sonuçları etkilemesi mümkündür. Bu nedenle çalışmamızdaki sonuçlar ile bazı araştırma sonuçları arasındaki farklılıkların olması da doğaldır. 33

44 Balıkların ilk yem almaya başladığı periyot dışında hormonlu yem ile beslenmesinin, cinsiyet dönüşümüne etkileri konusunda çok az kaynağa rastlanmıştır. Bunlardan biri Piferrer and Donaldson (1989) tarafından Coho salmonlarında (Oncorhynchus kısutch) 17-β-estradiol hormonunun etkilerinin belirlenmesine ilişkindir. Yaptıkları çalışmada, Coho salmon larvalarını yumurtadan çıkmadan 15, 8 ve 1 gün önce ve yumurtadan çıktıktan 6, 13, 20, 27, 34, 41 ve 48 gün sonra 400 μg/l, 17-β-estradiol çözeltisinde, 2 saat süreyle tutmuşlardır. Yumurtadan çıkmasına 1 gün kala hormon muamelesi gören grupta cinsiyet dönüşüm oranının %84 ile en yüksek değerde olduğunu saptamışlardır. Bunu %82,5 ile yumurtadan çıkmadan 8 gün önce muamele gören grup takip etmiştir. Bir başka çalışmada fenotipik erkek oranını; başlangıçtaki ağırlığın, yaştan daha fazla etkileyen önemli bir faktör olduğu belirtilmektedir. Yavrular 18 mm den daha küçükken hormon uygulama süresi erkek yüzdesiyle önemli ölçüde ilişkili olduğu belirtilmiştir (Macintosh and Little, 1995). Başka bir çalışmaya göre de 15 mg dan (12 15 mm total boy) daha büyük yavrular hormon uygulamasına cevap vermemektedir (Little 1989). Tekelioğlu vd. (1991) yapmış oldukları çalışmada da belli bir yaştan sonra ortalama ağırlıkları 8,13 g ve ortalama boyları 8,04 cm olan tilapya yavrularına, farklı konsantrasyonlardaki (0, 5, 30, 45, 60 mg/kg) 17-α-metiltestesteron hormonu yeme katmak suretiyle uygulamış, 30 gün süren deneme sonunda erkek birey oranlarını sırasıyla %57, %63, %56, %55 ve %62 olarak bulmuşlardır. Sonuçta da metiltestesteron un beklenen etkiyi göstermediğini bildirmişlerdir. Chen (1977), yaptığı bir çalışmada, 9 11 mm boyundaki O. mossambicus türü tilapya yavrularını 2, 3, ve 4 haftalık sürelerde 30 mg MT/kg yem ile beslediğini, en yüksek erkek birey yüzdesini %95 ile 4 haftalık uygulama sonucunda elde ettiğini bildirmiştir. Hiott and Phelps (1992) ise O. niloticus türü tilapya yavrularında 60 mg/kg metiltestesteron kullanarak 28 gün boyunca sürdürdükleri çalışmalarında dört boy sınıfı ( 11 mm, mm, mm, >16 mm) ve iki yaş grubu (1. gün 10. gün) oluşturmuşlardır. En yüksek cinsiyet dönüşümünün ise %95,7 ile en küçük boy grubundaki ( 11 mm.) yavrularda görüldüğünü bildirmişlerdir. Bu oran diğer yaş gruplarında giderek azalmıştır. Ayrıca bütün boy sınıfları dikkate alındığı zaman yaştaki 10 günlük bir farkın muamelenin başarısını etkilemediğini bildirmişlerdir. Çalışmamızda da yavru balıkların ilk yem aldığı dönemden sonra hormonlu yem ile beslendiği 2. grupta ve ilk yem aldığı dönemden 5, 10 ve 20 gün sonra hormonlu yem ile beslendiği ve 5. gruplarda 34