T.C. İstanbul Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Çeviribilim Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi FİLM ÇEVİRİLERİNDE KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN DURUMU

Transkript

1 T.C İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çeviribilim Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi FİLM ÇEVİRİLERİNDE KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN DURUMU EZGİ KESKİN Tez Danışmanı Prof. Dr. Alev Bulut İSTANBUL 2011

2 T.C İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çeviribilim Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi FİLM ÇEVİRİLERİNDE KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN DURUMU EZGİ KESKİN Tez Danışmanı Prof. Dr. Alev Bulut İSTANBUL 2011

3 ii

4 FİLM ÇEVİRİLERİNDE KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN DURUMU Ezgi KESKİN ÖZ Bu çalışmanın konusu genel anlamda Türkiye de film çevirisi süreçlerini ve bu türün çeviri ürünlerini belirleyen normlardır. Bu çalışma kapsamında, bu normlar Türkiye de film çevirilerinde sık kullanılan çeviri yöntemlerinden alt yazı bağlamında ele alınmaktadır. Çalışmanın yola çıkış gözlemi ve savı, film çevirilerinin, Türkçenin sözdizimsel ve anlambilimsel yapısına aykırı ifadeler içerdiğidir. Çalışmanın odağı İngilizceden, özellikle film endüstrisinin ürettiği sinema filmlerinden yapılan çevirilerde, kaynak metinlerde sık kullanılan standartlaşmış günlük kalıp deyişlerin (ilişki sözleri, kalıplaşmış ifadeler, klişeler) alt yazı çevirisiyle Türkçeye aktarım sürecinde aldığı biçimler ve süreci yönlendiren kararlardır. Bu amaçla yapılan incelemede çevirmen kararlarını etkileyen normlar saptanarak bu kararların Türkçede doğal olmayan deyişlere yol açtığı savının geçerliği alt yazı yöntemiyle çevrilen bir İngiliz ve bir Amerikan filmi olmak üzere iki örnekle sorgulanmaktadır. Kaynak metinlerin ve erek metinlerin betimleyici çeviri yaklaşımı çerçevesinde karşılaştırmalı incelemesi yapılarak elde edilen sonuçların bu çeviri türü için dizgeleştirilmesi yolunda bir adım atılmaktadır. Anahtar Kelimeler: görsel-işitsel çeviri, kalıplaşmış deyişler, film çevirisi, alt yazı iii

5 THE STATUS OF FORMULAIC EXPRESSIONS IN FILM TRANSLATIONS Ezgi KESKİN ABSTRACT This study is concerned with the film translation process and the norms which shape up the translation of films. Within the scope of the study, these norms are discussed in terms of the subtitling method which is widely used as a method of film translation in Turkey. The hypothesis of the study is that film translations include unnatural expressions in terms of syntax and semantics. The study focuses specifically on the standard formulaic expressions that are used in the source text and their target forms through subtitle translation into Turkish as well as the decisions of the translators that lead the translation process. For this purpose, the norms that direct the translators' decisions will be analyzed in order to find out if these decisions cause unnatural expressions or not. This hypothesis will be tested through the analysis of two movies, one American and one British. The source and the target texts are examined within the framework of descriptive translation studies and the results that are obtained are evaluated as a step to be taken towards the systematisation of subtitle translations. Keywords: audio-visual translation, formulaic expressions, film translation, subtitle. iv

6 ÖNSÖZ Bu çalışmanın yola çıkış gözlemi ve savı, film çevirilerinin, Türkçenin sözdizimsel ve anlambilimsel yapısına aykırı ifadeler içerdiğidir. Bu amaçla, Türkiye de film çevirisi süreçlerini ve bu türün çeviri ürünlerini belirleyen normları incelenmeyi amaçladım. Çalışma kapsamında, bu normları Türkiye de film çevirilerinde sık kullanılan çeviri yöntemlerinden alt yazı bağlamında değerlendirdim. Çalışmanın odağında, İngilizceden, özellikle film endüstrisinin ürettiği sinema filmlerinden yapılan çevirilerde, kaynak metinlerde sık kullanılan standartlaşmış günlük kalıp deyişlerin (ilişki sözleri, kalıplaşmış ifadeler, klişeler) alt yazı çevirisiyle Türkçeye aktarım sürecinde aldığı biçimler ve süreci yönlendiren kararlar bulunmaktadır. Bu tezi hazırlarken değerli görüşleriyle beni yönlendiren, cesaretlendiren sevgili hocam, danışmanım Prof. Dr. Alev Bulut a, araştırmam sırasında sımsıcak dostluğuyla yanımda olan ev arkadaşım Olcay Ergülü ye, yüksek lisans eğitimimin her anında beni destekleyen, moral veren, canım annem, babam, ağabeyim ve yengeme ve bu süreçte, her zaman yanımda olan, sevgisini her an hissettiğim Erdem Gaga ya gönülden teşekkür ederim. v

7 İÇİNDEKİLER ÖZ ABSTRACT ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER KISALTMALAR iii iv v vi ix GİRİŞ 1 1. BÖLÜM GÖRSEL-İŞİTSEL METİNLERİN ÇEVİRİSİ GÖRSEL İŞİTSEL ÇEVİRİ GÖRSEL-İŞİTSEL ÇEVİRİ TÜRLERİ FİLM VE FİLM ÇEVİRİSİ Filmin Doğuşu Film Çevirisi FİLM ÇEVİRİSİ YÖNTEMLERİ Dublaj (Seslendirme) Dublaj Tarihine Genel Bakış Alt yazı Alt yazı Tarihine Genel Bakış GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE DE FİLM ÇEVİRİSİ TARİHİ Meslek olarak Film Çevirmenliği Araştırma Alanı olarak Film Çevirisi BÖLÜM TEZ KONUSU AÇISINDAN ÇEVİRİBİLİMDE KURAMSAL YAKLAŞIMLARA BAKIŞ KURAMSAL YAKLAŞIMLARA BAKIŞ 31 vi

8 Gideon Toury ve Betimleyici Çeviribilim Çalışmaları Çeviri Normları Delabastita ve Çeviri Normları BÖLÜM FİLMLERDE YER ALAN KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN ÇEVİRİSİ KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLER VE SINIFLANDIRMA BİÇİMLERİ FİLMLERDE YER ALAN KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN ÇEVİRİ YÖNTEMLERİ FİLMLERDE YER ALAN KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN ÇEVİRİSİNE YÖNELİK DİLSEL ELEŞTİRİLER BÖLÜM KALIPLAŞMIŞ DEYİŞ ÇEVİRİLERİNİ SEÇİLEN FİLM KESİTLERİNDE İNCELEME YÖNTEM İNCELEME ÖRNEKÇESİ Konuşma Stratejisi İşaretleri (Gambits) I bet I am afraid The truth is You know Örtmece (Euphemism) Tabu ve Argo Deyişler Ünlemler (Interjections) Durum Formülleri Why don t you Do/ Would you mind Take care (of you) (I m) Sorry" 73 SONUÇ 75 KAYNAKLAR 79 ŞEMA LİSTESİ 88 vii

9 EKLER 89 EK A1. SORMACA 89 EK A2. YANITLAR 90 A2.1. Burçak Coşkundeniz, Profesyonel Çevirmen ( ) 90 A2.2. Burçak Kovaçlı, Profesyonel Çevirmen ( ) 92 A2.3. Emrah Serdar, Profesyonel Çevirmen ( ) 93 A2.4. Recep Yılmaz, Profesyonel Çevirmen ( ) 95 EK A Ek Sorular 97 EK A Yanıtlar 98 A2.5. Pınar Batum, Profesyonel Çevirmen ( ) 100 A2.6. Kaan Zanbakçı, Profesyonel Çevirmen ( ) 101 A2.7. Sema Razak, Profesyonel Çevirmen ( ) 103 A2.8. Sarkis Sarkis (Divxplanet Çevirmeni) ( ) 105 A2.9. Nazlı Çaloğlu (Divxplanet Çevirmeni) ( ) 107 A2.10. Can Rendeci (Divxplanet Çevirmeni) ( ) 109 EK B1. İNCELENEN FİLM KESİTLERİ 111 EK C1. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TEŞKİLAT VE GÖREVLERİ HAKKINDA KANUN 116 EK C2. SİNEMA FİLMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE SINIFLANDIRILMASINA İLİŞKİN USUL VE ESASLAR HAKKINDA YÖNETMELİK 146 viii

10 KISALTMALAR BJD Çev. MÇ NJES Ör. PW RCTS RE TSR Yay. Haz. v.b. v.d. : Bridget Jones s Diary : Çeviren : Metis Çeviri : Nordic Journal of English Studies : Örnek : Pretty Woman : The Routledge Companion to Translation Studies : Routledge Encyclopedia of Translation Studies : The Translation Studies Reader : Yayına Hazırlayan : Ve Benzeri : Ve Diğerleri ix

11 GİRİŞ Toplumlar küreselleşmenin etkisiyle farklı kültürlerle etkileşim halindedir. Bu süreçte dil de sürekli değişmekte ve farklı kültürlerden beslenmektedir. Çoklu ortam (multimedia) ürünleri sayesinde kitleler arası iletişimin altın çağını yaşamaktayız. Farklı kültürlerden insanlar ister film, ister şarkı veya kitap olsun bu ürünlere aynı anda ulaşmak istemekteler. Özellikle yabancı kaynaklı çoklu ortam ürünlerindeki artış çeviri ihtiyacını günden güne arttırmaktadır. Artan ihtiyaç, uygulamacıların bilgilenme ihtiyacı doğrultusunda, çeviribilimde bu konuda yapılan akademik çalışmaların sayısını da arttırmaktadır. Görsel-işitsel çevirinin, çoklu ortam araçlarının artmasına paralel olarak çeviribilimde artık sıra dışı bir alan olmaktan çıktığı görülmektedir. Konuya araştırmacı olarak akademik ilgimin yanı sıra amatör olarak alt yazı çevirisi yapıyor olmam, alanı yakından gözlememi sağlamıştır. Film çevirileriyle dile girdiği varsayılan Türkçenin sözdizimsel ve anlambilimsel yapısına uymayan deyişlerin varlığı uzun süredir dikkatimi çeken ve beni araştırmaya yönlendiren bir durumdur. Bu konu akademik çevrelerde sıkça dile getirilmekte ve doğal olmayan bu deyişlerin Türk diline zarar verdiğinden söz edilmektedir. Öte yandan, çeviribilimci Gideon Toury nin norm kavramının görsel-işitsel çeviri bağlamında incelenmesine ilişkin düşüncesi beni söz konusu alanda araştırma yapmaya yönlendirmiştir. Dolayısıyla, bu çalışmanın inceleme ve uygulamasını yönlendiren kuramsal hareket noktası, Gideon Toury nin norm kavramı ve betimleyici çeviri yaklaşımı çerçevesinde kaynak ve erek metinlerin karşılaştırmalı incelemesinin görsel-işitsel çeviri alanına ve bu alanın dizgeleşmesine katkısıdır (1995). Çalışma genel olarak 1970 lerden başlayarak Türkiye de ve dünyada film çevirisi konusunda yapılan çalışmaları ele aldıktan sonra yılları arasına yoğunlaşmaktadır. Çalışmanın odağı, sinema filmlerinin çevirisidir. İncelemede film çevirisi yöntemi olarak alt yazı çevirisi yöntemi odağında İngilizceden Türkçeye sinema filmi çevirileri ele alınmaktadır. Araştırmanın sınırları gereği dizi filmler, belgesel veya eğitici filmler, spor ve haber filmleri ve çevirileri incelenme kapsamı dışında tutularak yalnızca uzun metrajlı sinema filmleri ele alınacaktır. Çalışma 1

12 boyunca tekrarlanan film çevirisi ifadesi sinema filmi çevirisi anlamındadır. Bu tez çalışmasının tartışma ve örneklemeleri tümdengelim ilkesine dayanılarak şekillenecektir. Günümüzde görsellik giderek artan bir önem kazanmaktadır. Sinema ve televizyon tarihi yalnızca yüzyıllık bir zaman dilimini kapsasa da, giderek büyüyen küresel ticari yapılanma, görsel-işitsel medya dağıtımına hızlı bir ivme kazandırdığı görülmektedir. Bu değişime ayak uydurmaya çalışan film severlerin karşısındaki en büyük engel ise dildir. İşte bu noktada, film çeviri türleri devreye girerek bu engeli ortadan kaldırır. Öte yandan, taleplerde görülen hızlı artış, acil çeviri ihtiyacını beraber getirmektedir. Çoklu ortam (multimedia) çevirileriyle dil sürekli bir devinim halinde değişmekte, çeviriler yoluyla birçok yeni kavram, deyiş ve dilbilgisi yapısı dile girmektedir. Bu durumda, özellikle film çevirmenlerine büyük sorumluluk düşmektedir. Araştırmanın temelinde film çevirileriyle dile giren ifadelerin çeviri süreçlerini sorgulama amacı bulunmaktadır. Uygulama materyali olarak sinema filmleri, inceleme konusu olarak kalıplaşmış deyişler 1 (formulaic expressions) seçilmiştir. Kalıplaşmış deyiş derken kendi içerisinde bir formül barındıran, belirli bir sosyal bağlamda kullanılan hazır kalıpları ifade edilmektedir (Crystal, 2003: 187). Amerikan İngilizcesinden "This is all my fault, Oh my God!, Oh Shit!, I bet you did it!, Take Care!, What s wrong with you gibi kalıplar örnek verilebilir. İncelemenin temel sorunsalı filmlerde geçen bu türden kalıpların çevirilerinde etkin olan çevirmen kararları, stratejileri ve bu kararların Türkçeye etkileridir. Çalışmanın kapsamı açısından bütün kalıplaşmış deyişlere yer vermenin mümkün olmayışı bir gerçektir. Bu durumun, çalışmanın sınırlarını olumsuz yönde etkilememesi için her iki filmde kullanılan ortak kalıplaşmış deyişlerden kesitler sunularak bu deyişlerin çevirilerinde etkin çevirmen kararlarını betimleme yoluna gidilecektir. 1 Kavram karmaşasına engel olmak için çalışmanın tamamında terimlerin özgün halleri parantez içinde verilecektir. 2

13 Dört bölümden oluşan çalışmanın ilk bölümünde, görsel işitsel çevirinin tanımı ve kapsamına değinilecektir. Görsel işitsel çeviri türlerinin genel çerçevesi çizildikten sonra filmin doğuşu ve film çevirisine yer verilecektir. Bu bağlamda, Türkiye de en çok tercih edilen çeviri yöntemlerinden alt yazı yöntemine yoğunlaşılarak, Türkiye de bu etkinliklerin dünden bugüne tarihsel gelişimi ele alınacaktır. Türkiye deki güncel uygulamaların öğrenilmesi ve değerlendirilmesi için 10 soruluk bir sormacadan yararlanılmıştır. Sormacanın yanıtlarına tezin bölümleriyle bağlantısı doğrultusunda yer verilecektir. İkinci bölümde, betimleyici çeviribilim çalışmalarına yer verilecek, Gideon Toury nin norm kavramı üzerinde durulacaktır. Ardından, norm kavramının görselişitsel çeviriye nasıl yansıdığı Delabastita nın görüşleri temel alınarak tartışılacaktır. Film çevirmenleriyle yapılan söyleşiler ışığında, Türkiye de film çevirisi etkinliğinin işleyişinden söz edilecektir. Üçüncü bölümde, kalıplamış deyişlerin tanımı yapılacak, bu deyişlerin nitelikleri üzerinde durulacaktır. Filmlerde geçen günlük kalıp sözler ele alınarak, film çevirileriyle Türkçeye girdiği düşünülen ancak dilbilgisi ve anlam açısından dile uygun olmayan deyişlerin varlığından söz edilecektir. Türkiye de son zamanlarda akademik çevrede bu konu üzerinde artan duyarlılıktan bahsedilecek ve eleştirilere yer verilecektir. Dördüncü bölümde, kaynak dili İngilizce olan ve alt yazı yöntemiyle Türkçeye çevrilen örnek iki filmden kesitler seçilerek, günlük kalıplaşmış deyişlerin Türkçeye nasıl aktarıldığı incelenecektir. Bu bölümde de yukarıda sözü edilen sormacanın ilgili bazı yanıtlarına da yer verilecektir. Genel gözlem ve değerlendirmelere yer verilecek olan sonuçlar bölümünde, çevirmen kararlarını etkileyen normlar ışığında bu kararların Türkçenin sözdizimsel ve anlambilimsel yapısına uymayan deyişlere yol açtığı savının geçerliliği tartışılacaktır. Sonuç ve değerlendirmelere, çevirmenlere uygulanan sormacanın yanıtları da ışık tutacaktır. Tezin içinde farklı bölümlerde yer verilen sormaca yanıtları, bu bölümde de genel olarak yer verilmiş olacaktır. 3

14 1. BÖLÜM GÖRSEL-İŞİTSEL METİNLERİN ÇEVİRİSİ 1.1. GÖRSEL İŞİTSEL ÇEVİRİ Görsel-işitsel çeviri (audiovisual translation) kavramı, medya çevirisi, mültimedya çevirisi, mülti-modal çeviri ve ekran çevirisini (screen translation) içine alan şemsiye bir kavramdır (Chiaro, 2009: 14). Çeviribilimin bir alt dalı olan görsel işitsel çeviri, çok düzgülü (mültimodal) ve çok kanallı (multimedial) metinlerin bir dilden ve/ya kültürden diğerine aktarımı anlamına gelir. Görsel ve işitsel metinler çok sayıda göstergenin bir araya gelmesiyle oluşmalarından ötürü çok düzgülüdür (multimodal). Anlamı, dil, görüntü, müzik, renk ve perspektif gibi düzgülerin tamamı oluşturur ve bir bütün olarak yorumlanırlar. Anlamı oluşturan bu çok sayıda düzgü, izleyiciye çeşitli kanallardan eşzamanlı gelir. Bu açıdan, görsel işitsel metinler çok kanallıdır (multimedial) (Perez, 2008: 13). İşitsel (radyo); işitsel ve görsel (ekran); yazılı, işitsel ve görsel (çoklu ortam) metinlerden oluşan çok düzgülü (multimodal) bu çeviri türü, bu kanallarla üretilen tüm bu çok göstergeli aktarımları ve bu alana yeni dâhil olan işitme engelliler için tasarlanmış alt yazılı formatlarıyla, görme engelliler için tasarlanmış sesli betimleme (audio description) formatlarını kapsar (Orero, 2004: 8). Ekran için üretilen ürünler doğası gereği görsel-işitsel metinlerdir (örn. filmler, TV dizileri, sit-comlar, belgeseller, vb. ). Bu ürünler, eşzamanlı olarak iki farklı kanaldan gelirler ve tek bir etki yaratmak amacı taşıyan göstergelerden oluşurlar. Ürünlerin karmaşık görsel kodları, oyuncuların hareketleri, mimikler, jestler, kostüm, ışık ve renk kullanımı gibi öğelerden oluşur. Görsel kodlara yazılı biçimde bulunan işaretler, sokak tabelaları, afişler, gazeteler, mektuplar, notlar da dâhildir. Bu görsel öğeler, konuşmaların yanı sıra çeşitli ortam sesi, ses efektleri ve müzik gibi seslerle birleşerek hem görsel hem işitsel metin haline gelirler (Chiaro, 2009: ): 4

15 Şema 1: Görsel-İşitsel Metinlerin Çoklu göstergesel Yapısı. GÖRSEL Sahne Dekoru, Işık, Kostüm Jest, Mimik, Beden dili İŞİTSEL Müzik, Ortam Sesi, Ses Efektleri,Gülme, Ağlama, İnleme Sesi, Vücut Sesleri, vb SÖZLÜ SÖZSÜZ Sokak İşaretleri, Dükkan Tabelaları Yazılı Dokümanlar (gazeteler,. mektuplar, başlıklar, notlar, vb) Konuşmalar, Şarkı Sözleri,. Şiirler, vb (Chiaro, 2009: 143) 1.2. GÖRSEL-İŞİTSEL ÇEVİRİ TÜRLERİ Yves Gambier, The Translator dergisinin 9. sayısında yayımlanan Screen Adaptation: Perception and Reception adlı çalışmasında görsel-işitsel çeviri türlerini hâkim (dominant) ve hâkim yapıyı reddeten (challenging) gruplar halinde incelemektedir (2003: ) 2. Hâkim grupta yer alan görsel işitsel çeviri türleri 3 şu şekilde sıralanırlar: 1. Alt yazı çevirisi(interlingual subtitling or open caption): 2. Dublaj (Seslendirme) 4 3. Ardıl çeviri (Consecutive Interpreting) 4. Simultane çeviri (Simultaneous Interpreting) 5. Üstten konuşma (Voice-over) 6. Serbest çeviri (Free commentary) 7. Eşzamanlı veya görsel çeviri (Simultaneous or sight translation) 8. Tekrar üretim (remake) 2 Görsel-işitsel çeviri türleri başlığı altında derlenerek verilen alıntıların çevirileri bana aittir. 3 Görsel-işitsel çeviri türleri Yves Gambier nin The Translator dergisinin 9. sayısında Screen Transadaption: Perception and Reception adlı makalesinden derlenerek çevrilmiştir. 4 Bu terim için çalışma boyunca dublaj ifadesi kullanılacaktır. 5

16 Gambier, alt yazı çevirisini, konuşma metinlerini bir dilden diğerine kimi zaman iki farklı dile- bir veya iki satır halinde yazılı hale getirme işlemi olarak tanımlar. Çeviri ve eşleme işlemlerini çevirmenin kendisi yaptığı gibi, eşleme ve zamanlama işlemleri sırasında bir uzman yardımı da alınabilir. Bu işlemler, kimi zaman diyalog listesi olmadan da gerçekleştirilmektedir. Gambier nin deyişiyle, alt yazılama işlemi her ülkede işleyiş ve iş paylaşımı açısından farklılık göstermektedir. Çevirmen yükümlülükleri ülkelere ve farklı televizyon kanallarına göre değişmektedir (2003: ). Konuşma metninin kamera önündeki kişilere göre düzenlediği yöntem dublaj (seslendirme) olarak tanımlanır. Gambier, özellikle film çevirisiyle sınırlandırılan dublajı, dudak eşlemesi anlamıyla daraltılmaması gerektiğini söyler. Dublajda dudak eşlemesi, yalnızca belirli durumlarda yapılır. Örneğin; konuşmacı yakın plandan ya da profilden çekiliyorsa dudak eşlemesi göz önüne alınmalıdır. Dublajın bir diğer türü de dil-içi dublajdır. Gambier Trainspotting ve Harry Potter filmlerini örnek gösterek, bu filmlerin Amerikan İngilizcesine çevrilerek dublajlandığını aktarır. Ayrıca İtalya nın güneyinde yapılan L amore molesto adlı film, ülkenin kuzey bölümü için ayrıca dublajlanmıştır. Günümüzde, uluslararası dağıtım olanaklarıyla birçok teknik imkâna erişilmektedir. İzleyiciler, teletext sayesinde belirli bir dili seçebilmekte ya da otuz ikiye varan farklı alt yazı seçeneği ve birden fazla dilde yapılmış dublaj versiyon içeren DVD lere ulaşabilmektedir (2003: 172). Gambier, ardıl çeviri nin üç farklı yöntemi olduğunu belirtir. Birincisi, canlı (live) yayın anında yapılır. Radyoda bir siyasetçinin, sporcunun ya da şarkıcının söyleşisi canlı yayın sırasında çevrilebilir. Diğer bir yöntem, önceden-kayıt (pre-recording) yöntemidir. Son yöntem ise, uzun soluklu görüşmeler için tercih edilen ekleme (link up) yöntemidir. Bir diğer çeviri türü ise, tartışma programlarında sıkça kullanılan eş zamanlı çeviri (simultane) yöntemidir. Gambier, medya çevirilerinde ses kontrolü ve konuşmayı sürdürebilme yeteneğinin önemli olduğunu vurgular. Bu kategoriye işaret dili çevirisini de ekleyebiliriz (sign language interpreting) (2003: 173). 6

17 Üstten konuşma (voice over) yönteminde ise, belgesel veya söyleşi çevrilerek, konuşmayla eşzamanlı yayınlanır. Eş zamanlı çeviri ve üstten konuşma tekniğinde özgün ses/müzik tamamen kısılır ya da bir kaç saniye sonrasında izleyicinin duyulabileceği kısık ses seviyesinde verilir. Serbest çeviri yönteminde izleyici için erek metinde ekleme, eksiltme, açıklama ve yorumlama yapılarak, yeni metin oluşturulur. Eşleme (senkronizasyon), ses bandından ziyade ekranda görünen imgelere göre yapılır. Gambier, bu yöntemin daha çok çocuk programlarında, belgesellerde ve şirket tanıtım videolarında kullanıldığını söyler (2003: 173). Eş zamanlı veya görsel çeviri yöntemiyle yapılan çeviride başka bir dilde mevcut alt yazıdan, senaryodan veya diyalog listesinden yola çıkılır. Bu yönteme, film festivallerinde sık olarak rastlanırr. Çok dilli üretimin sunduğu olanaklardan biri ikili versiyonlar (double versions), diğeri ise tekrar üretim (remake) adını alır. İkili versiyonlarda her oyuncu anadilinde performans sergiler, ardından film istenilen dile dublajlanır ve post-senkronizasyon (sonradan eşleme) yapılır. Tekrar üretim yönteminde film, erek kültür değerleri, ideolojisi ve anlatım geleneğine uygun bir şekilde tekrar üretilir. İlk kez bu yöntemin yılları arasında yapıldığını belirten Gambier, tekrar üretimlerin Avrupalı izleyiciler için yeniden üretilen Amerikan filmleri olduğunu bildirir. Günümüzde ise bu durumun tam tersi, Avrupa filmleri Amerikan izleyiciler için tekrar üretiliyor (2003: 174). Gambier nin hâkim yapıyı reddeden (challenging) türlerle ilgili saptamalarını senaryo çevirisi (scenario/script translation), dil içi alt yazı (intralingual subtitling), canlı veya gerçek zamanlı alt yazı (live or real-time subtitling), üst yazı (surtitling) ve işitsel betimleme (audio description) başlıklarıyla özetlenebilir. Senaryo çevirisi nin özellikle, ortak yapımlı filmlere maddi destek sağlamak amaçlı yapıldığını belirten Gambier, bu çevirilerin yayınlanmayacağından herhangi bir düzenlemeden geçmediğini aktarır. Dil içi alt yazı işitme engelliler veya kaynak dili yeni öğrenen ve bu yeni dili geliştirmek isteyen göçmenler için yapılmaktadır. Fransa nın TV 5 kanalını örnek veren Gambier, filmlerin bu kanalda 7

18 Fransız alt yazılarla yayınlandığını aktarır. BBC 4 kanalı da, benzer bir amaçla İngilizce alt yazılı yayın yapmaktadır (2003: ). Canlı veya gerçek zamanlı alt yazı, röportajlarda sıklıkla kullanılır. Röportajla eş zamanlı yapılır, alt yazılar önceden hazırlanmaz ve programdan önce eklenmez. Üst yazı yönteminde, yabancı bir opera eserine ait sözler çevrilir ve sahnenin yüksek bir yerindeki bir platformdan yayınlanır. Gambier e göre hâkim yapıyı reddeden son yöntem işitsel betimleme dir. Bu tür, görme duyusunu yitirmiş veya görme engelliler için yapılan diller arası ikili dublajdır. Bu yöntem, ekranda görülen her türlü bilginin -yüz ifadeleri, vücut dili, hareketler, renkler ve kostümleranlatılmasıyla gerçekleştirilir. Bu betimlemeler, müzik ve ses efektlerine müdahale yapılmadan dublajı yapılmış diyaloglara eklenir (2003: ) FİLM VE FİLM ÇEVİRİSİ Filmin Doğuşu Fransız kuramcılara göre film ile sinema (cinema) birbirinden farklı kavramlardır. İngilizcede film ve sinema nın yanı sıra ekonomik işlevli üçüncü bir sözcük vardır: Movie (film/sinema). Bu üç kavram birbiriyle yakından ilişkilidir. Ancak, genelde bu üç kavram şu ayrıma paralel bir biçimde kullanılır: Movie çabucak tüketilir ancak sinema Amerikalıların deyişiyle seçkin sanat anlamına gelmektedir. Öte yandan, film yan anlamı daha az olan genel bir terimdir. Movie/film/sinemanın tarihi yalnızca yüzyıllık bir zaman dilimini kapsasa da, karmaşık ve zengin bir süreçtir ve beş ve on yıllık dönemlerle değerlendirilir. Bu durumun, kısmen sinemanın kısa sürede hızla yayılmasından kaynaklandığı söylenebilir. Bir iletişim aracı olarak sinema kısa sürede geniş kitlelerce kabul görmüştür (Monaco, 2000: 219). Sinema, teknolojik gelişmelerle paralel giden bir tarihe sahiptir. Amerikalı Thomas Edison, sinemanın ortaya çıkışında başlıca rol oynayan kişi olarak kabul edilmektedir. Sinemanın gelişim aşamasının büyük bir bölümü onun New Jersey deki laboratuarlarında gerçekleşmiştir. Edison, geniş grupların eğlenmesine yönelik görüntünün yansıtılması amacında değildir. Kişiye özel izleme sistemi 8

19 geliştirmiştir. Kendi kişisel izlemeye dayalı sistemine kinestoscope adını verir. Görüntüyü geniş bir izleyici topluluğuna yansıtabilmek için aralıklı devinim düzeneği gereklidir. Bu amaçla Fransalı Louis ve Auguste Lumiére, Amerikalı Thomas Armat a 1895 te bu sorunu ortadan kaldıran bir aygıt geliştirirler. Armat, aygıtı Edison a satar, Lumiére kardeşler de üretime başlar. Cinématographe isimli bu sistemle Lumiére ler geniş gruplar için film gösterimi yapmaya karar verirler (Monaco, 2000: 223). Bir çok sinema tarihçisi, sinemanın dönemlerini sesli ve sessiz sinema olarak ayırma eğilimindedir. James Monaco, Film Nasıl Okunur? adlı eserinde, sinema tarihini sekiz döneme ayırır. Monaco, bu dönemleri her ne kadar estetik açıdan ayırmaya yöneldiğini ifade etse de, bu dönemleri daha çok iktisadi gelişimlerin belirlediğini ifade eder. Bu bilgiler dönemsel başlıklarıyla verilebilir: Sinemanın tarih öncesi dönemi: Cinematograph ın doğuşuna zemin hazırlayan gelişmeleri içerir yılları: Sinema ekonomik değere sahip bir sanata dönüşür. Bu dönemin sonunda uzun metrajlı film ortaya çıkar yılları: Sessiz sinema dönemi yılları: Sessiz sinemadan sesli sinemaya geçiş dönemidir. Estetik açıdan ilginç bir dönem olmamasına karşın, sinema bu dönemde ekonomik ve teknolojik açıdan bir aşama kaydeder yılları: Hollywood un altın çağıdır. Bu süre zarfında, filmler çok büyük ekonomik başarılar elde eder. 2. Dünya Savaşı sonrası ( ): Bu dönemde sinema, televizyonun meydan okumasıyla karşılaşır. Ekonomik açıdan değilse de, estetik açıdan Hollywood artık hâkim güç değildir yılları: 1960 lı yılların başında Fransa da Yeni Dalga akımı ortaya çıkar, sinema tarihinin yedinci döneminin başlar yılı sonrası: 1980, dünya sinema tarihinde Yeni Dalga döneminin sonunu ve post modern sinemanın başlangıcıdır (2000: 220). 9

20 Film Çevirisi Sesli filmlerin üretilmesiyle (1928) dil engelinin ortaya çıkması eş zamanlı bir süreçtir. Bu durum, şüphesiz film çevirisini zorunlu kılmıştır. Çalışmanın inceleme konusu olan film ve film çevirisini, Belçikalı çeviribilimci Dirk Delabastita, Çeviri ve Kitle İletişimi: Film ve TV Çevirilerinin Ekinsel İtici Güç Oluşturma Niteliği adlı eserinde ele almıştır 5. Araştırmacı filmi, çok kanallı ve çok düzgülü bir iletişim türü olarak tanımlar. Filmle iletişim, iki kanaldan gerçekleşmektedir: Hem görsel kanal (ışık dalgaları) hem de işitsel kanal (hava titreşimleri) eş zamanlı kullanılmaktadır. Sessel ve görsel kanallar, film iletisini izleyiciye ulaştıran kanallardır. Filmin gerçek anlamının oluşturmasında ise şifrelerden yararlanılır. Bir filme, anlamlı gösterge oluşturacak şekilde biçim veren ve izleyicilerin filmden anlam çıkarmasını sağlayan sayısız şifre (sözel, yazınsal şifreler, yakınlık/uzaklık şifreleri, bedensel hareket, giyim, makyaj, nezaket, ahlak şifreleri, sinemanın kural ve gelenekleri, teknikleri, türleri, vb.) vardır. Bu şifrelerden elde edilen göstergeler, çeşitli biçimlerde birleştirilerek filmin makro-göstergesini oluşturur. Film gösterimi izleyiciyi karmaşık bir gösterge bütünüyle karşı karşıya getirir. Bu göstergelerin malzeme yapısı neredeyse bütünüyle önceden belirlenmiştir. Ve her bir gösterge, maddi açıdan yeniden üretilebilirlik özelliğine sahiptir. Bu niteliği yüzünden film, çoğunlukla bir kitle iletişimi olgusu olarak kabul edilir. Mekanik olarak yeniden üretilebilme özelliği sayesinde film, coğrafi sınırlar söz konusu olmaksızın, önceden belirlenmemiş büyük insan topluluklarına ulaştırılabilir (1990: 72 75). Film çevirisini film göstergelerini kaynak kodlar dizgesinden erek kodlar dizisine aktarımı olarak niteleyen Delabastita; film çevirisinin olası yollarına ilişkin bir şema sunar. Bu şema, ses kanalıyla görüntü kanalı arasındaki ayrıma göre oluşturulmuştur. 5 Bu bölümdeki bilgiler Delabastita nın söz konusu çalışmasının 1990 yılında Metis Çeviri Dergisi nin 11. sayısında Yurdanur Salman ve Suat Karantay tarafından yapılan çevirisinden alıntılanmıştır. 10

21 Şema 2: Kaynak Filmle Amaç Film Arasındaki Gizil Çeviri Bağıntıları Şeması aktarım (kanal) G Ö R S E L A K U S T İ K gösterge türü (kod) sözel göstergeler sözel-olmayan göstergeler sözel göstergeler sözelolmayan göstergeler repetitio adiecto detractio substitutio transmutatio (Delabastita, 1990: 77, Metis Çeviri sayı: 11 içinde). Şemayı akustik kanal; görsel kanal ve sözel göstergeler; sözel olmayan göstergeler ayrımıyla biçimlendiren Delabastita, kimi durumlarda şemaya başka ayrımların da girebileceğini düşünmektedir; ancak bu ayrımlar kesin çizgilerle birbirinden ayrılmazlar. Filmlerin çoğunda; görsel kanal, sözel göstergelerin aktarımında da kullanılır. Filmin adı, son yazısı, filmde okunmak üzere sunulmuş her türlü mektup, gazete gibi yazılı bilgi bu duruma örnektir. Daha sık rastlanan bir diğer durumda, film imgelerinin, yol işaretleri, yer adları, ilanlar ve benzeri dilsel göstergelerin grafik örnekleriyle dolu olmasıdır. Bunun yanı sıra akustik kanalla sözel olmayan göstergeler de aktarılabilir. Bunun en belirgin örnekleri, müzik ve arka planda duyulan seslerdir. Bu veriler doğrultusunda, film diyaloglarının çevirisi, filmdeki tüm sözel göstergelerin çevirisi olarak düşünülmemelidir. Görüldüğü üzere, gerçekteki durum, şemadaki sınıflandırma kadar belirgin değildir; ancak Delabastita bu türden bir sınıflandırmanın uygulamada geçerli olabileceği düşüncesindedir (1990: 78 79). 11

22 Şemanın ardındaki kavramalara dikkat çeken Delabastita, bu şema, film çevirisiyle alakalı iki yöntemi, başka deyişle alt yazılama ve dublajı, kapsamanın ötesinde olduğunu ifade eder. Şemada yer alan birinci eksen, çeşitli çeviri süreçlerinin yürütülmesinde temel alınacak film göstergelerinin türünü belirler. İkinci eksen, hangi tür işlemlerin kullanılacağı söz konusu olacağını belirleyen eksendir. Bu eksende yer alan terimlerin karşılıkları ise şöyledir (1990: 78): Repetitio: Gösterge, biçimsel olarak tekrar üretilir. Adiectio: Gösterge, belli bir eklemeyle yeniden üretilir. Detractio: Yeniden-üretim eksiktir, indirgeme söz konusudur. Transmutatio: Göstergenin bileşenleri, biraz değişik bir iç düzenlemeyle yinelenir; göstergenin metinsel bağıntılarında bir değişiklik söz konusudur. Substitutio: Göstergenin yerine bütünüyle değişik bir gösterge konmuştur. Bu terimleri film çevirisine uyarlayan Delabastita; bu doğrultuda terimleri yeniden yorumlamıştır: Akustik sözel göstergeler X Substitutio-dublaj: Kaynak film göstergeleri, akustiksözel göstergeler olmaksızın yeniden üretilir; bunların yerine erek dildeki akustik sözel göstergeler konmuştur. Görsel sözel göstergeler X adiecto-alt yazılama: Amaç filmin makro göstergesi, eklenen yeni görsel-sözel göstergelerin dışında kaynak film göstergesinin tam bir kopyasıdır. Deletio: Görsel ve/ya da akustik ve sözel ve/ya da sözel-olmayan göstergeler çıkarılmıştır (kesintiler) Transmutatio: Kaynak filmin çeşitli göstergeleri, özdeşlikleri korunarak, ancak değişik bir düzen ve biçim içinde yeniden üretilirler. Adiectio: Yeni imgeler, diyaloglar ya da sesler eklenir. Akustik göstergeler X repetitio: Filmin akustik göstergelerinin çoğu zaman müzikli kısmını içeren bir ses bandının tekrarlanması. (Delabastita 1990:78) Filmlerde, bu çeviri süreçlerinin çoğu zaman birleştirilerek kullanıldığını ifade eden Delabastita, bu durumlarla ilgili şu örnekleri verir: Filmin adı, ana tema şarkısı ve yapımla ilgili yazılar doğrudan kopya edilebilir (repetito). Ama anlatıdaki gibi diyalogların yerine eşzamanlı bir metin de konulduğu olur. Başka bir filmde A ve B gibi iki ayrı dilin kullanıldığı bir kaynak film göstergesi, öyle çevrilebilir ki A dilindeki sözlü metin dublajla verilir, öte yandan B dilindeki sözlü metin alt yazı aracılığıyla çevrildiği görülür (1990: 78). Bu şemayı bir edinç modelinin geliştirilmesine yönelik atılan bir adım olarak nitelendiren Delabastita, şemanın olası çeviri yollarının detaylarına inebilmek için 12

23 şemanın daha çok çözümlemeden geçirilmesi gerektiğini düşünmektedir. Delabastita, araştırmacının bunu yapabilmesi için her bir çeviri yönteminin özgül teknik ve göstergesel kısıtlamalarını bilmesi ve bunları çeviri süreçleri hakkındaki bilgileriyle bir araya getirmesi gerektiğini söyler. Çevirmen için çeviribilimde geliştirilen bu sınıflandırmalar, bu açıdan son derece önemlidir (1990: 79) FİLM ÇEVİRİSİ YÖNTEMLERİ Film çevirilerinde görsel-işitsel çeviri türlerinden ön plana çıkan üç yöntem vardır (Perez, 2008: 17-18). Bunlar; alt yazı, dublaj ve üstten konuşma (voiceover) dır. Şüphesiz, her yöntemin kendine özgü kısıtlamaları mevcuttur. Bu kısıtlamalar genellikle şu üç soru bağlamında kendilerini gösterir: 1. Hangi yöntem anlam kayıpları olmaksızın, bilgiyi en doğru şekilde aktarır? 2. Her üç yöntemin estetik açıdan ne gibi artıları ve eksileri vardır? 3. Ekonomik açıdan en kullanışlı yöntem hangisidir? Türkiye de film çevirilerinde en çok alt yazı ve dublaj tercih edildiği gözlemlenmektedir. 6 Bu bölümde bu iki yöntemin tanımlarına, tarihsel gelişim süreçlerine ve temel kısıtlamalarından genel olarak bahsedilecektir. Ancak çalışmanın sınırları gereği uygulama kısmında yalnızca alt yazı yöntemi üzerinde yoğunlaşılacaktır. Alt yazı yönteminin Türkiye de nasıl uygulandığı, konunun uzmanlarıyla yapılmış görüşmelere göre betimlenecektir Dublaj (Seslendirme) Dublaj, film, televizyon gibi görsel ve işitsel iletişim türlerinin çevirisinde kullanılan dil aktarımının iki temel yönteminden biridir. Dublaj yönteminde, herhangi bir görsel-işitsel eserdeki özgün ses başka bir ses tarafından örtülür. Bu tanımlamaya göre görsel-işitsel eserdeki seslerin üzerine konuşmalar ve esere ait her türlü anlatım ve yorum, dublajın kapsamındadır. Terimin diğer bir karşılığı da, yabancı bir diyaloğun, oyuncunun ağız hareketlerine uygun olarak erek dilde düzenlenmesidir. Böylece oyuncuların aslında erek dilde konuştukları izlenimi yaratılır (Berk, 2005: 148). 6 Bkz Geçmişten Günümüze Film Çevirisi Tarihi s

24 Dublaj süreci genel olarak dört aşamadan oluşur. İlk olarak diyalog listesi (script) çevrilir, ardından çevrilen metin erek dilin konuşma diline uygun olacak ve oyuncuların dudak hareketlerine uyum sağlayacak şekilde adapte edilir. Üçüncü işlemde, çevrilen diyalog listesini oyuncular (veya dublaj sanatçıları) seslendirilir ve bu kayıt kaydedilir. Son aşamada bu kayıt, orijinal kayda eklenir (Chaume, 2006, Chiaro/RCTS 2009: 145 içinde). Genel olarak dublajın alt yazıya göre kötü bir imajı vardır. Dublajın orijinal sesi bozduğu, oyuncuların gerçek seslerini duyma fırsatını engellediği düşünülmektedir. Ancak, dublaj yönteminde alt yazı yöntemindeki gibi kaynak diyaloglara ekleme çıkarma, yapmaya gerek yoktur. Diğer bir deyişle, metne daha az müdahale edilir. Dublaj yöntemiyle izleyici film diyaloglarını okumak zorunda olmadığından daha rahattır. Filmi bir bütün halinde yazılı bir müdahale olmadan izler. Öte yandan, dublaj alt yazıya göre karmaşık ve daha fazla zaman alıcı bir süreçtir. Dublaj işlemi dublaj yönetmeni, çevirmen, dublaj çevirmeni, oyuncular, ses mühendisinin içinde bulunduran bir ekip gerektirir. Bu noktada sürecin mâliyeti de alt yazıya göre yüksektir (Chiaro, 2009: 147). Dirk Delabastita Çeviri ve Kitle İletişimi: Film ve TV Çevirilerinim Ekinsel İtici Güç Oluşturma Niteliği adlı eserinde sürecin mâli yönüne ve işverenin beklentilerine dikkat çeker. Araştırmacının ifadesiyle, dublajın, özgün diyalogların sessel çözümlenmesi, amaç dil metninin üretilmesi, doğrulama testleri, yeni diyalogların kaydedilmesi, ses bandının miksajı gibi birbiriyle bağıntılı aşamaları vardır. Eşlenmiş kopyanın fiyatı kaçınılmaz olarak oldukça yüksek olacaktır. Üretim zincirine, film dağıtım şirketleri tarafından yapılan çeşitli müdahaleler bu maliyete dâhildir. Üretimi yaptıran çoğu zaman dağıtım şirketleridir; son ürünün nasıl olması gerektiğini belirleyenler de onlardır; bu gibi durumlarda eşleme şirketleri yalnızca çok iyi tanımlanmış bir işlemler düzenini yürütürler (1990: 80). 14

25 Dublaj Tarihine Genel Bakış Sesli filmlerin (talkies) ortaya çıkmasından bu yana filmlerde alt yazı mı dublaj mı tercih edilmeli tartışması devam etmektedir yılında Amerika da ilk sesli film The Jazz Singer 7 ın gösterimi ara yazı (intertitle) kullanımının biteceğinin ilk sinyallerini verir. Ancak, Amerikan yapımı ilk sesli filmlerle birlikte dil sorunu da gündeme gelir. Görüntüyle sesin birleştiği bu filmlerin yurt dışına ihracatında dil engeli yüzünden zorluklar yaşanır yılları arasında, aynı film istenen dili konuşan oyuncularla farklı dillerde çekilerek bu soruna çözüm bulunmaya çalışıldı 8. Ancak bu yöntem ekonomik açıdan oldukça pahalıdır ve yeni aktörler, ünlü Hollywood yıldızları kadar dikkat çekmemektedir (Karamitroglou, 2000: 8 9). Dublaj, bu noktada dil engelini ortadan kaldıran alternatif bir çözüm olur. Tamamı dublajlanmış ilk film 1930 yılında Almanca yayınlanan Amerikan yapımı All Quiet on the Western Front 9 filmidir yılına gelindiğinde manyetik kayıt yapan bantların (magnetic recording tape) üretimi başlar. Çeşitli ses izlerini (soundtrack) farklı kanallara ayıran bu bantlar kullanılarak, oyuncuların sesleri ile ses efektleri, ortam sesi ve müzik birbirinden ayrılabilmektedir. Sesli filmlerin ses kalitesi bu bantlar sayesinde gelişir. Dublaj yönteminde de bu teknolojiden yararlanılarak ses izinin sadece konuşma kısmı değiştirilir, ses bandının kalan kısmına müdahale edilmemektedir (Karamitroglou, 2000: 8 9). 7 The Jazz Singer 1980 Amerikan yapımı bir müzikaldir. Bkz Bkz. Görsel-işitsel çeviri türleri: Remake (tekrar-üretim) s Quiet on the Western Front Erich Maria Remarque'ın yazdığı Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok adlı kitabın sinemaya ilk uyarlamasıdır. Bkz Henrik Gottlieb çeviriyi isosemiotic ve diasemiotic olmak üzere ikiye ayırır. Isosemiotic çeviride ileti aynı kanal üzerinden aktarılır. Anlatım şekli orijinaliyle aynıdır. Sözlü metin, sözlü olarak, yazılı metin yazılı olarak aktarılır. Ancak diasemiotic çeviride sözlü dilden yazılı dile aktarım söz konusudur ki bu durum alt yazı çevirisinde gözlenebilir (Henrik Gottlieb, Subtitles and International Anglification, 2004). 15

26 Alt yazı Çeviribilim Terimcesi ne göre alt yazı; sinema, televizyon gibi görsel ve işitsel iletişim türlerinin çevirisinde kullanılan dil aktarımının iki temel yöntemlerinden biridir (Berk, 2005: 90). Henrik Gottlieb e göre alt yazı diasemiyotik (sözlü dilden yazılı dile aktarım) bir yapıya sahiptir (2004: 219, NJES içinde). Diller arası alt yazılarda (interlingual translation) izleyici kaynak dildeki diyaloğu veya sözlü ifadeyi yazılı olarak kendi dilinde görür. İki dilli ülkelerde ise alt yazılar her iki dilde aynı anda verilir (bilingual subtitles) (Gambier, 2003, Perez/RE 2008:14 içinde). Alt yazı çevirmeni, konuşmayı çeviri için bölümlendirir. Ancak; bu bölümlerin alt yazılı hallerinin kaynak dille eş zamanlı verilmesine dikkat etmek zorundadır. İnsanların yazdıklarından daha hızlı konuştukları dikkate alınacak olursa alt yazının yer ve zaman yönünden teknik kısıtlamalar içerdiği görülecektir 10 (O Connell, 1998:14, Perez/RE 2008 içinde). Bir alt yazı çevirmenin alt yazı oluşturması için gerekenler; zaman kodu içeren orijinal filmin veya programın kopyası, diyalog listesi, görsel bilgiler ve kimi zaman çevirmen için notlar içeren post-prodüksiyon senaryosudur (Cintas, 2001:15, Perez/RE 2008 içinde). Yerleştirme (spotting) sürecinde, diyalogların her biri zaman kodlu parçalara bölünür. Ardından, her diyalog parçası zaman-yer kriterleri ve düzeltme kurallarına uygun çevrilir. Bu süreç, yerleştirilen alt yazıların elektronik listesinin yetkili kişiye verilmesiyle son bulur. Günümüzde, görsel işitsel metinlerin dijital formatlar halinde kolay paylaşılması ve bu işlem için özel yazılımların tasarlanması, alt yazılama sürecinde büyük değişiklikler meydana getirmiştir. Tüm profesyonel çevirmenler, bu teknik imkânlara sahip olmasa da, bu yenilikler sayesinde artık çevirmen sadece ortalama bir bilgisayarla tüm alt yazılama işlemini tek başına yapabilmektedir (Perez 2008: 15). 10 Routledge Encyclopedia of Translation Studies (RE) Luis Perez Gonzales tarafından hazırlanan Görsel İşitsel Çeviri (Audiovisual Translation) başlığı altındaki alıntı çevirileri bana aittir. 16

27 Türkiye de alt yazı işleminin teknik süreci ile ilgili bir fikir vermek için 10 film çevirmenine 10 soru yöneltilmiştir. Bu çevirmenlerden ilk 7 si profesyonel olarak çalıştıkları bilinen çevirmenlerdir. Kalan 3 çevirmen internet üzerinden ücretsiz çeviri yaptıkları için bu araştırmanın dolaylı deneği sayılmış ve onların yanıtları sonuçlara varılırken kullanılmamıştır. Araştırmaya dahil edilmelerinin nedeni Türkiye de internetten ücretsiz film çevirisi ile ilgili bilinmeyen bazı noktalara da ışık tutmaktır. Araştırmaya dahil edilen 7 film çevirmeninin 10 soruya verdikleri yanıtlar Ek A da ilk 7 çevirmen olarak bulunmaktadır 11. Sorular için veri toplama yöntemi olarak sormaca yöntem seçilmiş ve tez kapsamında Türkiye deki uygulamaların güncel durumunu anlamak amacıyla genel tutulmuştur. Katılan çevirmenlerin büyük çoğunluğu her soruya yanıt vermiştir. Sormaca kapsamında çevirmenlere yerleştirme (alt yazı basma) işlemini kimin yaptığını, kendileri yapıyorsa hangi çeviri programını kullandıklarını ve teknik süreçte çevirmenin ne kadar etkin rol oynadığını soruldu. Alınan yanıtlara göre; çevirmenlerden yalnızca biri dışında (Recep Yılmaz) hepsi yerleştirme (alt yazı basma) işlemini kendi yaptıklarını ifade etti. Çevirmen Kaan Zanbakçı, film alt yazılarını şirkete gidip kendilerinin bastığını belirtiyor. Alt yazı çevirmenlerinin kullandıkları alt yazı programları arasında DVB Tekomaks, Media Subtitler, Batlamtos, Subtitle Workshop, Spot bulunmaktadır. Çevirmenlerden Kaan Zanbakçı çevirmenlerin normal şartlarda teknik sürece dahil edilmemesi gerektiğini, dahil ediliyorsa fazladan ücret verilmesi gerektiğini ifade etti. Bu güne dek çalıştığı yerlerden Digitürk ve Cnbc-e teknik sürece çevirmeni dâhil ettiğini dile getirdi (Bkz. Ek A2). Çevirmen Recep Yılmaz, Türkiye de alt yazı çevirisi için sabit bir kurallar listesi bulunmadığını, alt yazıda mümkün olduğunca kısa, basit, sade ve tek seferde anlaşılacak çeviri yapmanın en geçerli kural olduğunu belirtti. Alt yazı, ekranda birkaç saniye kaldığından Yılmaz a göre izleyici o birkaç saniyede virgüllerle, bağlaçlarla ve eklerle uğraşmamalıdır. Yılmaz ın ifadesiyle, çevirmenin görevi izleyiciye tek lokmalık alt yazılar sunmaktır (Bkz. Ek A ). 11 Bkz. Ek A1. 17

28 Alt yazı yönteminin artılarından ve eksilerinden bahsedilecek olursa, kaynak dil hiçbir şekilde bozulmadığı için, dublaja göre daha yaygın bir konuma sahip olduğu söylenebilir. Orijinal diyalog her zaman mevcut ve erişebilir durumdadır. Bu noktada filmin kaynak dilini bilen bir izleyici, filmi akustik olarak da takip edebilir. Son zamanlarda alt yazı yönteminin yabancı dil öğrenimini desteklediği yönünde görüşler vardır. Ampirik açıdan doğruluğu ispatlanmasa da bu yöntem yabancı dil öğrenilen sınıf ortamında etkili bir teknik olarak kullanılabilir (Chiaro, 2009: 150). Öte yandan, alt yazının kendine özgü kısıtlamaları mevcuttur. Orijinal diyaloğun duyulması çevirmen kararlarını etkileyen önemli bir faktördür. Örneğin, İngilizce filmlerde sıklıkla geçen küfürleri izleyici açık bir biçimde duymasına karşın, bu küfürlerin yabancı alt yazılarda çoğunlukla eksiltilerek çevrildiği gözlenebilir. Aynı filmin alt yazılı ve dublajlı hali karşılaştırıldığında, alt yazılı versiyonda tabu ifadelere daha çok müdahale edildiği görülür. Yazılı dilin sözlü dile göre daha güçlü bir etki yarattığı düşüncesi bu müdahalenin sebebi olarak görülebilir; ancak ampirik olarak geçerliği kesinleşmemiştir (Chiaro, 2009:151). Ayrıca; dinlerken okumak zorunda olmak bazı izleyicileri için yorucu bir eylemdir. Ancak, gelişen teknoloji sayesinde artık kullanıcı dostu alt yazılar üretilmeye başlanmıştır. Estetik tasarımdan yoksun soluk renkli alt yazıların yerini koyu renk karakterle yazılmış alt yazılar almıştır. Ayrıca, karmaşık sözdizimlerin yerini basit ifadeler alırken, yazım ve noktalamaya uygun, minimum göz hareketi düşünülerek üst satır alttakine göre uzun olacak formda alt yazı tasarımları geliştirilmiştir (Chiaro, 2009: 151) Alt Yazı Tarihine Genel Bakış Sessiz sinema döneminden bu yana, oyuncuların filmde ne düşündükleri izleyiciye bir şekilde aktarılmaya çalışılmıştır. İlk deneme 1903 yılında ara yazı ( inter title ya da insertitle ) adı verilen yöntemle yapıldı. Film karesinde görünen karakterin o anda ne düşündüğü ya da sahne hakkında yapılan bir yorum, yazı formatındaki ara yazı ile verilirdi. Film çekim tekniklerinin henüz gelişmemesinden ötürü gerçek zamanla film zamanı arasındaki uyuşmazlıklar bu yöntem sayesinde giderilmekteydi. Alt yazıya kaynak olan ara yazı 1909 yılına gelindiğinde artık filmlerin ayrılmaz parçası haline gelmişti (Ivarson, 2010: 1). 18

29 Aynı yıl, Amerika da şu anda kullandığımız anlamda alt yazı üretme girişimleri başladı. Bu işlem alt yazının negatiflerinin, boş film bantlarına basılarak (siyah harflerle) film negatifine eklenmesiyle yapılıyordu. Eklenen alt yazılar filmin pozitifi yayınlandığında siyahtan beyaza dönmekteydi. Bir kaç yıl sonra Macaristan da alt yazıları kimyasal işlemle ekleme yöntemi kullanıldı. Bu yöntemde, film şeritleri kimyasal bir sıvıyla kare kare istenen harf şeklinde beyazlatılıyordu. Ekonomik açıdan, ucuz ve daha hızlı olan bu yöntem sayesinde çok sayıda alt yazılı kopya üretilebilmekteydi (günümüzde kullanımı hâlen mevcut) yılından bu yana, sinema alt yazıları lazer teknolojisiyle oluşturuyor. Film şeridi lazer ışınları ile yakılarak istenen harflerde alt yazı üretiliyor (Karamitroglou, 2000: 6-7). Televizyon filmleri için hazırlanan alt yazılar sinemadan farklı bir gelişim süreci geçirmiştir. Başlangıçta televizyon için sinemadakine benzer aynı alt yazı basma işlemi yapılırken, ortaya çıkan yeni teknolojiler, televizyon için alt yazı üretme yöntemlerini bir süre sonra tamamen değiştirmiştir. Metnin alt yazılar halinde elektronik olarak eklenmesini sağlayan alt yazı üretici (caption generator) teknolojisi, görüntü ve metni istenen zaman kodlarında otomatik olarak eklemekteydi yılında İngiltere de alt yazılı olarak BBC kanalında yayınlanan ilk televizyon filmi Alman yapımı Der Student von Prague adlı filmdir (Karamitroglou, 2000: 7-8) GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE DE FİLM ÇEVİRİSİ TARİHİ Meslek Olarak Film Çevirmenliği Routledge Çeviribilim Ansiklopedisi nin (Routledge Encyclopedia of Translation Studies/ RE) Görsel İşitsel Çeviri (Audio-Visual Translation) maddesine göre, 1929 yılında sesli filmlerin uluslararası seyircilerle buluşmasından sonra alt yazı ve dublaj en çok tercih edilen film çeviri yöntemlerinden olmuştur. Film, TV ve Video çevirisi söz konusu olduğunda dünyanın 4 ana bloğa ayrıldığı gözlenir (Perez, 2008: 17-18): 1-Kaynak dil ülkeleri: Film ithalatının çok yapılmadığı İngilizce konuşan Amerika ve Büyük Britanya ülkeleridir. Bu ülkelerde ithal edilen filmler genellikle alt 19

30 yazılıdır. Britanya da yabancı filmlerin büyük çoğunluğu Amerikan yapımı olduğu için alt yazı gerekmez. Dolayısıyla film çevirisi konusu da önemli bir sorun teşkil etmez. 2-Dublaj ülkeleri: Özellikle Almanca, Fransızca ve İtalyanca konuşan ülkeler ve diğer Avrupa ülkeleridir. Bu ülkelere ithal edilen filmlerin ve TV programlarının büyük bir kısmı dublajlanır. 3-Üstten Konuşma (Voice over) Ülkeleri: Rusya, Polonya gibi dublaj maliyetini karşılayamayan ülkelerdir. Voice-over tekniğinde bir film veya videoda ekran dışı bir anlatıcı, tüm karakterlerin diyaloglarını erek dilde seslendirir. 4- Alt yazı ülkeleri: Film ithalatının yoğunlukla görüldüğü dolayısıyla çeviri ihtiyacının yüksek olduğu eğitim düzeyi yüksek olan bazı Avrupa ülkeleri ve diğer ülkelerdir. Agnieska Szarkowska, bu türden bir ayrımın durumu basite indirgediğini, TV ve sinema çevirileri arasındaki farkı göstermede yetersiz olduğunu düşünmektedir. (Örneğin, üstten konuşma yöntemi kullanması ile bilinen Polonya da sinema filmleri, çocuklara yönelik bazı animasyon filmleri dışında genelde filmler alt yazılıdır.) Szarkowska, yöntem seçimlerinin yalnızca ticari kaygılardan kaynaklanmadığını, bu seçimlere neden olan etmenleri ülkelerin film çevirisi tarihlerinde aramak gerektiğini söyler (2006: 3). Bu yorum doğrultusunda, Türkiye de yaygın olarak tercih edilen film çevirisi süreci ve mesleki olarak film çevirmenliğini gözlemlemek için film çevirisi tarihine bakmakta fayda vardır yıllarında yayımlanmış ve bu beş yıllık sürede yılda dört kitap üzere toplam 21 sayısı bulunan Metis Çeviri (MÇ) dergisi, 11. sayısını film çevirisi konusuna ayırmıştır. Bu açıdan, MÇ nin bu sayısını incelemekte yarar vardır. Söz konusu sayıda TV ve videoda film çevirisi üzerine ilgili kişilerle yapılmış söyleşiler bulunmaktadır. Dolayısıyla; dönemin film çeviri geleneğini yansıtan önemli bir kaynak niteliği taşır. Türk Sinematek Derneği nin kurucuları arasında yer alan, yazar kimliği ile de bilinen Onat Kutlar la yapılan söyleşide, ülkemizin film çeviri tarihine yönelik bilgilere erişilmektedir. Kutlar, söyleşide otuzlu yıllarda, o yılların getirdiği koşullarda uzun 20

31 bir süre klişelerle 12 filmlerin altlarına alt yazı bastıklarını ve bu tekniği Türkiye de ilk uygulayan kişinin Şemsettin Akdoğan olduğunu söyler. Sinemanın, dünyada ilk ortaya çıktığında teknolojik bir buluş, merak verici bir olay olarak görüldüğünü, ancak bir süre sonra eğlence olarak kabul edildiğini, ülkemizde ise neredeyse altmışlı yıllara kadar sinemanın bir eğlence aracı olarak algılandığını ifade eder. Kutlar, o yıllarda Türkiye de dublaj yönteminin etkin olarak kullanıldığına dikkat çeker. O dönemde Marx Brothers, Buster Keaton, Şarlo (Charlie Chaplin) filmleri yaygındır. Ancak, bu sanatçıların kendilerine özgü bir mizah anlayışı vardır. Kutlar, bu mizah anlayışıyla Türkiye deki geniş seyirci kitlesini buluşturmak kolay olmadığından, onları bize uydurmanın yollarının arandığını söyler. Kutlar ın ifadesiyle, bu durum seslendirmeyi başka bir anlamda geliştirmiştir. Öyle ki Kutlar, Marx Brothers ın bir filmini İngilizce seyrettiğimizde aynı zevki alamadığımızı, oradaki esprilerini çoğunun seslendirmeyi yapan Ferdi Tayfur unkilerden daha zayıf olduğunu düşünmektedir. Ferdi Tayfur ve kardeşi Adalet Cimcoz un bu konudaki ustalığına dikkat çeken Kutlar, Ferdi Tayfur un dublaj çevirilerini de kendisi yaptığını vurgular. Ferdi Tayfur un, çevirileri yaparken büyük ölçüde uyarlama yoluna gittiğini, bu durumda anektod değişse hatta yeniden yazılsa bile, izleyicinin bunun yadırgamadığını dile getirir (1990: 15-16). Kutlar, o dönemde okuma yazma oranının düşük olmasından dolayı alt yazılı film gösterimlerinin zor olduğuna değinir. Bu durumda genellikle dublaj yöntemi tercih edilmektedir. Ancak, bu yöntem Kutlar a göre bir takım teknik sorunları da beraberinde getirmektedir. Kutlar, o dönemde yabancı filmlerin dublajını yapabilmek için, yanında ses kaydı bulunmayan kopyalar getirildiğini ve bu kayıtların dublajının yapılmasından sonra yeni bir kopya basılması gerektiğini aktarır. Bunun pahalı bir yöntem olduğuna belirten Kutlar, bu durumda çeşitli çözüm yollarının arandığını söyler. Örneğin, Şemsettin Akdoğan ın filmlerin kenarına, orjinal sesin üzerine yeni bir emisyon sürüp sonra da emisyonun üzerine yeni sesin kaydedilmesi gibi bir yöntem denediğini anlatır. Bu sayede, yeni kopya basmaya gerek kalmadan dublaj eski kopyayla yapılabilmektedir (1990: 15-16). 12 Baskıda kullanılmak amacıyla, üzerine kabartma resim, şekil, yazı çıkarılmış metal levha. Bkz. Türk Dil Kurumu Büyük Sözlük,