ISSN Индекс Сыдықов Ерлан. ШӘКӘРІМ ғылыми-танымдық журнал РЕДАКЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС. Мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы

Transkript

1 ШӘКӘРІМ ғылыми-танымдық журнал Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылдың 10 қазанында қайта тіркеліп, Ж куәлігі берілген жылдан шыға бастады. БАС РЕДАКТОР Әмірбеков Шәріпбек Ағабайұлы Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің ректоры, саяси ғылымдарының докторы БАС РЕДАКТОРДЫҢ ОРЫНБАСАРЫ Смағұлова Ақмарал Төлеуғазықызы «Шәкәрімтану» ғылыми-зерттеу орталығының директоры, филология ғылымдарының кандидаты ЖАУАПТЫ ХАТШЫ Қадыров Айбар Қабыкенұлы филология ғылымдарының кандидаты, доцент Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті, 2014 «Шәкәрімтану» ғылымизерттеу орталығы, 2014 РЕДАКЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС Мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім академик Жанболатов Сұлтан профессор (Қытай) ISSN Индекс Мырзахметұлы Мекемтас филология ғылымдарының докторы, профессор Сыдықов Ерлан Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің ректоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Қалижан Уәлихан М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор Әбдіғазиұлы Балтабай Түркі академиясының ғалым хатшысы, филология ғылымдарының докторы, профессор Жұртбай Тұрсын "Отырар кітапханасы" ғылыми орталығының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор Хакім Мерием PhD, профессор (Түркия) Жақып Бауыржан "Қазақ энциклопедиясының" бас директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор Ескендіров Мейір тарих ғылымдарының докторы, профессор Еспенбетов Арап филология ғылымдарының докторы, профессор Рамазан Айгүл филология ғылымдарының докторы, профессор Әубәкір Жандос Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорықмұражайының директоры 1

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ ШӘКӘРІМТАНУ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ОРТАЛЫҒЫ Шәкәрім. Ғылыми-танымдық журнал. МАЗМҰНЫ АБАЙТАНУ Құдайберген Жұбанов. Абай - қазақ әдебиетінің классигі...2 ШӘКӘРІМТАНУ Базарбаев Мүсілім. Шәкәрім ақын...16 Әбдиманұлы Өмірхан. Шәкәрім Құдайбердіұлы...25 Мәдібай Қанипаш. Ш. Құдайбердіұлының аудармашылық шеберлігі...38 Қадырұлы Бақытжан. Шәкәрімнің «Үш анығы» немесе таным таразысындағы ақиқат...46 Ақтанова Айман. «Еңлік-Кебек»: Шәкәрім мен М.Әуезовтің шығармашылық үндесуі...52 АЛАШТАНУ Мұхамеджанова Нұргүл. Алаш қайраткерлері «Айқап» журналының беттерінде...59 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Besirli Hayati. Turk kulturunde guc, iktidar, itaat ve sadakatin yemek sembolizmi esasinda degerlendirilmesi...62 Әнес Ғарифолла. Мәтін және дискурс: қолданысы, мағыналық және тілдік ерекшеліктері...74 Jundibayeva Aray. Inovasyonel gelisim yolunda ve kuresellesme surecinde kazak ve turk genclerine sekerim biliminin katkilari...79 Түсіпбаева Сәуле. Жарқын бейне...84 Есімбекова Қарлығаш. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің құрылымдық компоненттері...86 АСЫЛ СӨЗ Құдайбердіұлы Шәкәрім. Алты әңгіме (Л.Толстойдан)

3 АБАЙТАНУ ӘОЖ Қ. ЖҰБАНОВ, ірі энциклопедист ғалым, лингвист, түрколог, әдебиеттанушы АБАЙ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ КЛАССИГІ Тіл білімі саласындағы алғашқы қазақ профессоры Қ.Жұбановтың бұл мақаласы осыдан 80 жыл бұрын "Әдебиет майданы" журналында жарияланған еді. Мақалада ғалым Абайдың қазақ әдеби тілін дамытудағы орнын, ақындық шеберлігін, сазгерлігін тұңғыш көрсетіп, әділ бағалайды. Ғалымның 115 жылдық мерейтойына орай мақаланы арнайы жариялап отырмыз. Тірек сөздер: Абай, ақындық, халық әдебиеті, сыншылдық. І.Еленбеген ерекшелік Қазақ әдебиетінің тарихындағы Абайдың ұстайтын орнын босағаға қарай ысырмалаушылар, оған да місе тұтпай, табалдырықтан шығарып тастаушылар, менің байқауымша, даусыз бір моментті ескермей жүр: ол өз тұсында, жалғыз қазақ қана емес, басқа көршілес елдерден де, Абайдың әдебиеттегі үздіктігі. Армения мен Грузияны былай қойып, басқа елдердің өткенін шолып қарасақ, ең озығы Қазан татарлары екен де, өңгелері содан кейін қарай тізіледі екен. Өзбекстан, Түркменстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Қарақалпақстан қысқасы бүтін Орта Азия ХІХ ғасырдың ұзын бойында ескі мәдениетінің кірлі көрпесін қалың жамылып, батыс ауасынан әлі тыныс ала қойған жоқ еді. Түрікмен әдебиетінің атасы саналатын Мағдум - құлидың да күрделі еңбегі ескі шағатай әдебиетінің шеңберінен шығып, аз да болса, халық әдебиетінің үлгісіне жуыса жүргендігі ғана еді. Бірақ, тозған мұсылман күншығысының мәдениеті қалыбын бұзып, көнерген қалып даналығының тар аумағынан шығып, әдебиет маңдайын жаңа арнаға қарай бұрған, жер жүзі әдебиетінің кеуде жеріне қарай жетелеген ақын-жазушы, ол кезде, Орта Азия былай тұрсын, Ресей күн шығысы ғана емес, мемлекетті ел Түркияда да кем болған. Онда да «бармақ өлшеуі» 2 өлең «Қаба діліні» 3 «қара халық» белгісі болып саналып, «нәфис әдебиетте» 4 араб-парсы «ғарузының» 5 «қаңсығы таңсық» көрінетін-ді. Татарстанда Абай мен бастас екі-ақ адам бар еді. Мұның бірі Чиһабудтин Маржани, екіншісі Каюм Насири. Еділ бойын басқан ескі фанатизм тұманының арасынан алғаш сәуле берген, татардың жаңа өсіп келе жатқан жас буржуазиясына мәдениет жөнінен жол ашпақшы болған ХІХ ғасырдың соңғы жарымындағы татар жаңашылдары осы екеуі болатын. Маржани шіріген ислам, іргесін ақыл 1 Абай туралы кітапшаның үзіндісі. 2 Бармақ өлшеуі деп түріктер буын негізді метриканы айтады. 3 Қаба діл тұрпайы тіл деген мағынада. 4 Нәфис әдебиет көркем әдебиет. 5 Ғаруз Араб-парсы өлең жүйесі, дауысты дыбыстардың кезектесуінен сүйенген болады. Абайдың 1858 жылдарда жазған: юзі раушан, көзі гауһар, лафилдек бет үші әһмәр... дейтін өлеңі осы жүйемен жазылған. 3

4 АБАЙТАНУ кездемесімен жамамақ болған, схолластикаға қарсы шығып, енді ақылға бағындырып, мектепке дейінгі ғылымы мен орыс тілін енгізу қамында өткен, өзінше, Қазанның Лютері 6 еді. Дін жөнінде Абайдың ұстаған жолы да осы жол болады. Бірақ, «Лютер шіркеудің», «Авги азбарын» 7 ғана тазалап қоймай, неміс тілінің азбарын тазартып, осы күнгі неміс фразасының іргесін қалаған... 8 болса, Маржани дін реформасын ұсынғаннан, тарих жайында біртіндеп зерттеу жүргізгеннен әрі аспаған: татар тілін ислам ласынан арылтудың орнына, шығарған кітаптарын араб тілімен жазып, ауызекі сөзін де көбінесе, арабша сөйлеген оқымысты бір молда ғана еді. Маржанидің бұл кетігін толтырған замандасы Қ.Насири болды. Бұл да Маржани сияқты, ескіше оқыған молда болғанның үстіне, орысша білімі бар, Қазанның ғылым орындарына қатынасып жүрген адам еді. Ескі түркі кітаптарындағы шағатай тілі үлгісін жойып, татар әдебиеті тілін қазақ төңірегінің сөйлейтін тілінше құруға ең алғаш еңбек сіңірген адам осы Насири еді. Бірақ, соның өзінің Насиридің «таза татаршасы» да Абайдың қазақшасындай таза бола алмай, араб-парсы сөздерін көп кіргізген бүйрелеткі тіл болатын. Сөйтіп ХV-XVI ғасырлардағы неміс Лютерінің бір өзі атқарған қызметін ХІХ ғасырдың соңғы жарымындағы тартыстарында Маржани мен Насири екеуі бірігіп барып атқарған. Онда да дін жамау мен тіл тазарту жөнінде ғана. Әйтпесе, Лютердің ХVI ғасырда марсельеза болып кеткен құралындай (хорал) музыка мен әдебиет майданында мынау екеуінің 6 Мартин Лютер жылдарда жасаған, Оямов дәуірінің атақты дін реформашысы. Неміс тіліне библияны (тәурат) аударған, өз жанынан да дінге қатысты көп нәрселер жазған адам. 7 Агви азбары (агиевы конюшни). Ескі грек мифологиясында Елида елінің патшасы Авгидің малы өте көп болған, қора-азбары неше жылдай тазартылмайды екен, мұның арасында өзен ағызып, тек Геркулес қана тазартыпты-мыс дейді Бұрын айтқанда: Агви азбары деп қоқып жатқан нәрсені айтады. 8 Энгельс Ф. Диалектика природы. ГИЗ. 1931, 110-б. еңбектері болмаған. Ал Абайға келсек, мұның жөні басқарақ секілді. Энгельс Ренесанстың тарихи ірі мәнін айта келіп, ол дәуірдің ірі адамдар керек қылғанын, сол дәуір тудырған титандардың бірі Лютер екенін айтады. 9 Сол Лютердің Энгельс көрсеткен еңбегі жоғарыда айтқандай, дін реформасын жасау үстіне, дін жайында жазған кітаптарын неміс тілінде жазғандығы, жаңа шіркеу музыкасын жазып, оған жаңа түрлі дұғалар шығарып беруі болады. Бір елдің әдебиетін, тілін жасауда мұндай еңбек сіңірген адамды біз Энгельсше бағалай білетін болсақ, ХІХ ғасырда қазақ аулында жасаған, сеңсең тон, шидем күпі киіп, Шығысты жайлаған Абайдан пролетариат төңкерісіне басшы болуды немесе «Капиталдың» авторы болуды талап етуіміз орынсыз; бойына шақтап топ пішуіміз керек. Неміс прозасының іргесін қалаған М. Лютердің тырнақ алды еңбегі «Жаңа өсиетті» («Новый завет») аударғаны болатын. Оның 1521 жылдан 1534 жылға дейін 13 жыл ұдайынан істеген әдебиет еңбегі тәуратты (библияны) неміс тіліне аудару болған. Сонда да оған Энгельс: «Библияны» неге аудардың?» деп ұрыспай, тілге сіңірген еңбегін бағалап отыр. «Абайдың аударғаны құран емес, Байрон мен Лермонтов, Пушкин мен Гете, Крылов. Өз жанынан жазғандары да дінге қатысты трактаттар ғана емес, «Өткірдің жүзі, кестенің бізі өрнегін ондай сала алмайтын» сұлу өлең, сөз. Сонда да оған «діншілсің» деп ұрсып, «Мен» менен «менікінің» айырылғанын «Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес», дедің, идеализмге түсіп кеттің, деп өкпелейміз-ау. Бұл әрине, «Түзу кел, қисық-қыңыр, қырын келмей, Сырын танып іс бітпес, ішін көрмей», деп жалынып кеткен Абайдың «арызын» құлаққа ілмегеніміз ғой. Әйтпесе: 9 Энгельс Ф. Диалектика природы. ГИЗ. 1931, 110-б. 4

5 АБАЙТАНУ «Өлді» деуге сыя ма, ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артына сөз қалдырған? деген сияқты даусыз ақиқатты да көрген, образды көркем сөз бен пәлсепелік, концепцияның қайсысы қай жерде жүргенін де аңғарған болар едік. «Асау жүйрік аяғын шалыс басқан Жерін тауып артқыға сөз...» болса да бір сыр қай кезде дұрыс басқан жерін де «шалыс» деп шатаспаған болар едік. Абайдың ақындығын, басқа қасиеттерін былай қойып, тек әдеби тілімізді жасаудағы еңбегінің өзін қанша алсақ та, онда ақымыз кететін түрі жоқ. Оның үстіне Абайдың ірі ақын болғанын, оның өлеңі бол, қара сөзі бол, бұрынғы халық ақындарынан да, шағатайшыл молда ақындардан да озып, соны жол салғанын ескерсек, Абай бейнелі ақын ол кезде, қазақта ғана емес, көрші елдерде де болып жарымағанын көру қиын емес. Өйткені, алған «Мұхаммедие» ізімен, түрік тілінде жазып жүріп барып, бері келе Европа үлгісіне түскен, сөйтіп татар өлеңі тарихында жаңа дәуір туған Абдолла Тоқайлар «Қан сонарда бүркітші шығады аңға» жазылған да, туған да жоқ еді. 10 Қырымда сол жылы Ресей пантуркизмнің атасы Измайл Гаспринский «Тілде, істе пікірде бірлік», «жоғалсын татаршылық!» ұрандарын көтеріп, «Тәржіман» газетін шығарды. «Тәржіманның» тілін біраз жеңілтіп алған Оспан түрігінің тілі еді. Оның «Тілі де бірлігінің» астары бүкіл түрік-татар халықтарының ана тілін құртып, жойып, бәрінде Оспан түріктерінің тіліне шоқындыруы еді. Соның әлегінен Қырым татарлары енді-енді құтылуға айналып, өзінің ана тілін жаңа-жаңа тауып келе жатыр. Жуырда болып өткен «Тіл, емле конференциясы» ғана Қырым татар әдебиет тіліне орнықты, тура жол белгіледі. Азербайжанда Абай өлгеннен екі жыл соң «Шелале», «Пуюзат» журналдарының басында Ахмет Қамал, Сабрибей-заде Налид Һусейнзаде сияқты түрікшілдер отырып алып, «Сенің тілің бұзылған Оспан тілі... Сенің өзіңде тіл жоқ...» 11 деп, Азербайжан еңбекшілерінің өз тілін өзіне бермей, осынысы үшін Гаспринскийден Һүсейн-заде алғыс алып еді. 12 Азербайжан халқының ана тіліне жеңдіріңкіреп жазылған Нариман жолдастың «Тойы» Абай өлгеннен көп кейін жазылған еді. Рас, Азербайжанның бұл жөнінде бас бәйге алатын бір реті бар. Өйткені темір жол барып ұштасып, Бакуды капитализм арнасына алып жіберген кезден 900 жылдардан көп ілік, ХІХ ғасырдың орта жөнінде, ескіліктің қай тарауына да төтепкі беруге талаптанған онда бір адам болды. Ол Мырза Фатали Ахундов болды. Мырза Фатали араб жазуынан қашумен бірге ескі Шығыс мәдениетінің, ескі халық надандығының әр түріне де қарсы күш жұмсаған, сонымен қатар бірнеше әдеби мұра да қалдырып кеткен адам еді. Азербайжан халқының ана тілі де алдымен соның шығармаларында ғана болмашы орын алған еді. Бірақ, түркияшілдік ауруынан ол да тазарып болмаған еді. Сөйтіп, Абайды көрші елдердегі замандастары, бастастарымен салыстырғанда Мырза Фталиден басқа ешкім де шеңдесе алмай шығады. Ұлт тілінен де озат шығады. Өйткені ол кезде таза халық тілімен жазып тұрып, ол жағынан классик әдебиет үлгісімен шығарған ол елдерде адам болған жоқ. Абайдың, бір қатар сыншылар ескермей жүрген, бір оқшаулығы осы. Абайдың өзгеден өзге қылатын оның тағы бір ерекшелігі бар: бұл Тоқай мен Дәрдімәддей, Ғали Асқар Қамал мен Фатих Әмірхандай, тіпті Маржани мен Насиридай кезінің қолайлы жағдайы, жарыққа шығарған, өсіңкі тұрмыс тілегі тікелей тудырған емес. Ол ойлау дәуірінің толқынынан пайда болған неміс Лютері, француз Малербі де емес. Сондықтан, ренессанстай ұлы нөсердің ірі жемістері: 11 Пуюзат журналы, Бұл өлеңді Абай 1882 жылы жазған. Тоқай 1986 жылы туған. 12 Шелале журналы, 1-дегі Гаспринскийдің хаты қара. 5

6 АБАЙТАНУ Леонардо да Винчи, Албьрехт Дюрер болу да Абайға «бұйырмаған». Абай шағатайдың жайсыздығы тудырған басып қараңғылық ішінен келер таңның шолпаны болып елестеп, тұнып тұрған тымырсық та келер дауылдың дауылпазы болып күңіренген адам. Бұл өз ортасының Дантесі сияқты. Бірақ, Данте ескінің соңы, жаңаның алды еді. Орта дәуір мен ояну дәуірінің аралығындағы көпір еді. Ал Абайдың алды жоққа жуық та, арты ғана бар: ол соны дәуірдің басы, жаңалық желісінің шат бұршағы сияқты. Өйткені Рим емес, үдере көшкен қайшылық өмір ғой. Абайдың осы алды жоққа жуықтығы, салған жолының сонылығы еленбеген ерекшелігінің бірі. ІІ. Абай және шағатай әдебиеті. Абайдың алды жоқ емес, жоққа жуық. Өйткені Абайдың алдында да әдебиет болды. Ата мұрасы, Абайдың еншісіне тиген әдебиет қазынасы екі түлік болатын: Бірі емшек сүтімен қатар құлағына кіріп, сүйегіне сіңген ананың «әлди, әлди, ақ бөпем», атаның «сал-сал білек, сал білегі», қойшының әні, қыздың сыңсуы, қаралы қатынның жоқтауынан бастап көркемдік сезімін шарбыдай шырмаған халық әдебиеті. Екіншісі қажы аулы, ордалы ауыл болған Құнанбай аулына ала-бөле таныс ескі Орта Азия үлгісі шағатай әдебиеті. Абайдың алды осы екеуі ғана. Абайдан бұрынғы қазақ әдебиеті бұл екеуінің шарасынан шығып көрмеген-ді. Абайды кернеген ақындық қуаты алғаш тасып төгілгенде, осы қолдағы бар қалыпқа құйылған. Бірқатар сыншылар соңғы кезде Абай шағатай әдебиетінің шеңгелінен шыға алған жоқ деп мойындайтын сияқты. Бірақ менің байқауымша, Абай мұны жастарында ғана жалтыратып тағынып, сонан кейін суынып, тастап кеткен тәрізді. Шағатай әдебиетінің алды мен көзге түсер ерекшелігі мистицизм, диуаналық лирика. Онда бастан-аяқ өртенген ғашықтықтан басқа нәрсе болып жарымайды. Оның ғашықтығының түрі де бөлек, объекті кім екені 6 белгісіз: құдай? Әйел ме? тіпті, еркек пе? Ғашықтығы жыныссыз ғашықтық. Кәне, Абайда бұл бар ма? Ұшқыны да жоқ. «Жам-у жәм ишра хузур суы насибумүр мәдам, Саәия-та тәркі жам әйләп, геда болдум сеңа». Рюмка ішіндегі салдуарлық суы мәңгілік несібем (еді), - Ей, арақ құюшы рюмкадан баз кешуге де бардым саған. («саған» деп ғашығына айтады - Қ. Ж.) Пенде (кедей) болдым деген сияқты диуаналықты Абайдан тауып болмайды. Абай, «Шырақтар, ынталарың «менікінде» болмасын деуімен дүниеге қол сілтеген сопы болып шықпайды. Ол «мен»-ді кірлететін «менікіне» ғана қарсы. Иран шағатай мистицизмінің қашып құтыла алмайтыны сол «мен» «нәпсі» емес пе? Сондықтан Абай ғашықтықты қаншама өзегін өртей суреттесе де, ғашығының «аяғын жалап», басын бүкпейді. Берілгені сонша ма, «Саған құрбан мал мен бас» деп өліп кетуге даяр, бірақ Абайдың көксеген өлімі «еңкейіп өлу» емес, «мендігін» сақтай, шалқайып өлуі. Абай Науаишылап: Дедім зауқың тұтып, шытақыңны өбей, Көз, қашыңа сүртубен, қабағыңны өбей, Гүлдек юзің исләбән дудағыңны өбей, Йоқ, йоқ әгәр десең дудағыңны өбей. (Қызығыңды көріп, қызылыңнан (бетіңнен Қ.Ж.) сүйейін деп едім, көзіңе қасына үйкеп, қабағыңнан сүйейін деп едім, гүлдей жүзіңнен иіскеп ерніңнен сүйейін деп едім, «Жоқ! Жоқ!» - десең, егер, аяғыңнан сүйейін деп едім) демейді. Дүние азабының тізесі болып, көресіні көре-көре «құдай салдыға» көнген, өлім мен тіршіліктің жігін жоғалтқан қарсыласар дәрмен көксемей, тағдырдың лағынет қамытына мойнын өзі сұққан көнбестілік, құлдық идеялы

7 АБАЙТАНУ міне, шағатай әдебиет мистицизмі салған жол осы. Абай бұдан аулақ. Бұл қолмен болмаса да, оймен бостандық іздеп, «көппен көрген ұлы тойды» бұзбақ болған адам. Тағдыр қамытынан қалай босанудың жолын, әдісін рас таба алмаған. Бірақ бұлқынбады деу зорлық. Міне, осы біріндегі «меннен» қашу, біріншідегі «мен» ардақтау осы Абай мен шағатайдың басын бір қазанға сыйдырмайтын. Бұл жағынан Абайды шағатайға ұқсатушы да жоқ болу керек. Бірақ біз Абайдың пікір бағыты, әдеби нысанасы сопышылдық жолынан аулақ екенін айтумен, осы аулақтықтың Абай өлеңінен поэтикалық техникасына да шалығын тигізгендігін мойындағымыз келеді. Өйткені Абайдағы тұтастық, түгелдік, гармония оны шалағайлыққа жібермеген. Абай ойшыл ақын. Өлеңін пікір кернеп тұр. Оның сезімі ойшыл сезім. Бірақ оның ойы да сезімшіл ой. Сондықтан Абай өлеңінің мазмұны түрін көрсетіп тұрады да, түрі мазмұнын көрсетіп тұрады. Абайдың тілінің сөздігі (лексикасы), грамматикасы, Абай өлеңінің өлшеуі, ырғағы, ұйқасымы, Абай суретінің бейнесі бәрі бірге қосылып та, жеке тұрып та негізгі тақырыптың күйіне билеп тұрады. Оның сөздері тек бермек ұғымын жеткізерлік амал болып поэтикасы өлең қалыбына сиярлық қана болып қоймайды: бірі олай, бірі бұлай да кетпейді: солардың әрқайсысы үлкен симфония оркестріндегі жеке музыка аспаптары сияқты, өздері бір-бір күй тартып тұрады да, бәрі қосылып негізгі күйді шығарады, тақырып соның бәріне дирижер болып тұрады. Дін, құдай жайын өлең қылса, «Мәкен берген, һалық қылған ол ләмәкән», Уә күтубиһи дегенмен ісі бар ма?» деп арабшалап кетеді: орыс мектебі, Салтыков, Толстойды сөз қылса, жаңа кәсіпке шақырса, «здравомыслящий», «занимайся прямотой» деп орысшалап та қояды. Берілген көңілдің шабытына, көтеріңкі бәсендігіне қарай, түрленіп, грамматикалық формалары бірде шұбалаң, бірде жүрдек болып келеді. Сөйтіп Абай өлеңінің мазмұны өзіне лайық түрге орана келсе, түрі де бойына шақ мазмұнын жамылып келеді. Түр мен мазмұн тек жарасып 7 отырмайды, «бірі-біріне ауысып, бірінен-біріне құйылып» отырады. Осындай іш пен сырттың біте қайнап, қосылған Абайында шағатайдың іші болып, сырты болмауы немесе сырты болып тұрып, іші болмауы мүмкін де емес. Ондай диссонансты Абай гармониясы көтермейді. Рас, алғашқы әзірде, өлең дүниесіне қадам басқан кезде, шағатай қармағына Абай да ілінген. Бірақ, көп ұзамай ол қармақтан бұлқынып шығып кеткен сияқты. Әзірге белгілі бір кезеңіне жататын үш-ақ өлеңі бар. Оның да бірінің басаяғы жоқ. Бірақ, осы аз өлеңінің өзін жазылған мезгілдері мен формалары арасындағы үйлесімі жағынан алып қарағанда, шағатай қаумасынан Абайдың бір аттаса-ақ шығайын деп тұрғанын көру қиын емес. Үш өлеңінің екеуі 1858 жылы (13 жасында) жазылған да, қалған біреуі бұдан алты жыл кейін 1864 жылы жазылған. Міне, осы алты жылдың өзі шағатай әдебиеті мен Абай арасында едәуір сына болып табылған жылы жазылған өлеңдерінің екеуі екі басқа өлең екеніне ешкім таласа алмас. Өйткені бірін қызға айтқан да, біреуі иран-шағатай ақындарына арналған. Екі өлеңнің өлшеуі де екі басқа. Бірақ солай бола тұрып, осы екі өлең бір-біріне сондай ұқсас, бұл ұқсастықты әлдеқалай бола қалған деуге сияр емес. Бұл екеуінде мезгіл бірлігіне Абайдың әдеби көзқарасының, әдеби техникасының бірлігі де сай келіп, ол Абайдың қай Абай екенін айтып тұр. Ол иран, шағатай әдебиетінің классиктерімен танысқан, оларды ұғынған, шеберлігіне қол қойған, сондықтан: Физули, Шамси, Сайхали, Науаи, Сағди, Фирдоуси, Қожа Хафиз бу һәммәси Мәдет бар, я, шағири Фәрияд», деп, солардан мәдет-жәрдем тілеген Абай. Ол әлі бұлардың өнеріне осы көзімен қарауға шамасы келмеген, тек еліктей берген Абай. Міне, бұл Абай өлеңдері осы екі өлеңі шын мағынасымен шағатайша шыққан. Өлең ұйқасымының лажсыздығы (заруата шағрия) қуып әкеп таққанда, әсіресе, артықша орын алатын араб-парсы сөздері шұбар тіл керек пе? Халық метрикасын менсінбей, ғаруз өлшеуін

8 АБАЙТАНУ қолдану керек пе? Халық кәдесіндегі ұйқасым молын жинап қойып: «Юзи - раушан көзи - гәуһар, Ләғилдек бет үши әһмәр, Тамағы қардан һәм биһтәр Қаши құдрет, қоли шигә», сияқты үш рет жалғасынан ұйқасып келіп, төртіншіден түйіп отыру керек пе? Бұл екі өлеңде осының бәрі де бар. Мұндағы теңдеулер де көбінесе шағатай ақындарының мініп-мініп жауыр қылып тастағандары қазақ сезіміне ұғымсыз бейнелер: «гәуһар көз», «лағылдай» (маржандай) «үш қызыл бет» «Сүлеймен», «Шәмши», «Искендір» патшалардай мүлікті, байлығы мол адамдар. Кейінгі кезде тұрмыстың қандай қараңғы түкпірлеріне де жанары түскен қараңғы көз әлі онда жоқ. Сондықтан тұрмыстан алынған бейне де жоқ. Күншығыс ақындарынан қалған, тозған бейнелерден шетке шықса-ақ «қасы құдірет, қолы шеге» сықылды үйлесімсіз, сорлы суреттеуге ұшырайды. «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы», «Айттым сәлем, қаламқастарды» жазған кезде Абай сүйген сұлуына «қолың шегедей» демеген болар еді: қасты құдіретке теңеудің де орнын таба алмаған болар еді. Міне, бұл ақындық беті ашылмаған балаң Абай кезі. Абайда, осындай, түгелімен шағатай тұтқынында болған дәуір болуы, осы екі өлеңнің екеуінің бір жылда жазылуы, түрінің ұқсастығы осыны көрсетеді: екеуінде де шұбар тіл, екеуінде де ғаруз, екеуінде де үштен тастап, төрттен түйген тізгін ұйқасын, бірде шағатай ақындарына сыйыну болып, екіншісінде солардан қалған жауыр бейне болуы осының бәрі, осыншама ұқсастық, бұл әлдеқалай, кездейсоқ нәрсе емес. Бұл Абай ақындығының бір кезеңі шағатайға еліктеу кезеңі, олардан шығып кетпек түгіл, оларды сынамақ түгіл, әлі олардың өз ішіндегі тәуірін таңдап алуға да, өз ішінен түр іздеуге де шамасы келмеген кезеңі. Енді үшінші өлеңге («Әліп дек ай йзүңе ғибрат еттім») келсек, мұны жазған кезде Абайдың бір аяғы шағатайда тұрса да, бір аяғы шетке аттауға таянған кезі көрінеді. Мұнда алдымен көзге көрінетін Абайдың шағатай әдебиетіндегі өлең техникасының бұлтарыстарын тегіс аралағандығы, өмірден безіп, кейіпті кескін таба алмай, алдындағы жазудың әріптерін бейне қылып пайдаланған шағатай ақындарының поэтикалық ойынына шейін барғандығы. Я ярым, қалай болар жауап сөзің? Мәт қасың, тәштит кірпік, секін көзің, Үтірмен асты үстілі жазу да бар... Араб әрпінің ас, үс, үтір, секін, тәштиттерінен көркемдік бейнесін іздеу шағатай ақындығына үйреншікті әдет болатын. Науаидің «Қашларынден, кім ірәр қаниғ көңіл ішре қиял, О қызыл қәғәда Нун болұр, шапақ ішреһилал» деген өлеңдегі қасты нұн әрпіне ұқсатуы, немесе: «Жанымдағы жем ол екі далаңға пида; Анумен соң әліп таза ниналіңға пида, Нуні дағы ғанбарлық һиалиңға пида, Қалған екі нұқта екі қалыңға пида» Жанымның «ж» әрпі ол екі қасыңа құрбан, Онан соң «а» әрпі таза бойыңа құрбан, «Н» әрпі дағы жақсы иісті ай жүзіңе құрбан, Қалған екі ноқат бетіндегі екі қалыңға құрбан», деген өлеңіндегі ж, д, а, н әріптері мен ноқаттар бірін ол, бірін бұл мүшелерге меңзетуі осы әріп бейнесін ісіне асырған ақындық ойыны болатын, Абай осыған шейін барып, шағатай үлгісінің ұшығына шыққан түрі бар. Бұл алты жыл ішінде Абайдың түр іздеу екпіні көп өскендігін көрсетсе, оның үстіне әріп бейнесін шағатайша бейне түрінде қолдануды місе тұтпай, әріп, орнына дыбыс алғанын, әр дыбысты сол дыбыспен басталатын сөзге символ есебінде ұстағанын көрсетеді: «А-ай, б-бала, т-тіл, с-саламат, ш- шекер, қ-қабыл, к-кәміл, м-мейірім, н-нала», тағы басқалар. Осының өзі шағатай үлгісін ішінен шіріте бастағаны болу керек. Шынында, «Әліп деп ай жүзіңе ғибрат еттім» өлеңі алдыңғы екі өлеңнен көріне басқа. Бұл шағатайдан қашықтай бастаған, қазақтың өз үлгісіне қайта бейімделе бастаған кезі болу 8

9 АБАЙТАНУ керек. Тіліндегі шұбарлық нәлі қалмаған да болса, алдыңғы екі өлеңнен көп жеңіл, араб сөзі сирек кездеседі. Өлеңнің өлшеуі де ғарузша емес, буын өлшеулі, ұйқасым қазақтың қара өлеңіше. Бұл кәдімгі 11 буынды қазақ өлеңі. Мұны да ғарузша құрылған дәуірлер болуы мүмкін. Ондай күмән тудыратын екі-ақ жол бар, ол: «Би бала и дәртіңе нисбәт еттім, Си сәна и мәдхіңа хұрмет еттім». Бұл екеуін күмәнды қылып тұрған екеуінде де парсы изапетімен байланыстырылған «бала-и-дерт», «сәна» «мәд» деген араб-парсы сөздері болуы, изапеттің алдыңғы буыны созылып айтылған болғандықтан, «ұзындық-қысқалық» негізіне құрылған ғарузға ұқсап тұруы мүмкін. Бірақ бір өленің құрлыс жүйесін, өзгесіне қарамай, тек екі жолына қарап шешуге болмайды. Бұл өлеңнің осы екі жолдан басқаларының бәрі, оның үстіне ұйқасымы қазақша құрылғанына дау қалдырмайды. Ескі күншығыс ақынының әріп бейнесін дәп қолдануы өмірден қашықтап, қаламы мен әрпіне ғана қарап тізесін құшақтап қалған қасталық жағдайын көрсетеді. Абай осы белеске шейін өрмелеп барып, шағатай жолынан безген сықылды. Осы өлеңнен кейін шығыс жұртына қонуды тоқтатқан. Бұдан соңғы Абай өлеңдерінен шағатай үлгісін іздеу, меніңше, құр арам тер. Абай енгізген өлеңнің жаңа өлшеулерінің кейбірі кім білді, ғарузға ұқсап та тұрған шығар. Арабтың 28 әрпіне келетін комбинациясының ешқайсысын қалдырмай ұйқасым қуалаған Шығыс ақындарының тоқсан тарау өлең ұйқасымы мен өлшеуі Абайдың қайбір өлеңіне тура келіп те кететін шығар. Бірақ оған қарап, оп-оңай шеше салуға бұл мәселе көнбейді. Қазақтың өлеңінің бар өлшеуін, созып айтып, бұрмалап қараса, ғаруздан шығаруға болады. Абайдың жаңа үлгілеріне де осыны істеуге болатын болар. Бірақ, шағатай әдебиеті, ғаруз үш ұйықтаса түсіне кірмеген Міржақып: «Сен жоғыңда бұл жалғанда Жалған олқы деді кім? Сен келгенде арамызға Қанша орасан толды кем?» дейтін жоқтау өлеңін: «Ләгул мүлке, лу ул қамдо, Лә шурко, лә нунема» ізімен жазды деп қалай нандыруға болар? Сонымен, 1864 жылдан кейін Абайдан шағатай ықпалын іздеу бос арам тер болып шығады. Өйткені 1) шағатай әдебиетінің негізгі бағыты мистицизм; Абайда бұл жоқ. 2) шағатай әдебиетінің тілі араб-парсымен шұбарланған шұбар тіл; Абайда бұл машықтау үшін болмаса, ұшырамайды, 3) шағатай әдебиетінде өлең өлшеуі араб-парсының ғаруз өлшеуі; Абай мұны ерте тастаған. 4) Абай сияқты төрт аяғы тең жорға ақын шағатайдың ғарузына сүйсінген болса, жазып алып сүйсінбей, басқа да бір қасиеттерін қосып ала жүрген болар еді; Абайда ондай қылық жоқ. ІІІ. Абай және халық әдебиеті Абайға ана сүтпен кіріп, сүйегіне сіңген әдебиет үлгісінің бірі халық әдебиеті. Абайдың жұмсаған сөз қаруы осы қалыпқа соғылған. Бірақ ол мұның да қызығына ерте тояттап, ескірген ел даналығын көп ұзамай өзіне мұра санаудан қалған сияқты. Халық әдебиетінің заман таптар даңғылдаған көне жолы Абайға тарлық еткен. Ол соныдан жол салмақшы болған. «Мәдет бер» деп, 13 жасында Науаи, Сағди, Фердоусилерге жалбарынған Абай, келелі кеңестің кеуде биі болмақ болып, ескі бише қосарлап сөйлемек болған Абай, ескі ақынша «көр-жерді өлең қылмақ» болған Абай, енді бұларды қомсына бастайды. Оның «күн шығысы күн батысы болып», «Қожа Хафиз», Сағди орнына Байрон мен Гетенің, Нысанбай, Бұхар орнына Пушкин мен Лермонтовтың етегінен ұстайды. Классик алып әдебиет дөңіне шығып, артына қарағанда оған енді: «Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау. Өлеңі бірі жамау, бірі құрау» 9

10 АБАЙТАНУ болып, олардың «кемшілігі әр жерде-ақ көрнеу тұрады». Ол қазақтың өнерінің өзіне сын көзімен қарап, ескі әдебиет мұрасының ескірген жерін көзі шала бастайды. Ол жалғыз хиссашыларды ғана мінеп, шөп татыған «Әзірет Әлі», «Айдаһарлы ертегіні термектікті» ғана кемшілік деп тоқтамайды. Өлеңнің ұйқасы үшін «ауылда қонған жерін», «астына мінген атын», «айтамын айт дегендерді» сүйреп әкеп сөз арасы бөтен сөзбен былғанса, онда Абай: «ол ақынның білімсіз бейшарасы», дейді. Сөздің қасын түзеймін деп «көзін шығарып», бітпейтін кейіпті суреттеген нәрсесінің жанына жарып тығып, өз сөзін өзі есептемей айтып «алтын иек сары ала қыз» табатын өлең арналарын қатаң сынайды. Сонымен қатар Абай «қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын» екендігін, өйткені онда басы артық қосарлар жүретінін байқайды. бүгінге шейін құнын жоғалтпаған артықшылықтарының бірі. «Алтын иек сары ала қыз» сияқты жалаң, жалған жалтыр бейнелер (образдар), ұйқасым қуалап, өлеңнің кетігін басқа сөздермен тығындаулар бүгінгі әдебиетімізден де әлі кетіп болған жоқ. Халық өлеңінде тақырыптан тысқары басы артық сөз болмай тұрмайды. Ондай артықтар жаман өлеңде сорайып көрініп тұрады да, тәуірлерінде бойын жасырып, бірде орынсыз пейзажға оранып келеді. Қалай болғанда да, бұлар өлеңнің мәнін сұйылтып, дәнін жұқартпақ. Абайдың алдындағы әдебиет үлгісі осы сұйық мәнді жұқа дәнді өлеңдер, тозығы жеткен мақалдар, бір өңдей тізіліп, жалықтырғыш келетін ертегілер еді. «Айдын көл батпақ атанар, Айдын құрып, суалса...» «Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап, Мақалдап айтады екен сөз қосарлап, деп қырағы көзбен бұл кемшілікті шолып өтеді де өзі «ескі бише отырман бос мақалдап» деп, ондайдан аулақ болатындығын айтады. «Жұрттың бәрі сөз сатқан». Жұрттың бәрі сөз сатқан» Сатып алып не керек, Ескі сөзді, ант атқан, Шыр айналған дөңгелек, дейді. Өткен өмір арбасының дөңгелегімен қоса айналып, дөңгеленген, ескі тозған сөз үлгісін тастап, Абай «тіл ұстартып, өнер шашпақ» болады. Басы артық бір сөз де өлең ішінде тұрмауын, өлеңнің «теп-тегіс жұмыр келсін айналасы» деген шарттарды қояды Абай. Осындай қатаң шарт, ауыр сынның арқасында Абайдың сөздері, Ілияс айтқандай «қиюынан қыл өтпейтін» нығыз болып, мағынаға малынып келеді. Сондықтан оны ағызып оқып, сыдыртып өте шықсаң, ішкі мәніне жетпей қаламын деп кідіртіп, салмақтап, ақынның кестелеген айшықтары, қошқар мүйіздерімен оралып өтуге тура келеді. Абай айтар сөзінің бірін айтып, орнын тақырлап кетпейді, оқушыға да шығарғыштық сыбаға қалдырып кетеді. Міне, Абай сөзінің осы қасиеттері, Абайдың өлеңге қойған осы шарттары күні 10 «Арғымақ аттың белгісі Аса бір шауып буланбас...» «Ағарып тұрған ай да өлер, Қызарып тұрған күн де өлер, Алшаңдаған бай да өлер, Ардақтаған хан да өлер...» Осы сияқты арзан ақиқат, тозған шындық, керексіз тақпақ ескі өлеңнің мазмұнын да, түрін де біліп алған ескілік ауру болатын. «Ескі бише отырман бос мақалдап» дегенде Абай осыларды айтқан болуы керек. Абайдан бұрынғы Абаймен замандас ақындардың «не жақсы дегені де осы» бос мақалдан құтыла алмаған. Бұдан құтылмай тұрып, шын мағынасымен әдебиет тілін жасау да мүмкін емес еді. Абайдың сіңірген бір еңбегі әдебиетті осындай артық жүктен тазарту болса керек. Халық әдебиеті халықпен құрдас, бірге жасап келе жатқан кәрі нәрсе. Оның жаңалығы жарытусыз, бұрынғының үстіне жаңа бояу жағу түрінде ғана болады. Жаңа шығармасы да сол ескі тамырға көктеп өседі. Мұның бәрі өмір ағынының шабандығын, ілгері басуда халықтың мандымағанын, ескінің тігісін сөгіп ыдыратқандай, халық өмірінде ұлы өзгеріс болмағанын көрсетеді. Сонымен атам заманда айрылып қалған, бір кезде жаңа болған, бірақ

11 АБАЙТАНУ бүгінде тозған бір нәрсе, кернеген сөзді халық әдебиеті қайталап немесе болмашы бояу жағып алып сүйрете береді. Халық әдебиетінің сақталатыны да, оның таусылмайтыны да осыдан келеді. Оның үстіне басы артық, қосар сөздердің ескі өлеңмен қалмайтын, сонымен сөздердің мәнін сұйылтатын тағы бір себебі бар: ол әдебиеттің ауыз әдебиеті болушылығы. Ауызекі сөйлеген сөз бір айтылғансын өтіп кетеді де, қайта тыңдауға келмейді. Айтушының өзі де, қайтарып айтқанда, алдыңғысын түгел айтып шыға алмайды. (Жаттап алған болмаса). Ал жазылған сөзді ескермей қалсақ, қайтадан әлденеше рет қарап алуға, түсінбеген жерімізді түсініп алуға болады. Сондықтан жазылған сөзді мейлінше нығыздауға, сөйлемін орамды, мағынасын терең қылып жіберуге болады. Бірақ ауызекі сөзге мұны істеуге болмайды. Жазылған сөзді қаншама жандандырып-ақ ауызекі айтсақ та, бәрібір өлі сөз болып шығады. Маяковский жазған өлеңдерін декламация үшін қайта өңдейтін-ді. Пьесалардың сөздерінде Мейерхольд еш уақытта өз күйінде қалдырмайды, тыңдауға қолайлы етіп, өзгертіп шығарады. Қазақтың халық әдебиеті де сахна әдебиеті болатын, көпшіліктің тыңдауына бейімделген шығарма болатын. Тыңдалатын шығарма мағынаның артық қоюлығын көтермейді. Ондай болса тыңдаушының миын шаршатады. Сондықтан халық шығармасында шығарманың тақырыбына қатысты сөздердің аралығына, тыңдаушының миына гимнастика болғандай, «басы артық» сөздер енгізілетін. Мұндай қыстырма сөздер, шығарушының шеберлігіне қарай, бірде тақырыптан өте алыс кетіп, тек ұйқасым үшін тұрады да, бірде алыстап орағытып келіп тақырыптың бір жерінен жанасатын. Ауыз әдебиетте мұндай қыстырма әңгімесінің мынандай 3 түрлі пайдасы бар: 1) Тақырыптан тыс әңгіме болғандықтан, тыңдамасаң да не түсіңбесең де әңгімені ұзынырғасын ұғуға кемшілік қылмайды. Сонымен ол тыңдаушыға демалыс болады; 2) Тақырыптан тыс әңгіме болғандықтан, тыңдаушының зейінін аударып, миға гимнастика болады; 3) Тақырыптан тыс әңгіменің өзі бір 11 шетімен тақырыпқа байланысып жатса әрі логика, образ жағынан дұрыс құрылса, тыңдаушыны күні ілгері даярлап, негізгі тақырыпты жақсы, жанды түрде түсінуге себеп болады. Шора батырдың ханға өкпелеп, елін сағынып, өзінің Қазанға қайтқысы келгенін ханға айту түрі осылайша құрылған: Арғымақ үйірін сағынар, Сағынғанда не қылар: Тұяғын тарпып қағынар, Тау көбелей желсем дер, Үйірімді көрсем дер, Ақ сұңқар ұя сағынар, Сағынғанда не қылар: Тұғырында тұра алмай, Тапыл-тапыл қағынар; Көк бұлттың ішінде Көлдеңдеп ұшсам дер, Дәмді қанды ішсем дер, Ұяласын көрсем дер. Ер туғанын сағынар, Сағынғанда не қылар; Күдеріден бау тағып, Көбе тоңды кисем дер, Ауыр қолды ертсем дер, Дұшпанымды көрсем дер; Жұрт ойламас ел болмас, Үйір демес ат болмас, Ұя демес ат болмас, Мәнзілді күнде, падишам Өзінің жұртын сағынар. Қауыста қайтқан қараша Қиқулар, қонар көліне Өсіп-өнген жеріне. Қазандай ішім қайналып, Садағым сала байланып, Ниет қылдым еліме. Міне, осы отыз жолдың ішінде мақсатты ойын айтатын тек соңғы «ниет қылдым еліме» деген жол, оның үстіне елін сағынғандығы. Арғымақтың үйірін, сұңқардың ұясын, қараша қаздың көлін, жалпы ер жігіттің елін сағынатындығы, олардың қайсысы қалай сағынғандығы, қалай тыпырлайтындығы негізгі тақырыпқа керек те емес. Айтпақшы сөзі ол емес. Сол себепті мұның бәрі де басы артық,

12 АБАЙТАНУ қыстырма болып шығады. Бірақ, ақын осы тоқсан тарау қыстырма әңгімені негізгі тақырыпқа сондай шеберлікпен байланыстырған, әрқайсысын сондай дұрыс құрған бұлардың тақырыптан тысқары әңгіме екендігіне таласу да қиын. Бұлардың бәрін байланыстырып тұрған бас арқауы үйірі, қаздың көлі, ердің елі бәрі де сағынудың объекті болғанның үстіне, барлығында толық ассоциация бар. Сондықтан бұл ұзын қыстырманың бірі де артық қыла алмай, бәрі жиналып негізгі әңгімеге қарай зейінді аударуға себеп болып тұр. Сонымен қатар негізгі мәселенің өзін баяндап тұрмағандықтан, олардың бірін тыңдамай, не ұқпай кеткеннен зияны да жоқ. Міне, бұл халық әдебиеті шығармаларының тыңдаушының ынтасына қарай құрылғандығы ең үлкен шеберлікпен, ірі өнермен жасалған түрі. Өлгенді естіртушілер де қазақта осы әдісті қолданады. Олар да Адам атадан бастап, неше түрлі жұрт білетін ірі өлім, аянышты өлімнің бәрін санап келіп, аяғында мақсатының бетін бір-ақ ашады. Онда да бір өлімнің бар екенін сезесің де: бірақ кім үшін айтылып отырғанын, кім өлгені белгісіз. Сол белгісіздіктің өзі тыншытпай, тыңдауға айдап салады. Бірақ, қатарын тыңдамағаннан да зиян келмейді. Соңғы түйінін ғана тыңдасаң, ұқсас болады. Осыны тыңдауға, ұғуға алдыңғы қыстырма әңгімелердің өзі үлкен себеп болады. Ауыз әдебиет үстінде бұл таптырмайтын әдіс. Бірақ жазба әдебиетте мұндайлар мағынаны сұйылтып әкетеді. Сондықтан мұнда ұзақ қыстырма әңгімеге орын қалмайды. Мұнда оның орнын сөздің образсыздығы ұстайды. Абай біздің жазба әдебиетіміздің атасы болғанда, өлеңін, қара сөздерін тек қағазға жазғандығымен ғана емес, жазба әдебиет пен ауыз әдебиеттің осы айырмашылығын ашқандығымен атасы болады. Қазақ әдебиетін ауыз әдебиеті дәрежесінен шығарып, неше мың жылдай көнігіп, етке, қанға сіңісіп болған ескі ауыз әдебиет дағдысынан құтқарған адам Абай. Ескі ауыз әдебиетіндегі артық қыстырмалардан алғаш тазартқан Абай. Абай сынаған «қазақтың ұзын сөзділігі», «ескі бидің сөз қосарлап бос мақалдайтындығы», 12 «ескі ақынның жоқтан қармап, көр-жерді өлең қылатындығы» дегендер осы басы артық, қыстырынды әңгімелер болатын. Абай сөзінің «қиюынан қыл өтпейтін» ықшам, тығыз болатыны да осы артықтан аман болғаннан келетін-ді. Абай ескінің шұбалаң қыстырмасын икемді бейнеге (образға) айналдырды: Ізденіп табар сұңқармын, Жарастықты, сүйcенде, Қылығында жоқ ағат... Сіз қырғауыл жез қанат, Аш бетіңді, бер қара. Ескі халық ақыны болғанда, «сұңқар» мен «қырғауылды» өз романын жарыстырып, жігіт пен қыздың әңгімесін оның көлеңкесімен бүркеңкіреп қояр еді. Абай олай сөзді ұзайтпайды. Ұзайтпау үшін «сұңқар» мен «қырғауылдың» арасын алыстатып: арасына негізгі тақырыпты кіргізеді; «Сұңқар», «қырғауыл» дегендер «жігіт», «қыздармен» теңбе-тең жасайтын, өз беттілік теңеу болмай, «Сұңқар» жігіттің, «қырғауыл» қыздың бір мезгілдік қана кейпіне ұқсатылады да, негізгі суреттің анықталуына, толығуына себеп болады. Абайдың өлеңдері бейнелі, суретті келіп, шын мағынасы мен көркемдік шартын орындап отырады. Сонда Абай образды қолдан жасап, жат кейіп қылып шығармайды. Қазақтың өзіне қашаннан таныс, оны келтіргенде бермекші суретінің бояуын қандырып, ашып келетін суреттерден алады. Суретті ойдағыдай, күшейтіп жіберетін болса, Абай ондай-мұндай ерсі, әдепке шеттігіне де қарамайды. Мұнысын, әрине, мақтауға болмайды. Кәрі шалдың жас қызды еріксіз қатын қылғысы келгенін улы тілмен шаққысы келсе, «Тұсап қойып қашырар бұқа ма екен?» деп сөгеді. Елдегі қулардың ұнамсыз қылығын біле отырып, оны тоқтатуға мұршасы келмейтінін айтқанда: «Ойнасшы, қатын болса қар, Аңдыған ерде қала ма ар?» деп жібереді. Ақы алып өлең айтқан ақын тыңдаушыны да сөгіп, оны тыңдама деп,

13 АБАЙТАНУ ондайдан бездіргісі келсе: Сатып алма сөз сатса, Ол асылды аңдамас. Білеткенің байы ақша Ер жақсысын таңдамас, деуге де аузы бара салады. Абай қазақтың мақалын да, ертегісін де, салтын да бәрін де суретке пайдаланады. Бірақ, осының бәрінде қазаққа таныс образдардың өзі бұрынғы құрысып, қатып қалған күйінде тұрмайды, жүріп кетеді, жан бітеді, жетіліп, өсіп, ашылып, жарқырап кетеді. Өз қалпында қалып қоймай, уақиғаның өзіне біте қайнап қосылып кетеді. Мақалдар Абайда босқа қосарланып, «солай дегендей-ақ» болып жүрмейді, жанды суретке, қозғалысқа, протеске айналады. «Адам басы алланың добы» деген дөрекі фатализм мақалы ғашықтың материяланған суреті болып, бірде теріс ұшып, бірде қайта түседі: Тәңірі добы бұл ғарып бас Кетті амалсыз! Қорлама, Қайта қақты, қайла болмас, Келді, түсті ордаңа! Бұл аудармада кездессе де (Пушкинде мұндай сөз жоқ), Абайдың өзі тағдырды осылай доп қылып ойнатып қойған. Дәлдеп аударған жерінде де Пушкиннің: «Мои сомненья разреши Быть может, все это пустое, Обман неопытной души И суждено совсем иное» дегенін кім біледі, мұның бәрі тәжірибесіз жанның алдануы шығар да, жазмыштың ұйғарғаны басқа болар. «Біздегі көп аударғыштарша» тікелемейді. Шеш көңілімнің жұмбағын, Әлде, бәрі алданыс. Жас жүрек жайып саусағын Талпынған шығар айға алыс, деп әрі тура; әрі сұлу, суретті қылып, үлгілі әдеби аударма береді. Міне, мұнда «алыс айға 13 саусағын жайып талпынған жас жүрек» бейнесі қазақтың «Арыстан айға шауып мерт болған» дейтін мәтелінен алынған. Сондай таныс нәрсе екені білініп тұр, бірақ ол кейіптен еш нәрсе қалып жарыған жоқ, бәрі де Абайдың өз қолымен жаңартылған. Мұнда арыстанның жыртқыштығы тәкаппарлығынан, сол пейілінен тапқандығынан, мерт болған артқы аяғы екендігіне ырым да жоқ. Мұнда жүрегі таза жас сәби Айды алмақ болып, балдыр саусағын шолтаңдатқан күнәсыз қылық қана бар. Сонымен бірге жай қалмай, мерт болып қалатыны да көрініп тұр. Абайдың қыз бен жігіті ғана құс пен аңға ұқсап қоймайды, құсы мен аңы да қызға, жігітке ұқсай береді. Түлкіні бүркіт басып, екеуінің алысқанын қара шашы төгіліп, иықтары бүлкілдеп, суға шомылып жатқан сұлуға меңзеп қояды. Жер-ана деген ұғым қай жұртта да бар. Бірақ, Абайдың Жер-анасы не қалыңдық ойнаған қыз болып, ұрын келген күйеуі күнмен жымыңдасып, күліп ойнап кетеді немесе ол ана, елжіреп емізіп кетеді. Қысқасы, Абайдың образ қолдануындағы өзгешелігі: әуелі қатесіз анық таныс бейне алады; екінші образ ескі өлі қалыбында қалмай, жанданып кетеді, үшінші ескі образды өсіріп, жаңартып, жалғап әкетеді. Оның ескі, таныс образ алуы тек таныс жағымен тартып, жуықтатып алып келгеннен кейін басқа жаққа бұрып жібермейін дегені сияқты. Ескі әдебиет мұрасын Абайдың пайдалануының бәрі осылай. Ол ескіні де, өз заманын да дәріптемейді. Ескі образды алғанда, оны сүйдіру үшін емес, ескіні бұзып, жаңа қылып, сонымен жаңаны ұғындыру үшін болады. Абайдың әдебиет, мәдениет үстеріне қолы тиіп кетсе, ол тек сипап, сүртіп шаңын кетіріп шықпайды, өзінше бұзып, өзінше түзеп, өз қолының ізін қалдырады. Өлеңнің ырғағы да, ұйқасы да, буыны да, әні де, тақырыбы да, сөз төсегі де, суреті де Абайдың қолынан өткенде бұрын көрмеген жаңа нәрсе болып шығады. Қайсыбіреудің құлағын «шу» дегенде тосаңсытады, бірақ сөйте тұра, Абай өлеңі қазақ өлеңі, қазақ өмірінің суреті, қазақ тілімен жазылған, қазаққа түсінікті болып шығады. Ол

14 АБАЙТАНУ Пушкинді, Лермонтовты, Крыловты қазақша сөйлетеді, күпілі қазақты Пушкинше, Лермонтовша сөйлетеді. Абайдың арқасында ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қазақ аулындағы қызойнаққа Онегин мен Татьяна «қатысады». Абайдың арқасында ХІХ ғасырда қазақтың әдебиеті өзінің атам заманғы «азалы ақ көрпесін сілке тастап», Европаның классикалық әдебиетінің қалыбына түседі, сүйте тұра қазақ әдебиеті болушылығын да бұзбайды. Бұлайша ескіні жаңаға ұштастырып, жан бітіру үлкен шеберлікпен ғана болатын іс. Абайдан біз осы ірі шеберлікті көреміз. Абай ақын болғанының үстіне ескі мәдениет мұрасын дұрыс пайдалана білген ақын. Абай ескі күншығыстың экзотикалық өнерінің бірі шағатай әдебиетімен де жақсы таныс болып, онан жанына азық таба алмай, ілгері басқан Европа үлгісін таңдап ұстағанының үстіне, қазақтың халық әдебиет мұрасын да жете тексерген, оны барынша бағалаған, онан бар керегін ала білген адам. Абайдың баласы Тұрағұлдың естелігінде: «Қазақтың ертегілерінде естіген ертегісі кем шығар. Сонда, қазақтың ескі ертегісінен: бұрын қай жерлерде жүргені, көршілес күндес елдері қай жұрттар екені, елдің ескі салты, арманы, кәсіп-қарекеті не екені көрінеді деуші еді», дейді. Міне, бұл халық әдебиетін (ертегіні) осы ғылым айтуындағыдай бағалай алғандығы. Қазақтың мақалдарына қарап отырып, қазақтың тарихын қарастыруы да, өз сөзіндегі қазақтың шаруашылық қалпын, дүниеге көзқарасын білуге мақалдарды кілт қылғысы келгендері де бәрі де халық әдебиеті мұрасын қалай пайдалану жолын түсінгенін көрсетеді. Сонымен бірге, Абай ескі мұраны талғамай ала беретін адам емес. Ол ескіден қалған мұраға да, өз заманының жайына да сын көзімен қарап, өзінің ақыл елегінен өткізіп алған. Қашаннан келе жатқан «мәңгі шындық» саналатын мақалдарды, әдет заңын Абайдай қирата сынға алған қазақта ол кезде болмаған. «Ата-анадан мал тәтті», «Атың шықпаса жер өрте», «Жарлы болсаң, арлы болма», «Көппен көрген ұлы той» т.б. неше мақалдардың сырын ашып сынаған адам Абай жылдың төңкерісі халық санасын 14 басқан қара тұманды бірқатар серпілтіп, онан соңғы реакция дәуірі бүркеулі сырдың көбін ашып, колония саясаты азуын күннен-күнге батырып, қазақ арасында ұлттық сана өрлей бастаған, ұлы көтеріліс ұшқындап келе жатқан кезде 1916 жылда, орта білімі бар, төңкерілісшілдікке бейім азамат қылып көрсетілген учитель Әбіш Бейімбеттің «Шұғасының» геройы ауылдағы екі рудың балуаны күрескенде қызынып, бір жағын басқарып жүреді; өз жігіті жыққанда көтеріліп қалады. «Шұға» пьесасынан 40 жыл бұрын Абай осындай күрес, бәйгеге ру болып қызыну, арлану әдетін сөге сынайды. Халық мәдениетінің мұндай жақтарын ашып тануға келгенде Абай сөйтіп, өзінен 20 жыл соң Әбіштер қараған көзқарастан асып түседі. Осының бәрі Абайдың ескі мұраны сынай білудегі күшін көрсете алса керек. Жоғарыда айтылып өткендегідей, Абайдың халық әдебиеті үлгісіндегі өлең қалыбын өзгертіп, өзінше құруы да әдебиет мұрасын қалай пайдалануды, қалай сынауды жетік білгендігінен келген. Өлеңнің өлшеуі мен ұйқасымына кіргізген сыртқы өзгерісінің - өзі тек бола салған іс емес, Абайдың барды сынай отырып, соныға тартқанынан туған жеміс. Абайдың музыкаға енгізген жаңалығы жаңа түрлі әндері де осы өлең құрылысын қайта құрумен байланысты. Жаңа, жат өлшеулерді жұрт құлағына сіңдіріп, көп ұғымына жуықтату үшін оларға ән де шығарып берген. Абайдың жаңа түрлі өлең өлшеулерін шағатай үлгісінен шығарушылар сол әндердің құрылысына сынатып қарау керек. Ән «ғұшшақ», «науа» тәрізді дәруіш мақамына бейімделген бе екен, жоқ өзі білген дәрежесінше, Батыс үлгісіне тарату бар ма екен? Біздің байқауымызша, Абай әндерінде Орта Азияның ескі мақамына тартқан жер жоқ. Абайдың композиторлық тәжірибесі, бәлкім, бізді қанағаттандырарлық емес шығар, сонда да сол кезде қазақ әнінің құрылысына Батыс әсерін ендіріп өзгерту талабының өзі біздің мәдениет тарихымыз елеп өткендей іс. Бұл да қазақ көркемөнерінің қолда барын қанағат қылмай, ескіні ескі деп біліп, жаңаша таратудың бір ұшқыны.

15 АБАЙТАНУ Сонымен Абайдың көркемөнер жөніндегі айтқан сөзі емес, істеген ісінде ұлы сыншылық, барды қайта құрушылық барына таласпай көнуге болатын болды. 1. Абай шағатай әдебиетімен жақсы таныс болып, оны баурап алып, соның үлгісімен өлең жазып та көрген. Бірақ оны қанағат қылмай, оның ішінде қалмай, сыртына шығып соныдан жол іздеген. 2. Абай қазақтың халық әдебиетін жақсы біле тұра, оның айдын жолымен жүріп кетуге шамасы келе тұра, оны да өзіне баянды жол деп есептемеген, онан да шетке шыққан. 3. Абай жер жүзінің классик әдебиетінің үлгісін таңдап ұстап, қазақ әдебиетін Байрон, Шиллер, Гете, Пушкин, Лермонтов, Толстой ізімен Батысқа жетелеген. 4. Әдебиет арнасын басқа жаққа бұрумен байланысты өлеңнің мазмұндылығы, көркемдігі, бояуы бәрі де өзгеруі керек деп табады. Бұл жөнінде: а) Ауыз әдебиетінің өзгешелігі болып сақталып келген өлеңдегі басы артық бос сөздерді шығарып, өлең сөзінің мәнділігін арттырады; ғ) Бұрын жай қосақталып, негізгі тақырыппен жарыса жүріп, оны солғындатуға себеп болатын көлденең суреттерді шағындап, қиындап, олардан жаңа бейне құрастырады. Бұрынғы мақал, мәтел, халық сенімі секілділердің қатып, құрысын қалған суреттерін жанды жүрек кейіпке айналдырады; б) Қазақ өлеңін түр жағынан байытып, жаңа өлшеулер, жаңа ұйқасымдар, жаңа ритмдер туғызады; в) Әдебиет тіліндегі халық үлгісінің басы артық қосарларын жоюмен қабат, шығыс үлгісінен келіп жүрген араб-парсы сөздерін де қуып, әдебиет тілін тазартып, қазақ тілінің бар байлығын іске асыруға жол ашып, жазба әдеби тіліміздің іргесін қалайды: г) Көркем шығармаларды өзі де шығарып, ірі ақындардан да аударып, әдеби аударманың, жаңа заман әдебиетіндегі бірқатар белгілі жанрлардың үлгісін іспен береді. 5. Халық әдебиетінің кері тарауларының бірі болған мақалдардың жарамсызы көп екенін ашып көрсетіп, өзі де бірнеше мақал шығарады Әдебиет жұмысында өзгеріс жасаумен қатар, әлінше қазақ музыкасында жаңалық ендірудің талабын істейді. Міне, осының бәрі де құрғақ сөз емес, Абайдың істеген істері. Адамды істеген ісіне қарай сынайтын болсақ, бұл істерді, бұларды істеген адамдарды қалай бағалауымыз керек? Абайды қолда барға қанағаттандырмайтын, үздіксіз сынға, таусылмас назарлыққа қуып салатын, атам заманнан, ата-бабадан қалған, замандас, бастастары түскен даңғыл жолға сыйдырмайтын не? Неге ол даяр әдебиет үлгісін, дайын мәдениет дағдысын сынай береді? Неге бұлар оның сынына толмайды? Абайдың әдебиет «бар мәзіріне», мәдениет сатысына бұл сыншыл көзқарасы бөлек жатқан нәрсе емес, соның бір бөлшегі, өткенді, төңірегін тегіс сынауынан, тегіс ұнатпауынан, бұл әдеби формада бой көрсеткен бір түрі. Әйтпесе, өткенді көксеп, төңіректегі барға риза болған адам сол өткеннің, төңіректің идеологиялық жемісіне әдебиетіне ол әдебиеттің дәрежесіне, түріне де риза болған, қанағаттанған болар еді. Ойдағы сыншылдық, жалпы бағыттағы жаңашылдықты істе көрсете алу онда да әдеби формада ырғақ пен ұйқасымда, бейне мен сөздікте көрсете алу бұл ол шыншылдықтың тамыры терең бойлап кеткенінен келеді. Абайдың тұла бойын түгел алып кеткен, осындай сөз ортасына наразылық бар. Абай сол заманда, сол ортаны соя сынаған адам. Абайдың әдебиеттегі сыншылдығының түп тамыры осында жатыр. Сондықтан Абайдың заманы деген не еді? Абай оны несіне сынайды? соны қарайық... (Мақала аяқталмай қалған - ред.)

16 АБАЙТАНУ Резюме Работа Кудайбергена Жубанова «Абай классик казахской литературы» представляет собой комплексный сравнительно-исторический анализ наследия Абая - феноменального явления казахской литературы. Resume Kudaibergen Zhubanov s work Abai is the former of Kazakh literature represents complex comparatively historical analysis of Abai s heritage as phenomenon of Kazakh literature. 16

17 ШӘКӘРІМТАНУ ӘОЖ М.БАЗАРБАЕВ, қоғам және мемлекет қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор ШӘКЕРІМ АҚЫН Автор мақаласында Шәкәрім Құдайбердіұлының қазақ әдебиетінің поэзия саласына қосқан елеулі еңбегін жан-жақты талдап көрсетеді. Әлем әдебиетінен көп хабардар болған ақынның поэзиядағы философиялық ой толғаныстарына айырықша мән береді. Тірек сөздер: қазақ поэзиясы, Шәкәрім, поэзия, поэма, ақын мұрасы. Қазақ поэзиясының қалдырған дәстүрін ілгері созып, көп жаңалықтармен байытқан Шәкерім Құдайбердіұлының көркем мұрасы туған әдебиетіміздің Ұлы Октябрь қарсаңындағы елеулі белесінен саналмақ. Шәкерімнің өз басы да, қазақ әдебиеті тарихындағы терең, жіті зерттеуді керек ететін көрініс. Ақын өзінің өлеңдеріне ойланып, толғануы көп, уайым, қайғы басқан, жалғыздық жапасын мол тартқан жан ретінде көрінеді. Лирикалық өлеңдерінен ол, әсіресе, айқын сезіледі. XX ғасырдың бас кезіндегі шым-шытырық әлеуметтік оқиғалар Шәкерімді көп толғантқан, негізінде ақын дүниені рационалистік жолмен тануға ұмтылған, әлемдік мәдениеттен көп хабардар болған жылғы революцияларды жылы қарсы алып, бостандық туралы өлеңдер жазған, бірақ кейін ол тақырыпқа терең бармайды. Бірді-екілі өлеңін «алашқа», оның «көсемдеріне» арнайды, олар жөнінде жылы сөздер айтады: кей уақыттарда Шәкерім қазақ халқының болашағы ұлттың мемлекет болуы соларға байланысты дегендей ойға да тоқырайды. Мұның бәрі, сөз жоқ, заман қайшылығының белгісі. Ағартушылықты, оқу, білімді, өнерді насихаттай отырып, байларды, атқамінерлерді батыл сынап, еңбекші халықтың ақысын жемеуге, оларды демеуге шақыра 17 отырып, революция мен азамат соғысы жылдарына жан тебірентер оқиғаларға белсене араласа алмауы да сонан жылғы қозғалыс, 1917 жылғы революция, азамат соғысы, қазақ ауылын советтендіру сияқты жер жүзін сілкінткен ұлы өзгерістер дүбірі Шәкерім творчествосында солғын естіледі. Рас, ақынның бұл кезде қартайып, алдындағы сан алуан күрес, уайым, жапа, жалғыздық жылдарынан титықтап қалған шағы еді. Алпыстан асар шағындағы өлеңдерінде ол көбіне өлім, өмір туралы, жастық кетіп, кәрілік басқаны жайында жазады. Ақынның тау арасында жеке, аскеттік өмір құруы да оның дүние дүбірлерінен аулақ болайын дегенін аңғартады. Сөйтсе де, көп әңгіме, сөзге бұл да себеп болады. Ақынның елмен, қауыммен арасы суи береді. Өмір, тіршілікпен, халық тұрмысынан қолын үзеді. Сауытына тығылған ұлудай тас бүркеніп, тек өзінің жүрек дүрсіліне алас ұрып, толас таппаған ойына құлағын түреді. Осы кезеңі туралы ақын өзі: Кейбіреу безді дейді елден мені, Есалаң айтады екен сезіп нені, Хақихатты танитын баста ми жоқ, Ондайлардың сау емес анық дені. Мен жалғыз сендер елде қойдың қалып, Ешкімнің кеткенім жоқ малын алып.

18 ШӘКӘРІМТАНУ Елу бес жыл жинаған қазынамды, Оңашада қорытам ойға салып, дейді. Бұған қарағанда ақын шынында да өмір алаңына бой алдырмай өзінің философиялық, ақындық ой-армандарын қорытқысы келген. Ағайын араздығы таласы, ауыл ішіндегі партиягершілік сияқты жайлар да оның аулақ кетуіне себеп болған, өзі де солай дейді. Ақын, қат-қабат ой билеп, өмірдегі өзгерістерді бағдарлап байқау үшін, және өзінің ынтық ісі өлеңі үшін тыныштық іздеген жалғыздық күйде өзімен өзі кеңескісі келгендей. Абайды көп толғантқан өсу, өнім ағарту ісі, алға, болашаққа қарау Шәкерім поэзиясында түгелдей дерлік өріс табады. Адамның жеке басының жетілуі ақыл мен парасатқа ұмтылу, адал болу, кісі ақысын жемеу халық қамын ойлау ақынның жатпай-тұрмай тебірене ойлаған тақырыптары. Көпшілігі насихат, ғибрат түрінде болып келсе де, Абай салған шыншылдық, сыншылдық сарын анық көрініп, дамып отырады. Өрнек, сурет, бейнелері анық реалистік әдебиеттің қалпын байқатады. Өлең өлшемдері де сан алуан өзгеріп, құбыла, құлпыра түседі. «Арың-сатпа, терің сат, адалды ізде, егін сал, не сауда қыл, малыңды бақ» деген жолдарды ақын өлеңдерінен көп ұшыратамыз. Еңбекке, оқу, білімге, өнерге шақырады, жалқаулықты, бойкүйездікті, надандықты сынайды, талапты бол дейді. Адамның қоғамдағы орнын ақын жоғары бағалайды, оған көп жүк артады, міндет қояды. Рас, дидактика, уағыз басым, бірақ, адрессіз, атсыз емес, нақты ортаны, нақты адамдарды мегзеп айтқан. Мұндай ғибрат, уағыз сөздер Абайда да бар екенін білеміз. Бұл тектес өлеңдер, негізінде, жалаң насихат емес, ақынның қоғам, адам жайындағы жинақталған ойын білдіретін ақыл сөздер, философиялық түйін толғаулар. Шәкерімнің өлеңдеріне «халқым қазағым, туған ел жұртым» деген ұғым жиі ұшырайды. Және оны ақын алуан түрлі тақырыптарды қозғай отырып, өлеңнің негізгі кілті, мазмұны есебінде ұсынады. Қай шығармасын алсақ та, шаруасы жағынан артта қалған, оқу, өнерден, озат мәдениеттен тыс қалған халықтың ахуалын 18 тағдырын көреміз. Ақын көбіне налып айтады, кейіп те айтады. Тек мағынасы жағынан ғана емес, сөз түзілісі, формасы жағынан да мұндай жолдарында Абайға өте ұқсас. «Қазақ», «Тағы сорлы қазақ» деген өлеңдеріне Абайдың «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» деп келетін өлеңдеріндегі ой, идея дамытылады. Ойда жоқ өнер, білім, жол табайын, Жалмауға жалықпайды өз маңайын. Мұның түбі не болар деген жан жоқ, Ұрлық, ұрыс, араздық күнде дайын. Қайран елім, қазағым, қалың жұртым Көп айтып, а дариға не қылайын... Көретін көзі жоқ, Ұғатын сөзі жоқ, Қазақтың бұл күнде, Аты бар, өзі жоқ. Қазақ халқының феодалдық дәуірде, үстем таптың ру араздығын қоздырып, айласұмдығын жүргізіп тұрған дәуірде береке, бірлік болмақ емес, ел ішін бұзатын байлар, қулар жойылмай, өсу, өрлеу болмайды деген қорытындыға келеді ақын. Бір ұрты май, бір ұрты қандар да бар, Қой терісін жамылған жандар да бар. Жазасызды жазалап атақ алып, Ақ жүрексіп жүретін паңдар да бар. Абайдың белгілі өлеңімен салыстырсақ, Шәкерімнің одан көп мазмұн, идеялық үлгі алғанын көреміз. Сонымен бірге, елін, халқын қаншалықты сүйетінін, оның жаман жақтарына күйіне келешегін ойлап, жақсы жақтарын ойлап сүйсінетінін ашық білдіреді. Кемшіліктерін қатты сынаса, ел ішіндегі залалды қылықтарды батыл айтса, жұрт сонан безінсін, бойын аулақ ұстасын деп істейтінін ақын тебірене айтады. Мен қайғы жедім ғой, Қапы өттім дедім ғой, Қазағым қам ойлан, Сен де адам едің ғой! Тағыда талай сөз жаздым, Елім тәлім алсын деп.

19 ШӘКӘРІМТАНУ Қазақтың мінін көп қаздым, Адам емес, аңсың деп. Бұл сөздерден ақынның халқына тәубасындай сенетіні, жаны қинала тілек тілейтіні көрініп тұр. Абай бастаған сыншыл реализм сарыны Шәкәрімде онан әрі өріс алған. Сыншыл реализм әдебиетінде халық тағдыры аса елжірей, жүрек ауыра жырланған тақырып, әсіресе, орыс әдебиетінде, Н.А.Некрасов поззиясында бұл тақырыптың қаншалықты терең жырланғаны мәлім. Қазақ әдебиетінде халық, жұрт, ел тақырыбын көлемді, аумақты етіп арманы мен тілегіне ден қойып, жай-күйіне жіті көңіл бөліп, жүрегі қарыс айрыла жазған Абай. Кейінгі дәуірде бұқарашыл ақындардың бұған тоқталмағаны кемде-кем. Шәкерім творчествосынан да халық мұңының едәуір көтерілгенін көреміз. Жолдастыққа, достыққа берік болу, қайырымды болу, бір сөзде тұру сияқты, адамгершілікке байланысты мәселелерді Шәкерім тек ақыл айту, белгілі шындықтарды тізу жолымен емес, оның өмірдегі алуан түрлі көріністерін алып сынау, мінеу әдісімен көрсетеді. Адамның қоғамдағы бір-біріне қатынасын, мінез-құлқын ашып, оның ұнамсыз жақтарын әшкерелеуде Шәкерім тереңдікті, көргіштікті байқатады. Абай көбіне налып, бұл бір жағынан ренішін білдіріп, екінші жағынан келемеж, күлкі ете айтады. «Адамнан артық жанды жаралмаған» деп басталатын өлеңінде ақын табандылыққа, айнымастыққа келгенде кейбіреулерден ит артық, онан алар тәлім көп деген пікірді білдіреді. «Әйтпесе өзге адамнан ит ілгері, достықты ит ұмытпайды артық жері» дейді де, ақын адамның ұнамсыз қылығын «жүз жылдық дос бір күнде жау болады, көңіліне бір қылығың симаса да» деп дәл басып көрсетеді. Әрі қарай: Қарызы бар еді деп мойын бұрмас, Сол күні-ақ дұшпаныңмен болар сырлас. Бұрынғы жақсылықтың бәрін ұмытып, Не қылса бір зияны тимей қоймас... Ит иесін қаппайды құтырса да, Адамның шын досы жоқ иттен басқа, 19 деп қорытындылайды. Екі жүзді адамның қалпы тапқырлықпен суреттелгені айқын көрініп тұр. Әсіресе, айни салып, дұшпаныңа қарай жүгіреді деуі нағыз жеріне жеткізе, тауып айтылған сөз. Сонымен қатар, ақынның тым өсіре, асыра айтып отырғанын да ұғуымыз керек. Ол әдейі істелген. Түбегейлей келгенде, әрине, адамнан ит артық бола алмайды, бірақ әдейі «иттен басқа дос жоқ» деген қорытындыны ұсынады. Мұның бәрін тіке мағынасында емес, ауыспалы мағынасында ұғыну қажет. Сол тіркестеріне, шеберлігіне келсек, ақын халық аузында айтылып жүрген ұғым, түсініктерге жүгінген («Ит иесін қаппайды») және Абайдың «күшік асырап ит еттім, ол балтырымды қанатты» дегеніне қарамастан, итті бірден-бір дос етіп көрсеткен. Онысында бірақ қайшылық жоқ. Абай әдейі болмайтын нәрсенің болғанын айтады. Күшіктей асыраған ит әдетте иесін қаппайды. Бірақ ол жайды Абай адам қылығына көшіріп, тұспалдаған. Абайдың екі жолы түгелдей метафора, күрделі метафора. Өйткені күшік деп отырғаны ит емес, адам, өзі тәрбиелеген, өзі өсірген жан. Бірақ ол өзіне қарсы шыққан. Абай өлеңінде осы жайды айтқан. Шәкерім негізінде, дос, дұшпан жайындағы ойын Абайдың ой байламдарына сәйкес өрбітеді. Мәселен, Абайдың: Дос алады: бермесең бұлт берем деп, Жауыңа қосылуға серт берем деп, деген екі жолын Шәкерімнің «Сол күні-ақ дұшпаныңмен болар сырлас» деген жолымен салыстырсақ, мағына жағынан өте ұқсас екенін байқаймыз. Тек Шәкерім тіке, кесіп айтады. Абайға философиялық мінездеу, жинақтай айту тән де, Шәкерімде нақты сурет, бейнелеу басым. Досты мықты қылмақсың, Дұшпаныңды қырмақсың, Аяғында сен де бір Кішірек құдай болмақсың. «Абай марқұм» дейтін осы өлеңінде Шәкерім ұлы ақын арман еткен көп жайларды еске алып, үлкен толғанысқа енеді. Лирикалық

20 ШӘКӘРІМТАНУ героймен сөйлескен, ақылдасқан болып, өзін қинайтын біраз мәселелерді ортаға салады. Жоғарыдағы үзінді сол лирикалық геройға арналған. Ақын негізінде дұрыс қылықты алады да, оны өзі теріске шығарады. Себебі сынап отырған адамның түпкі ойы «арам ой», досты көбейтіп, дұшпаннан арылу ғана емес (ол түбінде жаман нәрсе емес қой), соның арқасында өзі мықты болғысы келеді. Ақын сондықтан да «кішірек құдай болмақсың» деп кекетеді, мазақ етеді. Көңіл күйі жөнінде, ақыл, ой, жүрек толқуы, сезімі жөнінде, дүние өмір туралы жазған өлеңдерінде Шәкерім нағыз жазба әдебиет дәстүріндегі ақын ретінде танылады. Өйткені батыс, шығыс әдебиетінен көп оқыған да, онан айта қаларлықтай үлгі, өнеге алған. Қозғаған тақырыптары мен оны шешу, түбіне терең бойлау жағына келгенде жақсы дәстүрлер мен қатар біраз жаңашылдық қалыпты да білдіреді. Адам көңілі, табиғат жайы, сұлулық, көркемдік махаббат жайлы лирикаларында Шәкерім қазақ поэзиясын тың образ бейнелермен, соны сөз, теңеулермен байытқан. «Қабағынан қар жауған қараңғы бұлт жоғалды» дегенде Абай дәстүрін табиғатқа жылдың мезгілдеріне адамша жан бітіріп ілгері дамытқан, өз тарапынан жаңалық қосқан «Түнерген бұлт», «Қара бұлт» деген халық аузында бұрыннан бар. Ал «қараңғы бұлт» деп айтпайды. Шәкерім қараңғы бұлтты «қабағынан қар жауған» деп адам образына жақындатады, адамға тән мінез сипаттама жасайды. Осы «өлген көңіл ындынсыз өмір» деген өлеңінен: Жаралы жүрек жыбырлап, Өліп қалған сұм жүрек Оятсам да тұрмас-ты, Қайғылы көңіл тырп етіп, Қабағын ашпас сылбырап; Қайғылы біздің көңілден Қайғырған сайын қан шықты. Жаздың күні болғанда Жаңбыр жауар күркіреп, Жаралы біздің көңілге Бір тамбайды сіркіреп, деген жолдарды оқимыз. Келесі «Бақшадағы гүлдер» деген өлеңінде: Көңілі ояу, көзі ашық елде кім бар? Өлі жүрек, өзімшіл, күншіл мұндар! деген жолдар бар. Қарап отырсақ, Шәкерім бұл тақырыпта да соны ізденістерге барған, өзіндік өрнек, бейнелер жасаған. Көңілдің қабағы салбырауы, сұм жүректің оянбауы, күншілдерді «өлі жүрек» деп метафорамен атауы бәрі де тек жоғары парасатты жазба поэзия дәстүрінде болуға лайық. Көңіл күйін, жүрек соғысын бейне бір адам мінезіне, адам ісіне ұқсату арқылы ақын үлкен образдық сурет жасаған. Сонымен бірге, айтылмақ ой, идея, әрине, тереңдей түскен, мазмұны байыған. Жаңбыр жауу табиғаттың аса бір қасиетті құбылысы; жан біткеннің бәріне нәр беретін, жібітетін жауын, осы ұғымнан шыға отырып: «Жаралы біздің көңілге, бір тамбады сіркіреп» дегенде, мүлде тың, жарасымды сурет табады. Бұрынғы поэзия үлгілеріне қарасақ, бұл мүлде жаңаша. Өйткені еңбеккер қазақтың ұғымына ежелден жауын табиғаттың қасиетті құбылысы болып есептеледі. Оған себеп: ен дала жауынсыз шөл далаға айналып кетеді. Онда шөп те жоқ, мал да жоқ. Сол түсінік бойынша ақын әбден торыққан, жылылық көре алмай қамыққан жүректі жаңбыр тимеген қураған далаға теңейді. Ол семген, ылғалсыз кепкен. Жүрекке шипа боларлық ештеңе жоқ. Сондықтан да ол өледі, тастай болып қатады. Саналы жанға мұнан артық трагедия бола ма! Ақын лирикалық қаһарман басындағы осы халді білдіреді. Сонымен бірге қиянатшыл жандарды да мейірімсіз деген мағынада осылай айтады. «Тас бауыр», «тас жүрек» деудің орнына «өлі жүрек» деуі (өзімшіл мұңдарды) поэзияда ауыспалы мағынасында бұрын болмаған жаңалық (өлген адам, немесе, сезімсіз суынған жүрек жайында талай айтылуы мүмкін, яғни өзінің тіке мағынасында бірақ адам бейнесін беру үшін айтылған түрін кездестірген емеспіз). Сонылық түрін мына жолдардан да байқайсыз: 20

21 ШӘКӘРІМТАНУ Қайран терең ойым, қартайып тоздың ба? Еріншек боп бұйда создың ба?.. Есті жи, тозды ми... Жыр жазбасын, тартар ой, Күннен күнге жалқауланып баяу... Мида жоқ бұзық қан, ақылың таза, Не себептен боласың, ойды бұзып, Күдер үзіп, наза. Бұл үзінділерден де ойдың «қартаятынын», «тозатынын», «жалқауланатынын», мидың «тозатынын» байқап отырмыз. Қазақ поэзиясында бұрын кездеспеген тіркестер. «Сергек ой», «терең ой», «алжасқан ми» деген сөз тіркестері әбден таныс та, ал «тозған ой», «жалқау тартқан ой» дегендер болмаған. Ақын жаңа сөз тіркестерін жасау арқылы айтылмақ ойдың мән-мағынасын толық жеткізе алған. Олай дейтініміз ақын жаңа эпитеттерді кездейсоқ қолданып отырған жоқ: оның айтайын дегені анығында да тозған ой, запыда болған, шаршаған ой, істен, қызметтен, талқыға көп түсуден талған ой. Ақынның айтқалы отырғаны «алжасқан», «адасқан» ой, немесе «ауысқан» ми емес. Әрбір физикалық дене, зат сияқты ойдың да, ақылдың да тозатынын білдірген. Ақынның зары да, мұңы да осы сөздерде тұр, трагедиясы да осында. Өйткені бұл сөз тіркестері тектен-тек қолданылмаған, әбден титықтаған «адамның қалпын аңғартады. Ұлы Абай «Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма» дегенде, сол кездегі ортаның қайшылық, қиындықтарын, өз басына түскен тауқыметті білдірген. Абайдың ағартушылық, ілгерішіл бағытын ұстанған Шәкерім де сол феодалдық-патриархалдық жағдайдағы сорақы кемшіліктерді көріп налиды. Жолама қулар маңайға, Не қылмадық талайға! Кім жағады сендерге Тартқызған азап Абайға! Соның да тілін алмадың, Сабадың, сөктің, қарғадың. Көріне қашан кіргенше, Арсылдап иттей қалмадың, дейді Шәкерім, Абай күйін жақсы біліп, терең 21 ұғып, Абайдың жауларына шығарған үкімдей естіледі, ақын басындағы трагедияны көзге елестетеді. Байқасақ, суреткерлік жағынан адамның көңіл-күйін, жүрек тілегін, мұң арманын білдіруде Шәкерім енгізген жаңалықтар мол. Рас, Абай да, «ыстық жүрек», «ет жүрек», «терең ой», «ауыр ой», «зерек ақыл», «адасқан күшік» (ой жөнінде), «жаралы жүрек», «қан жүрек», «ауру жүрек», «қара көңіл» сияқты эпитеттер көп. Шәкерім бұлардың санын да, сапасын да арттырған. Мәселен, ойдың «еріншек» болуы, ал жыр жазбаса (яғни күнде ойланып, толғанбаса) «жалқау тартуы» сияқты ұғымдар бұрынғы поэзияда атымен жоқ. Денені қолды ғана емес, ойды да, миды да жаттықтыру керек дегенді уағыздайды ақын. Абай дәстүріндегі поээияның биік мәдениетін, алғырлығын, философиялық түйін-толғанысқа деген қабілетінің молдығын байқаймыз. Бейтарап ой-қиялға қабілеттілік (способность к абстрактному мышлению) әдебиетті өнер биігі еткен факторлардың бірі дер едік. Өйткені сурет, кейіп, бейне дегендердің өзі осылай ойлаудың, қиялданудың, өмірдегі бар нәрсенің дұрыс баламасын іздеудің, соны табудың салдары. Айнала дүниедегі бар нәрсені сол күйінде айту, хабарлау тек ақпарлық информациялық іс. Әдебиет сонымен шектелмек емес, әдебиет оған абстракт ойлаудың нәтижесінде жан, өң бітіреді, белгілі мүсінге келтіреді, ішкі сырын ашады. Байырғы поэзиядан, көне әдебиеттен Абай бастаған жаңа, жазба әдебиеттің жер мен көктей айырмашылығы образдық ойдың, бедерлі ойқиялдың жетілуінде. Жетіліп, толығып қана қоймай, көптеген жаңа мүмкіндіктер ашуында бейнелік ұғым, түсініктердің құлашын кеңейтіп, атқарар қызметін күрделі етуінде; тек «тапқырлық» «қызыл тілдік», «шешендік» жолмен емес, ақылды, зерлі, есті поэзия тудыруында. Абай поэзиясының: дүние жүзі әдебиетінің данышпандық туындылары қатарынан орын алатыны осыдан. Жаңалық іздерін, Абай поэзиясының таңбаларын Шәкерімнің табиғат, өмір жайы лирикаларынан да байқаймыз. Бұрынғы бар ой, идеяларды толықтыра, өзіндік мәнермен

22 ШӘКӘРІМТАНУ жырлай отырып, ақын соны пікірлер айтады. Философиялық ой-қиялға берілу, өмірдің жеке фактілерін ала отырып түйіндер жасау оның лирикаларының деніне тән. Бір ағын су, дүние қу, Түстік онда шөп болып. Сандаламыз, күнде ағамыз, Бейнетіміз көп болып. Өмір, дүние тақырыбын осылай кейде аллегория, кейде тікелей дидактика жолымен түсіндіргісі келеді. Теңеу, метафора мысалдары, бейнелеу амал қызғылықты болғанмен ақын мұндай өлеңдерінде көбіне-ақ ескі сүрлеуге ұрынады. Бір айырмашылығы тізбелемей, сурет етіп, болған оқиға сияқтандырып айтуы. Ақын көп өлеңдерінде өмірге материалистік көзқарасын байқатады. Ол пікірін дәлелді суреттемелермен бейнелі ой-жорамалдармен бекітеді. Әсіресе, ғылыми жаңалықтарды көп насихаттайды, өзі соның жұмбағын шешкісі келеді. Күннен неге түсіп тұр мұнша жарық, Сегіз минут ширекте жерге барып. Әншейін құр жарқырап тұрып алып, Жылылық нұрмен бірге жүр қозғалып, Барша әлем тапжылмай тұрып қалса, Бола ма уақыт деген өлшеу салып? Мақсат, тәртіп керексіз тозаңы жоқ, Тексермей неге отырмыз мұны ойланып? Мұхитқа тозаң құрлы тұз салайын, Ойлайсыз сол нешеге бөлінді деп. Келесі өлеңіндегі мына жолдарға назар аударалық: Жаралыс басы қозғалыс, Қозғауға керек қолқабыс. «Жан» де, мейлің бір «мен» де, Сол қуатпен бол таныс, Әлемді сол мен жаратқан, Қозғалмаса көшпейді, Көшпеген нәрсе өспейді. Өспеген нәрсе өзгермес, Түрден ол түрге түспейді, 22 Қозғалыс түрлеп жаратқан. Осы үзінділерден материалистік диалектиканың біраз заңдарын көруге болады: жылылық (закон сохранения, энергия), қозғалыс (движение), уақыт, әлем (время и пространство), тозаң (атом), бөліну (деление атома), жан, мән (сущность), қуат (энергия), түрден түрге өзгеріс (изменения видов, состояний) және басқа категорияларға байланысты өзінің түсінігін білдіреді және онысы дұрыс та. Жаратылыс механикасын ғылыми жолмен ұққан адам өміріне байланысты қорытындыларында да сол тұрғыдан таймайды. Құс, балық, шаян, көп алуан, Айуаннан өсіп болдық адам. Кейіміз есті, кейіміз надан, Жаралыс салған сондай мән. Жанымыз күннен келген нұрдан, Тәніміз топырақ пенен судан. Күн атам, анық жер анам, Бірі нұр беріп, бірі тамақ, Бұзады бірақ қайтадан. Ер жетем, толам, қайта солам, Әрі анам бұл жер, әрі молам, Денемді жұтпай тынбаған. Адамның дүниедегі орнын, тіршілік күйін ақын өте дұрыс түсініп суреттейді. Айуаннан дегені маймылды мегзегені болу керек. Бәрі «жаралыс» (жаратылыс) заңына байланысты етіп жатады дегені де ақылға қонады. Ал, адамдардың кейі есті, кейі надан болуы да осы әуелгі «жаралыстан» деуі ақындық бейне, түйін жағынан алғанда жарасымды езу тартқызатын юмор. Адамның жақсы, жаман болуы ортаға, қоғамға, мақсат, идеалға байланысты екенін ақын білмейді емес, бірақ бұл детальдар социологияның жұмысы, әңгіме бүкіл әлем жайында болып отырғанда ақын о жағын бажайлап жата ма! Жерді «әрі анам, әрі молам!» деп тауып айтқан. Ғылым, жаратылыс, философия тақырыбынан табиғат (жер, ай мен күн, жанжануар, өсімдік) лирикасына ауысқанда да Шәкерім ғылымдық негізден аулақ кетпейді, белгілі құбылыстың заңды ерекшеліктерін

23 ШӘКӘРІМТАНУ өлеңнің фабуласына қоса отырады. Абай сияқты табиғат көріністерін, жыл мезгілдерін адамға немесе оның қылығына ұқсатып жырлау, ақынға тән. Жердің сан алуан өсімдіктер мен жанжануарға толы қалпын: «жөн беріп жарық жылы нұрдан, күн атам жерді буаз қылған», деген кейіптеумен айтады. «Әбден толып жарық ай» атты өлеңінде Шәкерім ай мен күнді сүйікті жарға бәсекелескен адам есебінде алып үлкен поэзиялық сурет жасайды. Айды суреттей келіп, оның бұдыр екенін, бірте-бірте келіп, орақтай болып, ақырында жоғалып кететінін айтады (астрономиялық құбылыс): Қармақтай белі бүгіліп, Таласудан түңілді, Жаны шықты жығылды, Таласты екен несіне! Ай өлген соң күн шықты, Мен жеңемін оны деп, Айдан көрі мен мықты, Болмады айдың жолы деп. Нұрлы күннің бетінде Алты, жеті дағы бар Уайым сол, ниетінде Көреді-ау деп тағы бар. Ай мен күнді адам ретінде алып, әдемі кейіпкер, сурет жасайды да, астрономиялық фактыларды да ақын өлеңге қосып жіберді. Және жайдан-жай емес, белгілі портрет жасау үшін пайдаланады. Мәселен, айдың өз көлеңкесіне жасырынып, ақырында «қармақтай бүгіліп қалатыны» рас (әдемі табылған образ), ал күннің бетінде жеті-сегіз дақ бар екені де рас, оны адамның бетіндегі секпілі есебінде алып көрсетеді. Өлең лирикалық сұлулығымен тартады. Орыс әдебиетіне қанық, құмар болған оның классиктерін ұстазым деп атаған Шәкерім творчествосы қазақ поэзиясының өсу, кемеліне келу сапарындағы елеулі белесі. Поэтикалық өлеңдерінің мәдениеттілігі, жасаған образ, бейнелерінің мәдениеттілігі, жасаған образ, бейнелерінің дәлдігі әрі көркемдігі, сөздің мағыналық сиымдылығын тереңдетуі Шәкерім творчествосының томаға емес, басқа мәдениетті халықтар әдебиетінің озық үлгілерімен ұштас жатқанын байқатады. Гомер, Хафиз, Пушкин, Толстой, Некрасов қазыналары ақынға мол рухани азық. Оятқан мені ерте Шығыс жыры, Айнадай айқын болды әлем сыры. Талпынып орыс тілін үйренумен Надандықтың тазарып кетті кірі. Танбаймын, шәкіртімін Толстойдың, Алдампаз, арам сопы «кәпір» қойдың. Жанымен сүйді әдебиет, ардың жолын, Сондықтан ол иесі терең ойдың. Келесі өлеңінде ақын бұл ойын онан әрі тереңдетеді: Білсе егер Салтыков пен Толстойын, Сезсе олардың айтылған терең ойын Гоголь мен Пушкиндерден ғибрат алса, Қазақтың бөлер еді-ау нұрға бойын. Сопы-молдалардың қазақ халқын орыс халқына қарсы қою, діни араздықты қоздыру сияқты қылықтарын қатты сынайды да, онан таптық мәні бар қорытынды шығарады. Өнерді, білімді елден тәлім алмай, Қуларға еріп, момындар тартар азап, Алааяқ сұмдарға ерсең болмас жолың, Қазағым-ау, қаңғырып қайнар сорың. Көріп отырмыз, «момындар», «қазақтар» деп ақын бұқара көпшілікті, еңбекші халықты айтып отыр. «Сұм» дейтіні билеуші тап, сопымолдалар. Білім мен мәдениет қонған, оқу-өнері дамыған орыс халқының елін ақын батыл өнеге етіп ұсынады, тәлім алуға шақырады. Жоғары мәдениетті, ойшыл ақынға орыстың демократияшыл әдебиеті үлкен ықпал еткен, суреткерлікке үйреткен. Орыс әдебиетінің көп туындыларын терең ұғынып, ықыласпен қазақ тіліне аударуы да ақынның данышпан әдебиетке қарай бұрған достық бетін аңғартады. Абай дәстүрін мықты ұстаған ақын өлең мен жырға қоятын талабында да ұлы Абайға 23

24 ШӘКӘРІМТАНУ ұқсап бағады. «Құр айғай ән бе екен, құлаққа сән бе екен?» деген жолдарды еске түсірсек, талап-тілек ұқсастығын, сонымен бірге өлеңнің сыртқы формасының да жақын келетінін байқаймыз. Алайда, ақын, әрине, өзіндік мәнер, өрнек іздеген, бұрынғының шеңберінде қалып қоймай, жаңа бейнелі суреттер жасаған. Абай: «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы» десе, Шәкерім: «қадалып жүрегіне ақ қанжардай, оятсын ой күйезді жан бергендей...», «үйіріліп көкейіне ұйып жатсын, жүрек кірін жуып жатсын», «сырты гүл, жарасымды, ішінде сыр» деп өлеңге, поэзияға қоятын талабын анықтай, тұжырымдай түседі. Мәнді, мағыналы болу, халық мұңын жырлау поэзияның бірінші міндеті. Сонымен бірге, орнымен сұлулығын, әсемділігін сақтау, «қиыннан қиыстыру» (Абай айтқандай) ақынға шарт. Шәкерім өлеңнің эстетикалық әсерін өте жоғары бағалайды, оған ғажайып арбағыш күш бітіре формасы жағынан «мың» құбылтып, түрлендіріп жазған үлгілері көп. Шәкерім өлеңдеріндегі ұйқас буын, ырғақ, екпін жаңалықтарына қатысты түйіп алатын жай Шәкерім жаңа бағыт, жаңа дәуірге сай (XX ғасырдың басын айтамыз) жаңаша ойлай білген. Жырдың ендігі мақсатын аңғарып, халқадерінше соны ақтап шығуға ұмтылған. Сөз қадірін жақсы аңғарған ақын «ойлаңыз біздің әскер өле ме, қағазға бір басылып қалған соң» деген метафорамен өлеңді әскерге балайды («Ажалсыз әскер» 1904ж.) Шәкерім көптеген поэмалармен қазақ әдебиетінде сюжетті поэма жанрын дамытқан шебер ақын. Көркем шығармаларында, негізінде, дұрыс позициядағы ақын, философиялық ой топшылауларында, көбіне түртінектеу қараңғыда қарманғандай тұстары жиі. Сөйтсе дағы оған кертартпа, реакционер деген атақ тағудың орны жоқ. Философ Қ. Бейсембиев «XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы кезіндегі идеялықсаяси ағымдар» деген еңбегінде: Шәкерім «Қазақтың қоғамдық ойының діни мистикалық, идеалистік бағытының ең көрнекті өкілі» дейді, зерттеуші көбіне ақынның дінге нанымын, ол туралы еңбектерін мысалға алып «мракобес», «мистик» деген тұжырымға дейін барады. Рас, Шәкерімнің дінге нанымы күшті болған. Дүниедегі кемшіліктің көбі діннің бұзылуынан деп ұққан. Бірақ бұл тарапта белсенді үгітнасихат жүргізбеген (елден аулақ кетіп, жеке тұрған ғой), мешіт ұстамаған, сондықтан да оған Лютер типіндегі реформаторлық роль атқарды деу тым асыра айтушылық. Оның поэзиялық шығармалары азаматтық, табиғат, махаббат лирикалары жоғарыда атап көрсетілгендей, бұрынғы дәстүр мен жаңадан ізденудің, бейнелеу амалдарының жаңа тәсілін табудың анық айғағы. Абайдың реалистік дәстүрі мен көркемдік, шеберлік жаңалықтарын бекітіп, әрі қарай дамытқан.... Казақ поэзиясының тарихында Шәкерім творчествосының өзіне лайық алатын орны бар, лирикалық өлеңдерін, поэмаларын, жалпы ақындық бетін арнайы зерттеудің әбден жөні бар. Ақын мұрасы қалың оқушы жұрттың қастерлі қазынасына айналуы орынды. Резюме В статье Муслима Базарбаева анализируется поэзия Шакарима, выделяются художественные особенности, образная система лирики поэта, новаторство в звукоритмическом строении стиха и т.д. Resume Тhe article by Muslim Bazarbayev gives the analysis of Shakarim s poetry and poets underlines artistic peculiarities, the system of poet s images in lyric, the innovations in sound- rhythmic composition of a poem. 24

25 ШӘКӘРІМТАНУ ӘОЖ Ө.ӘБДИМАНҰЛЫ, филология ғылымдарының докторы, профессор Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Шәкәрім шығармашылығы қазақ әдебиетінде Абайдан кейінгі ірі құбылыс. Ол Абайдың жақын інісі болуымен бірге, тікелей Абай мектебінен өткен нағыз шәкірті. Ұзақ жылдар бойы солақай саясат кесірінен ескерусіз қалып, әдебиет тарихына енбеді. Шәкәрім әдебиеттің көптеген жанрларында туындылар жасаған қаламгер. Шығармашылығының басты тақырыптары сол кездегі қазақ қоғамының бар саласын қамтыған. Ол, әсіресе, Абай үлгісін шашуда елеулі еңбек етті. Сондықтан Абай дәстүріндегі көркемдігі жоғары, мазмұн, түр жағынан сонылығы басым, үлкен қоғамдық-әлеуметтік мәні бар лирикалар туғызды. Абай ұстанған ағартушылық, гуманистік көзқарасты қатты қолдады. Шәкәрім халқының санасын тұмшалаған отаршылдық қасіретін ашып көрсететін, елім деген жүрек бұлқынысын танытатын өлеңдерді де көптеп жазды. Оларда азаматтық сарын басым болып келеді. «Қазағым», «Қазақ», «Тағы сорлы қазақ», «Партия адамдары», «Бостандық туы жарқырап», «Бостандық таңы атты» өлеңдерінде ой тереңдігі арқылы замана шындығын ашудағы ізденістері байқалады. Шәкәрім лирикасын шартты түрде көңіл-күй және ой-толғаныстар деп екі салаға бөлуге болады. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ Автор мақаласында Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығындағы басты ұстанымхалықтың болашағына тұсау болып отырған отаршылдық бұғауды айқындап беретін азаматтық сарындағы туындыларына тоқталады. Осы жолдағы кемеңгер шығармаларының сол дәуірдің алға тартқан қөкейкесті мәселелер екенін көрсетеді. Ақын арманы халқын алға жетелеу екенін сараптайды. Тірек сөздер: Шәкәрім, ақын, қазақ әдебиеті, поэзия, шығармашылық. 25 басындағы қазақ әдебиеті тарихында Абайдан кейінгі ұлы ақынымыз Шәкәрім. М.Әуезов өзінің 1934 жылы жариялаған «Абай ақындығының айналасы» деген мақаласында: «Біз Абайдың дәл өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен бірнеше ақын туралы ғана қысқаша айтып өтеміз. Мұндай ақын төртеу. Оның екеуі Ақылбай, Мағауия. Абайдың өз балалары. Қалған екеуі Көкбай, Шәкәрім. Осы төрт ақын Абайдың нағыз толық мағынадағы шәкірттері» [1,244], - деп жазды жылдарға дейін Шәкәрімнің шығармашылығы күрделі ғылыми-зерттеу еңбекке арқау болған емес. Тек кейінгі жылдары ғана қолға алынған жұмыстың нәтижесінде бірқатар ғылыми еңбектер жарық көрді. Бұл іске Қ.Мұхамедханов, Ш.Сәтбаева, М.Мағауин, Р.Нұрғалиев, М.Базарбаев, Х.Сүйіншәлиев, Б.Әбдіғазиев т.б. ғалымдар ат салысып, біраз іс тындырды. Ақын заманның төл перзенті, ұлтының рухынан нәр алған жан. Сондықтан да қай ақын болмасын оның поэзиясында өзі ғұмыр кешкен кезеңнің сыр-сипаты, дәуір алға тартқан өзекті мәселелер көрініс табады. Бұл қағиданың нақты айғақтарын қазақ ұлтының ұлы ақыны Шәкәрім Құдайбердиевтің шығармашылығынан да көреміз. «Шәкәрім ең алдымен, ойшыл ақын. Қазақ поэзиясындағы толғаныстан нәр алған ойтанымды биік деңгейге көтерген Шәкәрім екені

26 ШӘКӘРІМТАНУ шындық [2]. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап күрт алға басқан ағартушылық ой-сананың өрістеуі Абай арқылы қазақ поэзиясына азаматтық ой тоғанысты әкелген болатын. Шәкәрім де ұлы ұстаз ұстанған осы бағытты дамытты. Азаматтық поэзияға тән биік асқақтық, өмір құбылысына терең үңілген таным-толғам Шәкәрім өлеңдерінің басты идеялық тұғырына айналды. Ақынның шынайы азаматтық болмысын, ақындық сенім көзін айқындайтын басты тақырыптар қоршаған орта, табиғат әлемі, тартысты қоғам, қоғамдағы адам, оның болмысындағы қадір-қасиет, адамгершілік қағидалары және мінез-құлық, тәрбиесінің негізі. Шәкәрім үшін нағыз адам деген атқа лайық жандар ең биік идеал. «Ескіден қалған сөз теріп» өлеңінде осы нақты көрініс тапқан: Жүрегі таза адамдар, Зұлымдықтан амандар, Қиянатсыз надандар Әулиеден кем емес [3,52]. Сондықтан да жалпы адамзатқа тән асыл қасиеттер: адалдық пен әділдік, білімділік пен еңбекқорлық, парасаттылық пен зиялылық мәселелерін жырлауға келгенде Шәкәрімге жетер ақын жоқ. Осынау ізгі қасиеттердің маңызын ашып және оған терең мән бере отырып, ақын айналасындағы адамдар бойындағы қасиетсіздікке жирене қарайды. Өмірден көргені мен одан түйгенін өлең арқылы оқырман мен тыңдарманға ақтарып салады. «Насихат» өлеңінде ақын: Адалдық жолы болар заман бар ма, Жем болдық шын жексұрын надандарға. Адастың деп отырмын айғай салып, Бар тапқаным сол болды, амал бар ма. деп күйінеді [4,162]. Ол надандық торлаған қазақ даласына адалдық келіп, әділет жолбасшы болар күнді армандайды. Бұл арадағы ақын арманы ащы өксікке толы, үнінде зарлылық басым. Ол осынау надандықтың түп тамыры адамдардың бойындағы сауатсыздық пен 26 қараңғылықта, жалқаулық пен бойкүйездікте жатқанын жақсы біледі. Шәкәрімнің сыршыл поэзия арқылы адамдық болмысты тануға ұмтылған азаматтық ірі мақсатының бірі ұлтының бойына бәле болып жабысқан осы бір жағымсыз қасиеттерден арылту. «Үйретуден жалықпау» қағидасын ұстанған Абайды дана ұстаз таныған Шәкәрім ұлы ақын ұсынған адамды адамдыққа тәрбиелеу атты жанды идеяны одан әрі дамытты. Данышпан Абай: Болмашы кекшіл, Болсайшы көпшіл. Жан аямай кәсіп қыл [5,39]! деп нақыл айтса, Шәкәрім де ұлтқа қызмет етуде адам баласының ең басты міндеті, қасиетті парызы санайды. Адамдық борышың, Халқыңа еңбек қыл. Ақ жолдан айнымай, Ар сақта оны біл [5,47]. Мұнда ол өзінің өмірлік тәжірибесін алға тартады. Шәкәрім өлеңдеріндегі азаматтық тұлғаның болмысын айыратын көрсеткіш те осыған тығыз байланысты. Яғни ұлт алдындағы борыш ұғымы алдыңғы қатарға шығып, азаматтың халқына сіңірген еңбегіне қарай бағалануы. Ал өмірде адам болып қалу үшін, адамгершілікті жоғалтпау үшін не қажет?! Адамның адам болып қалуы әлемдегі сөз өнерін қадір тұтқан бұрынғы-соңғы бар суреткерді толғандырған киелі мәселе. Заманының заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматов бұл сұрақты ХХ ғасыр биігінен адамзат алдына қоя білді. «Қашан адам қалады адам болып?! Соғыста да сол сұрау, бейбіт күнде де сол сұрау!» деген ұлы толғаныс адам өнер атты үрдісті жанына арқау еткелі бері «күн тәртібінен» бір түскен емес. Бұл сұрақ қазақтың ұлы ақындары Абай мен Шәкәрімді де өмірді сөзбен өрнектеген суреткер ретінде толғандырмай қоймасы хақ. «Адам деген даңқым бар, Адам қылмас халқым бар» деп күңіренген Абай ұйықтаған ойды түртпек ниетпен адамның адам болып қалуын көздеп,

27 ШӘКӘРІМТАНУ талай даналықты алға жайып салды. Ұлы ақынның адам болып қалу үшін ұсынған бес қағидасын: Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер, мал шашпақ Бес дұшпаның білсеңіз. Талап, еңбек, трең ой, Қанағат, рақым ойлап қой Бес асыл іс көнсеңіз [6,19]. Шәкәрім «Талап пен ақыл» өлеңінде сегізге жеткізеді: Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан, Анық төмен болмайды хайуаннан. Ынсап, рахым, ар, ұят табылмаса, Өлген артық дүниені былғағаннан [5,112]. Шәкәрім өлеңді, ақындық өнерді «даналық бесігі», «ақылдың кені» санайды. Арманы «қазақты өрге сүйреп өлу» болған ақын өрге сүйреудің ең озық құрылы өлең, оның «ар түзейтін» ұлы қасиеті деп біледі. Ал сол өлеңді жаратушыны, яғни ақынды туған халқымен тұтасып кеткен ұлы тұлға таниды. Шәкәрім Абайдағы өнер-ғылымға үндеудің арнасын отаршылқдықтың езгісіндегі ұлтының бостандығы жолындағы күреске бұруға ұмтылып, ол жолдағы ел мен ер бірлігінің атқарар міндетін айқындауды шығармашылығының негізгі өзегіне айналдырады. Жаңа ізденістерге бет бұрады. Осы бетбұрыстан кейінгі өз шығармаларына азаттық ойды арқау еткен Ахмет, Міржақыптарға ой салған алғашқы идеялардың көрінісі бой көрсетеді. Әрине, Мәшһүр Жүсіп, Шәкәрім шығармалары тікелей азатшылдық күресті меңземегенмен, осы ойдың өміршең болуына, өзінен кейінгілердің шығармашылығынан мол орын алуына септігі аз болған жоқ. Азаттық ойдың, ұлт-азаттық идеяның орнығуына үлкен әсер етті. «Қош» атты өлеңінде: Мен қайғы жедім ғой, Қапы өтті дедім ғой, Қазағым, қам ойлан, 27 Сен де адам едің ғой [5,227] дейді Шәкәрім. Бұдан біз ел-жұрт қамын ойлаған тұлғаның халқына қайырылуын көреміз. Мұнда үмітсіздіктен гөрі сенім басым. Туған халқының бойындағы ұлы күштің бұлқынысына сенеді ақын, сол сеніміне үмітті серік етеді. Тұлғаның толығарына, елінің оянарына ақын үлкен сеніммен қарайды. Шәкәрімнің азаматтық лирикаларындағы бір арна өскен орта қазақ қоғамы. Шәкәрім өзі өмір сүрген дәуірдің кертартпа кесіркесапатын көре білді. Оның қаншалықты зиянды екенін сезе білді. Өз ортасынан озып туған тұлға ретінде әлгі кесапаттан құтылудың емін іздеді. Сол ақын жанын жегідей жеп, жүрегінің тереңінен шыққан кемел ойларын шығармашылық толғанысқа айналдырды. Ақын жүрегін, ең алдымен, ел пысықтары, залым билеушілер, атқа мінерлер шошындырды. Оларға тән мінез-құлық ақынға өте таныс болатын. Сондықтан да ақын «Партия қуған өңкей қырт» өлеңінде оларды: Партия қуған өңкей қырт, Жазылмайтын ол қылқұрт. Мен тартам ел қайғысын, Әкімі залым, биі әңгірт [5,93], деп дәл сипаттайды. Шәкәрім шығармашылығының дені өлеңмен жазылған дүниелер. Өйткені Шәкәрім, ең алдымен, ақын. Ақын болғанда, алдыңғыны дамытқан, кейінгіге үлгі болған ақын. Әдебиеттегі жаңашылдық пен дәстүр ұғымдарының нақты белгісін осы Шәкәрім шығармашылығынан көреміз. Дәстүр дегеніміз М.Әуезовтің сөзімен айтқанда: «...мағынасына характер де, түр де, оқу мен өсу де, дами түсіп өзгеру де, мазмұн мен сыртқы сипат, көрік-күй мәселесі бәрі де кіретін нәрсе» [7,117]. Бұл тұрғыдан келгенде, Шәкәрімнің Абайдың інісі ғана емес, дарынды шәкірті екендігін, ұлы ақын дәстүрін өзіне тән өрнегімен әрлеп алға апарушы екендігін алғаш айтып, ғылыми тұжырым берген Мұхтар Әуезов болды. Шынында, Абай мен Шәкәрім арасындағы шығармашылық байланыс аса терең. Ол құрғақ

28 ШӘКӘРІМТАНУ еліктеушілік емес, бірін-бірі толықтырған өнери тамырластық. Шәкәрім ұстанған сыншылдықтың басты міндеті өмір шындығын нақты көрсете отырып, салмақты әлеуметтік ой айту, өмір құбылыстарын, заман мен қоғам шындығын шынайы бейнелеу арқылы оқырман мен тыңдарман ойын ояту болса керек. Шәкәрім айналасындағы болып жатқан қоғамдық-әлеуметтік өзгерістер мен жаңғыртуларға үнемі үн қосып өзгелерге жөн сілтеп, жол басшы болған кісі. Ол ақын ретінде де, қазақ қоғамының белгілі қайраткері ретінде де өмір көшінің алдында жүріп, замана желінің қайда соғарын тап басып танып отырған. Керек кезінде қазақ жұртшылығын бұйығы тұрмыс-тіршіліктен оятуға ұмтылған ақын, ұлы өзгерістер тұсында өзгеше түлеп шыға келеді. Сөйтіп, «Бостандық таңы атты», «Бостандық туы жарқырап» деген топтама өлеңдер тобын жазады. Онда ақын алдыңғы өмірден үлкен үміт күтеді. Бостандық таңы атты, қазағым, көріңдер, Арға ие басшының соңынан еріңдер, Таң артынан хақихат күн шығады, Еріншек, жалқаулық әдеттен безіңдер [5,307]. Өлеңнің өн бойынан ақынның болашаққа деген сенімі есіп тұр. Бірақ ол құрғақ қиял емес, шынайы сенім. Осы тұста Шәкәрім поэзиясына тән азаматтық сарын тағы алға шығады. Тағы да тұлға мен халық бейнесі сабақтаса өріледі. Халық сонда ғана бостандыққа қол жеткізеді, егер «арға ие басшыны» таба білсе. Ақынның лирикалық кейіпкері болашақ өмірді сол «арға ие басшылармен» тығыз байланыстырады. Шәкәрім шығармашылығында таза ағартушылық тақырыптың да орны ерекше. Шәкәрім жай оқуға шақырушы емес, Шәкәрім үшін оқу-білім ғылым жолы. Оның бұл ойлары «Сен ғылымға», «Сынатарсың өзіңді», «Ғылымсыз адам хайуан» т.б. өлеңдерінде анық та нақты көрініс тапқан. Ол әйтеуір оқудың жоқшысы емес, сол оқу апарар танымының жолбасшысы. 28 Ғылымсыз адам айуан, Не қылсаң да ғылым біл. Ғылымға да керек жан, Ақылсыз болса ғылым тұл [5,79]. Шәкәрімнің ғылымға үндеудегі мақсаты тым алыста. Ол алдыңғы толқын қалыптастырған ағартушылық бағытты одан да әрі жетілдірмек ниетте жүрген «жаңа жолдың басшысы». «Оқу білім бұлағы, білім өмір шырағы» деген қағиданы ұстанған, білім шырағының таным шамшырағына айналуын аңсаған ұлы ағартушы: Үш-ақ түрлі өмір бар: бәрі де мас, Бір рәуішті болады шал менен жас. Ең керекті дегенің ортаншы өмір, Түгел қолың жетпейтін бір жанталас. Қапы өткізбе сол кездің бір сағатын, Өкінішті қалмайды кетсе ағатың. Күні-түні дей көрме, ғылым ізде, Қалсын десең артыңда адам атың [5,261], дейді Шәкәрім. «Үш-ақ түрлі өмір бар»... осы бір жолдарда адам өмірінің бүкіл болмысы айқындалып тұр. Ақын өмірдің ортаншысын көрсету, соған негізгі ойдың салмағын сала меңзеуі арқылы, адамды ізденіске, білімге талпындырады. Осынау екі шумақ арқылы түйінделген тұжырымда, ақынның ағартушылық ойидеясының тұтқасы жатыр. Ол ізденіс, ол еңбек. Шәкәрімді ақын ретінде де, дана ойшыл ретінде де толғантқан, тұңғиық ойдың тереңіне тартқан тылсым сырдың бірі «өмір» ұғымы. Ол ақынның «Дүние мен өмір», «Өмір», «Тумақ, өлмек тағдырдың шын қазасы», «Өмір сырын көздесең», «Анадан алғаш туғанымда», «Үш-ақ түрлі өмір бар...» өлеңдерінің тақырыбына арқау болған. Қашан да болмасын, қай заманда болмасын ақындар адам ғұмырына өз өресі жеткен биіктен ой жіберуге тырысып-ақ баққан. Ежелгі жыраулар жыраулық толғам мен ақындық айқындықты ұштастырған. Бұқар толғауларынан

29 мұны айқын байқаймыз. Шәкәрім де бұдан тыс қала алмайды. Дүниеге келу мен кетудің мәні неде?... Өмір соңы өкініштен тұра ма?... Өкінбестей айла бар ма?... Міне, Шәкәрімді толғандырған осы сұрақтар. Адам баласының дүниеге келуінің өзінен Шәкәрім оның өмір жолының бар мәнін ашып береді. Анадан алғаш туғанымда, Жыладым неге дыбыстап [3,58]. деп басталатын өлеңінде ақын адам өмірінің мың құбылған астарлы сырына үңіледі. Сәбилік түйсік пен есейген сезімнің тоғысынан өмір атты ұлы ұғымның мәнін ашуға ұмтылады. Әлгі сұрақтың жауабы қандай болмақ? Жауабы мынау: «Мұқтаждық өмір жолы бұл» - деп, Мұңайтып ақыл жылатқан. «Жас өмір қызық оны біл» деп, Алдамшы үміт уатқан [3,59]. Ақын ойынша өмір қиындығын жеңер жалғыз күш алғы күннен жақсылық күтер үміт. Үміт алға жетелейді. Бірақ үмітке «серік» қажет, ол «серік» - «өмір өлімге тұсалғанға» шейінгі аралықтағы қажет қасиеттер. Еңбекке шыда, ебін тап та, «Сабырдың түбі сары алтын». Өзімшіл болма, көпті ардақта, Адамның бәрі өз халқың. Ынсап пен мейірім, әділетті, Жаныңдай көріп, жн сақта. Ол жолда өлсек, неміз кетті Мақсатқа жетпей қалсақ та [3, 60]. Ұлы Абай өмір туралы: Жас қартаймақ, жоқ тумақ, туған өлмек, Тағдыр жоқ, өткен өмір қайта келмек. Басқан із, көрген қызық артта қалмақ, Бір құдайдан басқаның бәрі өзгермек [6,47], - деп толғанса, Шәкәрімнің де өмір туралы ШӘКӘРІМТАНУ 29 тұжырымы осылай өріледі. Бірақ Шәкәрім танымның бір сыры ол өмірдің алдамшы екенін біле тұра, оны өкінбестей өткізудің нақты мысалдарын алға тартуында. Тумақ, өлмек тағдырдың шын қазасы, Ортасы өмір, жоқтық қой екі басы. Сағымдай екі жоқтың арасында, Тіршілік деп аталар біраз жасы [3,45]. Иә, өмірге келдің. Кеттің, белгі бар ма?! Белгі қалуы мүмкін бе? Сағым дүние сағым күйінде қала бермек пе... Өкініш! Ал осы сағым дүниені сағынышты өмірге айналдыруға бола ма? Болады. Ол үшін Шәкәрім жеті нәрсені бұлжытпай орындауды ұсынады. Өмірдің өкінбейтін бар айласы, Ол айла қиянатсыз ой тазасы. Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек, Таза жүрек, тату дос сол жарасы [3,54]. «Қош жұртым!» атты өлең аты айтып тұрғандай, Шәкәрімнің өмірінің соңына қарай жазылып, ақын шеберлігінің кемеліне жеткен кезінде дүниеге келген туынды. Өмірден көргені көп, түйгені мол ақынның өткенге ой жіберіп, келешекпен сырласуы десе болғандай бұл өлеңді. Мұнда лирикалық кейіпкер өз өмірін қортындылайды. Терең тебіреністен туған өлеңде ойшылдық басым. Қалған қараңғыда елім, Ойлап толғаумен Сынатұғын белім. Бұл алтын таңның атқан нұрынан Тұр есе алмай елім. Шәкәрім нағыз лирик ақын. Оның лирикасы сыршыл сезімге толы. Өлеңдері көркемдік бояуы қанық, жүректің қылын шертетін нәзіктікке бай болып келеді. Абай өлеңдерінен табылатын суреткерлікке тән белгілер Шәкәрімнің лирикасынан да бой көрсетіп отырады. Өйткені Шәкәрім Абай дәстүрін, оның сөз өнеріндегі үлгі-өрнегін жаңашылдықпен байытып, дәстүр мен жаңашылдық бірлігінен жаңа жол, соны соқпақ

30 тапқан ақын. «Әкесінің баласы адамның дұшпаны. Адамның баласы бауырың» деген қағидасын Шәкәрім бүкіл өмір бойы берік ұстап өткен адам. Ақын: Адамның маған бәрі бір, Не мұсылман, не кәпір. Тамам адам бір бауыр, Бөлінбесе өлген соң. Мен ұлтшыл емеспін, Жақыным мынау демеспін, Ашылсын анық көмескім, Айтайын кезі келген соң [3, 62], дейді. «Шәкәрімнің лирикасындағы адамгершілік идеялары иығымен көтеретін негізігі тұлға ақын. Шәкәрім ұғымынша ақын қашан да өз дәуірінің ең ауыр жүгін көтеруге тиіс» [8,78], дейді шәкәрімтанушы ғалым Б.Әбдіғазиев. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэмаларының өркен жаюына аса зор үлес қосқан ақын Шәкәрім Құдайбердиев. Оның «Қалқаман- Мамыр» мен «Еңлік-Кебек» поэмаларында өз дәуірлерінің тарихи болмысы ашылып, өмір шындығы көркемдік шындыққа айналып, көркемдік шешім тапқан. Осы поэмалар азатшыл идеяның ұстыны жатыр. Осыдан 113 жыл бұрын жазылып, 89 жыл бұрын жарық көрген «Қалқаман-Мамыр» - Шәкәрімнің іргелі шығармаларының бірі. Кезінде бұл шығарма туралы Әлихан Бөкейханов «Қазақ» газетінің 1915 жылғы 121- санында сын жазып, поэманың жанрын тарихи жыр деп таныған. Кейінгі зерттеушілер (М.Мағауин) бұл поэманы лиро-эпикалық дастан санайды жылы Семейдегі «Жәрдем» баспасынан жарық көрген поэмасын ақынның өзі «Қазақ тіліндегі тарихи хикая» деп атаған. «Мұтылған» деген бүркеншік есіммен жазған автордың кіріспе сөзі де осының бір дәлеліндей. Онда автор былай дейді: «Бұл әңгіме 1722 жылы біздің Орта жүз қазағы Сырдария бойында жүргенде болған анық іс. Біздің қазақ қалмақтан жеңіліп, «ақтабан шұбырынды» болғаннан бір-ақ жыл бұрын Қалқаман-Мамырдың ісіне ескі қазақтар теріс ШӘКӘРІМТАНУ 30 көзімен қараса да, осы күнгі көңілінің көзі ашықтар жазықсыз екенін біліп, дұға қылса керек. Өлгенді тірілтпесем де, өткенді жандырғандай болсын деп, биыл жүз тоқсан жыл, ұмтылған істі алдыңызға қойдым. Бұл әңгіме ақсақалдар аузынан қалып бара жатыр. Сол асықтардың өзі кетсе де, ізі жоғалмасын дедім. Біздің де ізіміз жоғалатынын ойлап» [3,77]. Кіріспеден көріп отырғанымыздай, ақын бұл шығармасын тарихи дүние ретінде жазуды ойластырған. Дәл тарихи дастан болмағанмен, мақсат солай болған. Екі ғашықтың махаббат трагедиясын арқау еткен бұл поэма Қалқаман мен Мамыр атты екі жастың ғашықтық сырын шертеді. Шығармада екі ғашықтың махаббаты романтикалық сарын да бейнеленген. Мәселен, мұны Мамырдың Көкенай батыр қолынан қаза табар сәттегі сөзінен аңғаруға болады: Тілегім келді орнына арманым жоқ, Артында Қалқаманның қалғаным жоқ, Мені сен өлтіргенмен жасармайсың, Сүйткенмен жас жанымды алғаның жоқ [3,56]. Тағдырдың сүйгенінің алдында алып, махабаттың пәктігі сақталғанын жұбаныш еткен Мамыр рухының биіктігі осы жолдардан анық сезіледі. Ақын екі жас жағында, ол екі жастың трагедиясы арқылы олар өмір сүрген тұстағы қоғамның қатыгездігіне өз үкімін шығарады. Тақырып желісі махаббат болғанмен де, ақын сол тұстағы қазақ өмірінің, салт-дәстүрінің, ойсана, көзқарастар қайшылығының бүкіл қырсырын ашуға ұмтылған. Поэмада баяндалған оқиғаның қысқаша мазмұны мынадай: ағайындас екі жас Қалқаман мен Мамыр бір-біріне ғашық болып қалады. Шын сүйген жүрек өз дегеніне жетіп, олар қосылады. Бұған Мамырдың немерелес ағасы Көкенай батыр қарсы болып, ақыры ол Мамырды садақпен атып өлтіреді. Қалқаманның жақыны, тобықтының әулиесі іспетті Әнет бабадан Қалқаманды ұстап беруді сұрайды. Әнет баба үкімді қанша жұмсартқысы келгенімен, одан ештеңе шықпайды. Ақыры жүйрік атпен шауып өтетін Қалқаманды

31 Көкенайдың садақпен атуына шешім шығарады. Көкенай батырдың атқан оғы Қалқаманның қара санынан тиіп, ердің қасын жарып өтеді. Тірі қалған Қалқаман еліне өкпелеп, Ұлы жүздегі нағашы жұртына жол тартады. Осы кезде қалмақ-қазақ соғысы басталып кетіп, бұл оқиға ұмытылып, аяқсыз қалады. Шәкәрім сюжеттік желіге осынау тарихи оқиғаларды негіз ете отырып, қазақтың бұрынғы тұрмысын, әдет-ғұрпын кеңінен көрсететін махаббат драмасына құрылған дастан жазып шыққан. Поэмадағы махаббат мәселесі Шәкәрімнің жалпы адамгершілік, азаматтық көзқарасының негізі ретінде көрініп, оның бостандық сүйгіш бағытын айқындайды. Поэмадағы басты кейіпкер екеу. Олар Қалқаман мен Мамыр. Ақын осы екі кейіпкерін сырттай ғана бейнелеп қоймай, ішкі сезімдеріне терең бойлап, олардың өздеріне тән табиғи болмыстарын аша алған. Ақын оқиғаны екі жастың балғын кезінен бастап дамытады. «Әрі сұлу, әрі есті, еркек-шора» бай қызы Мамыр бозблаша киініп жүрсе де, жігіттердің көз құрты болады. Оған ғашық Қалқаман өз сырын жылқы бағып жүргенде білдіреді. Жұмбақ күйінде айтылғанмен, жігіт ойында не бар екенін сезген ақылды қыз өзіне туыс болып келетін жігітке басу айтады. Бірақ өзінің ғашықтығын қайта-қайта еске салған жігітке ақыры кездеседі, бір шешімге келеді. Қыз алған жоқ жақыннан Тобықты әзір, Өлтірем деп жүрмесін бізді қазір, Өзімді аяп тұғам жоқ, сізді аяймын, Сен сау болсаң болар ем мен-ақ нәзір [3,36]. Шәкәрім Мамырдың осы алғашқы кездесудегі сөзінен-ақ оның ішкі әлемінің рухы қаншалықты биік екенін танытып өтеді. Бұл олардың бір-бірімен тілдесіп, сырласып, белгілі бір уағдаға келгеннен кейінгі кездесуі сәтіндегі Мамыр сөзі. Сол алғашқы кездесуден-ақ, біз Мамыр бойындағы нық сенімді, нақты байламды байқаймыз. Шындығында, поэмадағы әрбір қимылдың, оқыс оқиғаның бастау көзінде Мамыр тұрады. Ол өжет те өр қыз. Мұны ШӘКӘРІМТАНУ 31 Шәкәрім Мамырдың әрбір сөзінен, іс-әрекетінен байқатып, үнемі оқырмаға ой тастап отырады. Қалқаманмен кездесіп, бірге кетуге бел байлаған Мамыр шешіміне назар аударайық: Мамыр айтты: Мен сенсіз тірі тұрман, Үш қайырдым сөзіңді мен антұрған, Бір құдайға сыйын да, ал да жөнел, Жолыңда өлсем разымын, жаным құрбан [3,72]. Бұдан тағы бір түйеріміз, поэмада Шәкәрім көбіне Мамырдың сырт тұлғасына, сыртқы сұлулығына сұқтанбай, оның ішкі жан дүниесін ашуға ұмтылған. Мамыр, ең алдымен, ішкі рухы күшті, бір шешімді өжет қыз ретінде көрінеді. Оны поэманың басында еркекшора қыз ретінде көрсетуі де осы ерге тән өжеттіктің өзегі қайда жатқанына жөн сілтеу еді. Мамырдың жан сұлулығы, ішкі сезім нәзіктігі жоғарыдағы Қалқаманмен кездесу сәтінде айқын білінеді. Алдыңа кешу сұрап келіп тұрмын, Көзге тірі болсам да өліп тұрмын, Қалқаман, осы саған қоштасқаным, Денемді емес, жанымды беріп тұрмын [3,37]. Қыз жанының нәзіктігі, сезімталдығы, оның ішкі рухы осы сөздердің өн бойынан төгіліп тұрған жоқ па? Яғни Шәкәрім кейіпкерлердің сөз қатысын олардың бітімболмысын ашуға оңтайлы пайдаланып, сол арқылы кейіпкерлерінің жан дүниесіне терең бойлаған. Сүйгеніне деген адалдыққа, махаббат атты ұлы сезімге деген пәктікке Мамыр өмірінің соңына дейін берік болады. Ағасы Көкенайдың қолынан қаза табар сәтте қайсарлығын, өжеттігін сақтап қалуы оның бейнесін биіктете түседі. Ол өзінің ажал алдында тұрғанына өкінбейді, тілегі тек Қалқаманның амандығы. Көкенай, қорғамаймын, сөзіме бақ, Ісім жөн, бір құдайға көңілім хаһ. Мойныңа менің қаным халал болсын, Болма енді Қалқаманның қанына ортақ.

32 ШӘКӘРІМТАНУ Кешікпей мен өлемін, сен тірісің, Іс емес құдай кешер қылған ісің. Өлтіртпе, тілегім сол, Қалқаманды, Барасың Тәңір алдына, білемісің [3,80]. Мамырдың осы соңғы сөзінде өз ісіне өкіну жоқ. Тек тағдырға мойынұсыну бар. Ол өзінің адалдығына сенімді, махаббат атты ұлы күштің құдіретіне шырмалып, құрбанға шалынғанын жақсы түйсінеді. Осы қасіретті оқиғаның құрбаны жалғыз өзі ғана болуын қалайды. Сондықтан да оның аузынан шыққан соңғы сөз «Қалқаман, аман бол!». Поэмада Қалқаман шыншыл бейне. Оның өзгелерден артылып, көзге ұрып тұрған ерекшелігі жоқ. Ол шыншылдығымен, қарапайым жан ретіндегі іс-әрекетімен сүйсіндірген кейіпкер. Қалқаман Мамырға шын ғашық жан. Өз тілегіне орай, қыз келісімін алған жігіт, алдағы қиын-қыстау күндердің, тартыс-таластардың боларын біле тұра, күрт шешім қабылдап, берік байламға келеді. Сөйтіп, Мамырды алып қашады. Бұл Қалқаман бейнесінің ірі қимылға барар азаматтық тұлға екенін байқататын бір көрініс. Қалқаманның Мамырдай аруға тең, Мамыр махаббатына сай тұлға екендігін танытатын екінші бір көріністі Шәкәрім поэма соңында береді. Мәмлеге келмеген Көкенай ақырында садақпен атып, қара санынан жаралағанда, «Мамырдан қалған жанның керегі не» деп, басын оққа байлаған Қалқаманның аман қалғанын көріп, «А, құдайдап» шауып келген құрбы-құрдасына ол былай дейді: Тоқта құрбыларым, Жоққа есеп осы күнде менің барым, Аямай елім оққа байлаған соң, Кетер ме өлгенімше іштен зарым. Ел қылып Тобықтыны тұра алмаймын, Ешкіммен ойнап-күліп жүре алмаймын. Өлерде аямады қайда аяйды, Сендерге енді мойын бұра алмаймын [3,94]. Кезінде Әлихан Бөкейханов Қалқаманның соңғы монологы туралы: «Бұл 32 өлең соны, сұлу болса да, ішінен ақаулығы көрінеді. Қоштасқан зарлы адам көңілге жалынушы еді. Мұнда ақыл жағып тұр. «Демеймісің қалмақ сені тентіретпесті» айтуға ол жерде Қалқаманның әлі неге келе қойсын» («Қазақ» ), - деп кейіпкер харатерін ашудағы сезім мен іс-әрекеттің байланысы оншалықты қиыспай жатқандығын сынаған болатын. Әлиханның оқиғаны тікелей қабылдап, оның өмір шындығына сай болуын жақтауын кінәлауға болмайды. Дегенмен көркемдік шешім Шәкәрім жағында екені еш талассыз. Ақынның Қалқаманның елден кету себебін тәптіштей айтып, оны жан-жақты суреттеуінде екі түрлі себеп бар. Және осында ұтымды қолданылған суреткерлік шешім бар. Біріншіден, «Белгілі Мамырдан соң көп жүрмесім» деп өзіне-өзі үкім шығарып қойған Қалқаманның «Ешкіммен ойнап-күліп жүре алмаймынында» шындық жатыр. Ол тән ашуы емес, жан ашуы. Сүйгенінен айрылған жаралы жанның соңғы шешімі. Оның «Ажалға көпе-көрінеу бел байлауының себебі де осында, оған «Мамырдан қалған жанның керегі жоқ». Кейбір зерттеушілер айтқандай, Қалқаман бейнесі Мамырдан солғын шығып жатқан жоқ. Керісінше, ақын Қалқаманның бүкіл болмысын ашуды соңына дейін құпия ұстаған. Дастанның соңында ғана ол бар болмысымен жарқ етіп бірақ көрінеді және оқырман көзі алдында өшпестей болып қала береді. Екіншіден, Қалқаман ерен тұлға, ерекше жан емес, қарапайым көптің бірі. Бірақ ол ішкі тіні берік адам. Шәкәрім Қалқаман мен Мамырдай басты кейіпкерлерін адам сенгісіз күйде емес, өмірдегі нанымды жан ретінде бейнелеуге тырысқан. Олардың бар құдіреті, артықшылығы ішкі сезімде. Бұларда ішкі бұлқыныс, ішкі ерік-жігер күшті. Мамырын өлтіріп, өзін оққа байлаған елден безуге ерікжігерінің жетуі Қалқаманды оқырманның көз алдында биіктете түседі. Жаны жасық, жүрегінің оты жоқ жан болса, «а, құдайлап» келген құрбыларымен құшақтаса көрісіп, құдайдың тірі қалдырғанына құлшылық етіп, қоңырқай тұрмыс-тіршілігін жасап жүре берер еді. Қалқаман ондай жан емес. Ол жанын арының

33 ШӘКӘРІМТАНУ садағасы санаған, асқақ реалистік шыншыл бейне. Шәкәрім оны солай сомдағысы келген, солай сомдаған да! Қалқаманның елден безуі тағдырдан, ажалдан қашуы емес, ол өлімнен емес, әділетсіздік жайлаған жұрттан безді. Бұл «рахымсыз, бауырсыз еліне» көрсеткен қарсылықтың, күрестің саналы әрекеті еді. Поэмадағы қайшылықты кейіпкер Көкенай. Ол өз заманының, өз дәуірінің ұлы. Сан ғасырдан бері қалыптасқан қазақ елінің әдеп-ғұрып, салт-дәстүрдің сақшысындай тұлға. Ол қатал да қатыгез көзсіз ер, намысшыл батыр. Ел бірлігі, ел іргесі бұзылмауы жолында ол ештеңеден де тайсалмайды. Өз руының намысы тапталды деген ұғымдағы сенімі оны небір қатыгездікке барудан тартындырмайды. Ата жолын бұзып, өз руластарына қара күйе жаққан немере қарындасына оқ атқанда, Көкенайдың қолы қалтырамауы оның өз сеніміне беріктігінің белгісі. Шәкәрім Көкенай батырды оқырманға таныстырғанда, өзінің оған деген жылылығын жасырмайды. Көкенай Мәмбетейдің бастаушысы, Өзі батыр, мінезі қатты кісі, Сол кісінің алдынан тараушы еді, Бабаңнан соң бұл елдің көп жұмысы [3,73]. Ол тобықтының Әнет бабадан кейінгі бетке ұстар адамы, ел тұтқасы батыры. Сондықтан өз түсінігіндегі әділет жолындағы күресте Көкенай еш нәрседен тайынбайды. Тереңнен ойлайтын абыз Бабаның екі жас тағдырына араша түспек әрекетін оның түсінгісі келмейді. Баба әрекетін солқылдақтық деп біледі. Егер екі жас жазасын алмаса, елді бөліп әкетпек. Көкенай Қалқаман мен Мамыр дер кезінде жазаланбаса, өзіне кешірілмес күнә санайды. Оны толғандыратын мәселе кейінгі ұрпағын жат үлгіден сақтандыру. Көкенайға тән мінезіндегі қаттылық, қала берді қатыгездік осынау жат әдеттің салтқа айналып кетпеуін көздеуден туғандықтан да өзін-өзі ақтайды. Шәкәрім ақын Көкенай батыр табиғатын жақсы танып, оны жанымен түсініп, мінезінің 33 қаттылығын, қанішерлік, кешірімсіздігін зұлымдық етіп көрсетпей, ел ағасы, ата-ғұрыпты бұзған адам туысы болса да, аямайтын ел намысының қорғаны ретінде сомдаған. Көкенай соған лайық қаһарман. «Ол өз заманының перзенті, рулық, патрихалдық мораль сақшысы» [9,50]. Шәкәрім Құдайбердиевтің «Қалқаман- Мамыр» поэмасы Қалқаман мен Мамыр арасындағы махабатты бейнелей отырып, сол дәуірдегі адам санасы, қоғамдық-әлеуметтік өмірді, ондағы қайшылықты құбылыстарды кең көлемде көрсетуге бағышталған туынды. Шәкәрімнің «Еңлік-Кебек» поэмасының жазылғанына ғалым Қайым Мұхамедхановтың айтуы бойынша, 109 жыл болыпты. Бұл поэма 1912 жылы Семейдегі «Жәрдем» баспасынан жарық көрген. Шәкәрім «Еңлік-Кебекті» тікелей Абайдың тапсыруымен жазған. Поэманың жанрын әлеуметтік дастан деп қарастырған орынды. Көп ғалымдар осы пікірге тоқтап жүр (М.Мағауин, Б.Әбдіғазиев, т.б.). Өйткені ақын ғашықтар трагедиясын сыртқы арқау ретінде ала отырып, негізінен сол кезеңдегі әлеуметтік мәселелерді басты назарда ұстаған. Поэмаға өзек болған оқиға желісі туралы Шәкәрім шағын кіріспеде былай дейді: «Бұл әңгіме 1780 жылы шамасында, осы Шыңғыс тауында Матай мен Тобықты арасында болған іс. Шариғатта әкесінің атастырғаны жас қызға неке есепті десе де, өзге дүниелік пайдасын ойлмай, жалғыз ғана қызының пайдасын ойлап берер дегені. Әйтпесе, жас баланы сатып, пайдаланып, кемкетікке беріп обалына қал демейді. Мен соны ойлап, Еңлік-Кебекті соншалықты жазалы демеймін» [3,97]. Кіріспеден көріп отырғанымыздай, ақынның Еңлік-Кебек тағдырына деген көзқарасы айқын, ол олардың жақтаушысы. Ендеше дастан осы бір көзқарас ыңғайында жазылып, екі жастың ісәрекетін ақтаушылыққа бейімділік байқалады. Автор ел ішінде аңызға айналған, болған оқиғаның ізімен жаза отырып, поэмадағы екі жастың махаббат трагедиясын жеке адамның қасіреті ретінде бағаламай, сол тұстағы қазақ қоғамының қасаң қағидаларын ескілікті сананың қасіреті ретінде бейнелеуге ұмтылады. Поэмадағы оқиға сюжеті қысқаша былай

34 болып келеді. Матай мен Тобықты арасындағы жерге байланысты тартыс-талас толастаған бір сәтте Тобықтының жас батыры Кебек Еңлік сұлуға кездеседі. Екеуі бір-біріне ғашық болып, ақыры тағдырын қосып, елден жырақ тұрып жатады. Осы тұста Матай елі қалыңын төлеп, айттырып қойған қызды қайтарып, Кебекті жазалауды сұрап, Тобықты еліне кісі салады. Ел арасы тағы бұзылатын болады. Осыны сезген Тобықты басшысы Кеңгірбай Матайларға қашқындарды өздері ұстап алып, жаза қолдануға рұқсат береді. Олар Кебек пен Еңлікті жасырынып жатқан жерінен қолға түсіріп, өлім жазасына кеседі. Сөйтіп, екі жас қайғылы қазаға ұшырайды. Поэмада махаббат мәселесі өте қысқа сөз болады. Еңлік пен Кебектің кездесуі, қашып кетуі, Шыңғыстауда жасырынып жатуы. Ал оқиға дамуының бүкіл тұтқасы Матай мен Тобықты арасындағы айтыс-тартыста, екі жастың тағдырын шешудегі әлеуметтік астарда жатыр. Бұнда ел мен елдің тартысы, ру мен рудың бәсекесі алдыңғы қатарға шыққан. Екі елде өз намысын жібермеуге тырысады. Түптің түбінде ескі салттың қатаң қағидасы бойынша шындық салмағы Матай жағына ауа бастайды, Тобықты жағы шарасыз. Осы бір замана сипаты еріксіз туғызған жалған шындықтың құрығына Еңлік пен Кебек ілігеді. Поэманың басты кейіпкерлері Еңлік пен Кебек. Бірі ел мақтан тұтқан батыр, екіншісі ардақ тұтар ару. Кебек «Қалқаман-Мамырдағы» Қалқаман секілді қарапайым жан емес. Ол елге енді танылып келе жатқан жас батыр. Шәкәрім Кебектің жорықтарын, батырлық соғысын көрсетпегенмен, алғашқы таныстырудағы бітімболмысын ерекшелеп береді. Соның өзінен-ақ Кебектің қандай жан екені айқын танылады. Өзгелерден тым ерекшеленіп кетпесе де, болайын деп тұрған ұл екені елес бергендей. ШӘКӘРІМТАНУ Жауға батыл, жақынға және әдепті, Кішіні іні, үлкенді ағатайлап [3, 102]. Еңліктің де кездеспестен көп бұрын Кебектің атына қанық болуы «Ел мақтаған жігітті қыз жақтағанның» шындығы. Кебек батыр табиғатына тән аңғалдықтан ада жан емес. Ол көп істің артын болжай бермейді. Нысан абызға бал аштырған батырдың оның сәугейлікпен айтқан тағдыр болжауына мән бермеуі, тіптен естен шығарып алуы осыны танытады. Кебек Шәкәрім сомдауында терең ақыл, кемеңгер ой иесі емес, албырт та аңғал батыр. Тоқтамыстай ел ағасы батырдың соңынан еріп, «жас бала болса да, жаны отты» деген мақтау естіп, өз ортасынан артық шығып жүрген батырдың өз қызығы өзінде еді. Шәкәрімнің өз кейіпкерін осылай суреттеуінде өмір шындығынан алшақтық жоқ. Кебектің нағыз ер ретінде танылар тұсы Еңлікпен кездесуден басталады. Алдында кездесуге аса мән бермеген Кебек, Еңлік арудың жан-дүниесін терең түсінген соң, өзі сүйген «биік қабақ, ақ сұр» қыздың тағдырына араша түсуге бел буады. «Сен өлген жерде мен де өлемін» деген уәдені Кебектің бірден бермеуінде үлкен мән бар. Кебек елдің ертеңіне ие боламын деп жүрген арманшыл азамат. Сондықтан да ел жайы, ондағы айтыс-тартыс, оның бұлардың тағдырына қатысы болашақты ойлаған жас батырды бей-жай қалдыра алмайды. Ғашықтардың от сезіміне бірден жанып кетпей, ол Еңлікті ақылға, сабырлыққа шақырады. Ей Еңлік! Айтқан сөзің сөздің шыны, Сөйтсе де бір сөзім бар, тыңда мұны. Соғысқа сылтау таппай отырғанда Бүлдірмелік Матай мен Тобықтыны [3, 115]. Он бесінде Кебектің аты шықты, Атты жаяу бәріне бірдей мықты. Көзі өткір, қараторы жігіт екен, Орта бойлы, тапалдау кең иықты. Кебектін Еңлік үшін ештеңеден тайынбай, қатал тағдырға мойын ұсынуына сүйгені Еңліктің жүрегін жарып шыққан, ақыл мен сезімнің тоғысынан туған бір ауыз сөзі әсер етеді. Ел қамы үшін өлуге жанын салып, Соғыс десе тұрмайды қойса байлап, 34 Сен мені бүгін алып кет демеймін Осы екі елдің түбіне жет демеймін

35 ШӘКӘРІМТАНУ Шын ішің сүймей, сыртың сүйген болса, Әуре боп саған уағда ет демеймін [3, 117]. 35 Осы бір ауыз сөздің түйер түйіні «Шын сүймесең сүйдім деп айтпа маған». Ажарына ақылы сай арудың жүрек сыры жас батырды тебірентпей тұра алмайды. Ол Еңлік үшін өлімге болса да басын тігеді. Және осы серттен еш айныған емес. Еңлікпен елсіз тауда өмір сүруге бел бууы, Матайлар қоршаған сәтте аттан түсіп қалған Еңлікті тастай қашпай, соғыс салуы ер жігітке тән мінез белгісі. Кейбір зерттеушілер осы Матайлар қоршаған сәттегі Кебекті Шәкәрім әлсіздеу көрсеткен, оның батырлығы көрінбейді деген пікір айтады. Шәкәрімнің Кебекті шыншылдықпен бейнелеуі де осында жатыр. Кебек Алпамыс, Қобыланды емес, «жаудың бір шетінен кіріп, бір шетінен шығатын». Ол реалистік бейне. Шәкәрімнің «Көпке топырақ шашсын ба?» деген сөзінде үлкен мән бар. Кебек те «ет пен сүйектен жаралған адам». Көппен жалғыз алыса алмасы белгілі. Арпалысып, біразын жаралап, ақыры қолға түседі. Ол Еңлікке деген адал сезімнің құрбаны. Шәкәрімше айтқанда, «Не күшті, ойласаңыз, тағдыр күшті». Қырын келген тағдырға шара бар ма? Шәкәрім Кебектің батырлығын сыртқы түр-тұлғасы, іс-әрекетінен емес, ішкі рухының күштілігі арқылы көрсетуге ұмтылған. Кебек жанын арының жолында құрбандыққа шалар, «ерге бір-ақ өлім» қағидасын ұстанған жан. Сондықтан ол ер жігітке тән бар қасиетті бойына жинақтаған романтикалық қаһарман, тұтас тұлға. Поэмадағы Еңлік қазақ әдебиетіне соны жаңалық болып қосылаған көркем бейне. Жалпы бұған дейін қазақ әдебиетінде Еңліктей ару бейнесі сомдалған емес. Бұрынғы батырлар жыры мен лиро-эпостық жырларымыздағы арулар батырдың ерге серік адал жары, өздерінің ажар-көркімен, ақылдылығымен олардың сүйіспеншілігіне бөленген жандар болса, жазба әдебиеттегі Гүлкәшима т.б. тағдырына мойынсұнған қыздар. Ал Еңлік сұлулықты да, батылдықты да, күрескерлікті де тал бойына жинақтаған тың бейне, соны образ. Поэмадағы сюжеттік байланыс, даму, шиеленіс, шешімнің бүкіл желісі осы Еңлік ісәрекетіне тізгінделген. Әрбір істің бастауында Еңлік тұрады. Ақын Еңлікті өмір шындығынан алып, көркемдік шындыққа сай бейне етіп сомдаған. Ол өзгеден артылып жатқан, қиялдағы адам нанғысыз бейне емес, сұлулығы да, бітім-болмысы да, мінез-құлқы да реалистік шындыққа тән белгілермен көркемделген заманына сай тұлға. Шәкәрім Еңлікті алғаш Нысан абыз арқылы таныстырады: Ажалың биік қабақ сұрлау қыздан Батырым, ондай жанға көңіл берме [3, 102]. Осы бір ғана штрихта тылсым сыр жатқандай, «биік қабақ, сұрлау қыз» өзіне ынтықтырып, үнемі тартып тұрады. Еңліктің портреті оқиғаның өрбуіне орай, біртіндеп айқындала түседі. Оның сыртқы тұлғасы, бітімі ауыз әдебиеті жырлары үлгісіндегі әсіреулерден аулақ. Ақын оның сыр-сымбатын тәптіштеп суреттеуге де бармайды. Өйткені ақын ұғымынша, Еңлік Кебекті сыртқы сұлулығымен емес, ақыл-ойының кемелдігімен, ерге тән батылдығымен, өз құрбыларынан өзгеше болмыс-бітімімен сүйсіндіреді. Танысқанның ертесінде-ақ Кебек өз тағдырын Еңлік жолына арнауға берік байлам жасайды. Бұл тереңнен толғап шешкен батыл шешім. Кебектің өжеттігінің, қайсарлығының, батырлығының алғашқы танылар тұсы да осы. Шәкәрім оны қайта-қайта тәптіштеп, сан қайталап айтып жатпайды, Кебектің бірауыз сөзбен берілер шешімімен бекітіп тастайды. Біржолата кім тұрар бұл дүниеде, Өлім көрмей тұра ма туған пенде, Қарап жүріп, қаңғырып босқа өлгенше, Еңлік үшін өлгеннің қапысы не [3, 121]!... Кебек сынды Еңлік те оқырманды өзіне сыртқы пішінімен емес, ішкі жан дүниесімен тартады. Оның бар істің бастауында тұруы, батыл іс-әрекеті, бір шешімді жан екендігі осы ішкі жан дүниені ашу арқылы дәлелденеді. Шәкәрім «Еңлік-Кебек» арқылы қазақ поэзиясындағы психологиялық поэманың

36 негізін қалады. Бұл әсіресе Еңлік бейнесі арқылы өз иірімін тауып жатады. Өз тағдырының таңдауын таба алмай жүрген Еңлік Кебекпен кездескен сәтте-ақ берік байлам жасап, нақты шешімге келеді. Ақылды қыз өз бақыты да, қасіреті де құдай айдап кез келтірген осы батыр жігіттің қолында екенін көкірек көзімен көріп, жүрек пернесімен сезінеді. Сондықтан да тағдыр тартқан сыйдан айырылмауға ұмтылады. Қазақ салтында жоқ әрекетке барып, жігітке өзі сөз салады. Бұл батыл әрекет Кебекті жеңіл ойға жетелегенмен, Еңлік өз шешімінің шын астарын жайып салғанда, аңқау батырдың асау сезімін ноқталап тастайды. Еңліктің алғашқы өрескел көрінер қадамының психологиялық дәлелдеулері өте нанымды. Ей, батыр, сен жатырсың ұйқың қанбай, Мен жүрген бір сорлымын бағым жанбай. Көрінгенге көз сүзген көрсеқызар, Әдепсіз қыз дейсің ғой әлдеқандай. Өз әлімше сынадым мен де сені, Сен қалай деп ойладың, айтшы мені? Кез болмаса өзінің сүйер теңі [3, 107]. Еңлікті әлгіндей әрекетке итермелеген «көрсеқызарлық» емес, өзінің бостандығын, азаттығын, адами еркіндігін қорғау жолында қандай қиындық болса да, қарсы тұру ниетінен туған түпкілікті тұжырым. Себебі: Рас, құдай жазбаса бітпес жұмыс, Сүйтсе де бізге міндет талап пен іс. Әрекетсіз отырмақ дұрыс болса, Неге берген аяқ-қол, тіл менен тіс?... Талап қылмай бола ма құтылуға, Оттан қашып, кірсем де терең суға. Пәледен машайық та қашқан жоқ па, Қайтіп разы болайын берген уға [3, 118]. Міне, Еңлік бойындағы күресшілдік рухтың психологиялық дәлелі осында жатыр. Еңлік тағдырдың ағысына қарсы жүзген жан. Ол Кебек батырдың алғашқы сәттегі шолақ ойдан туған арзан ойының құлы емес, керісінше, кеудесіне нан піскен, кердең жігіттің өмірді өзгеше ШӘКӘРІМТАНУ 36 түсініп, сезімнің ұлы күшін мойындатуға бет бұруына жөн сілтеуші. Яғни ақылына жолбасшы, сезіміне көшбасшы. Осы түннен екі жастың тағдыры өзгеше бір арнаға бет бұрады. Бұл поэмадағы Еңлік жасар ерліктің алғашқысы еді. Бойындағы қыз балаға тән ұяңдықты еркіндігі үшін жеңдіріп, батыл қадам жасаған Еңлік енді ештеңеден жасқанбасы анық. Міне, осыдан бастап рет-ретімен Еңлік табиғаты ашыла береді. Оқиға өрбуінің әрбір жаңа өріске бет бұруы Еңлік бейнесін толықтырып, жаңа қырларын ашып отырады. Екі ғашықтың елсіз тауға қашуы да осы Еңліктің бастауымен іске асады. Бұл Еңлік бойындағы қайсарлықтың екінші көрінісі еді. Түнеугі айтқан уағда қайда, Кел кетелік, кідірмей осындайда. Азық-түлік, киерлік киімдерім, Дайындап әкеп қойдым, мына сайда [3, 123]. Шәкәрім сомдаған Еңлік бейнесіне тән күрескерлік қасиеттің көрініс табар үшінші бір тұсы қолға түскен сәттегі жауларынан саспай, өлімді қаймықпай, қасқайып қарсы алуы. Тағдырдың салғанына көнбей, бас азаттығы жолындағы күреске бет қойған Еңлік езбен өткізген өмірден, сүйгенімен қатар жатар өлімді артық санайды. Сондықтан да қорқу, жауына жалбарынып, жалыну секілді сезімдер Еңлік бойынан табылмайды. Ол «өлердегі тілек бар еді ғой, құдай үшін, берсеңдер мен сұрайын» деп, өзін өлімге қиған қаныпезерлер үкімін жасқанбай да жасымай қабыл алады. Осы соңғы эпизод Еңлік бейнесін сомдауда Шәкәрімдей ақынның кейіпкерлерінің ішкі бітімін ашу арқылы тұтас тұлғасын жасауға ұмтылатындығының бір көрінісі. Кебекпен мені азғана араздастыр, Өлгенен соң бірге қосып таспен бастыр. Мына бала Тобықты баласы ғой, Мұны өлтірме, Кеңгірбай биге тапсыр [3, 201]. Осынау үш тілекте Еңлік бейнесіне тән бүкіл болмыс көрініс тапқан. Діні қатты надан жұрттың алдында сүйгенімен қоштасуға рұқсат

37 ШӘКӘРІМТАНУ сұрау ғашықтар қасіретінің қоғамдағы қасіретпен ұштастығын, істеліп жатқан істің әділетсіздігін, ерлік пен сезімді серік еткен екі жастың биік махаббатын көре алмайтын қоғамдық көрсоқырлықты танытады. Ақын үшін «Қоштасу» аяныш сезімін туғызу әрекеті емес, кейіпкерлері бойындағы ұлы сезімнің тобырдың тоң боп қатқан топастығынан жоғары екенін дәлелдеу. Таразының бір басында түсініксіз жұрт, екіншісінде өз бақыты жолындағы күрес өлімге әкелген қос мұңлық. Көз алдыңызға бейне бір тастан қашап салғандай қасіретке толы сурет келеді. Екінші тілек Еңлік айтқан таспен бастыру өздеріне өздері ескерткіш қоюдың белгісі еді. Мұны да Шәкәрім Еңлік аузымен айтқызады. Сол таспен бастырудың арқасында «Еңлік-Кебек моласы бүгінде бар, Таймақ пен Ералының арасында». Егер Еңлік айтпаса надан жұрт қос ғашықтың белгісін қалдырар ма еді, жоқ па, кім білген?! Үшінші тілек Еңліктің аналық борышты терең түсінген, өзінің емес, ұрпақ қамын ойлайтын ұлы тілектің адамы екенінің белгісі. Ғашығымен бірге өлуге мақұл болса да, ізінің жоғалмауын, ұрпағының аман болуын, өмірінің жалғасы үзіліп қалмауын тілеген Еңліктің аналық сезімі асқақ та биік. Махаббат еркіндігін аңсап, қайғылы халге ұшыраған ғашықтар трагедиясын арқау етіп поэма жазған Шәкәрімнің ой түйер түйіні де осы үш тілектен өріс тауып жатады. Поэманы тұтастырып тұрған үш таған өз бақыты жолында күрескен жастардың ерлігін жырлау, кіршіксіз таза махаббат иелерін ел есінде мәңгі қалдыру, ертеңгі ұрпақтың қамын ойлау. Бір сөзбен айтқанда, «Еңлік-Кебек» поэмасы өткен тарихи оқиғаға өзіндік көзқарасымен, кейіпкерлерін жаңаша сомдауымен, көркем тілімен қазақ поэзиясын жаңа биіктерге көтеріп, поэма жанрын дамытудағы Шәкәрім ақынның ең үлкен табысының бірі болып табылады. Ондағы еркіндікке ұмтылған өжет ару тұлғасы, кейінгі көп шығармаға үлгі бола алады. Әдебиет 1. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: Ана тілі, б. 2. Суханбердина Ү., Сейфуллина Д. Қазақ кітаптарының шежіресі Алматы: Рауан, б. 3. Шәкәрім Құдайбердиев шығармалары /Өлеңдер, дастандар, қара сөздер/ Алматы: Жазушы, б. 4. Құнанбаев А. (Ибраһим). Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы: Ғылым, т. 454 б. 5. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. Алматы: «Көркем әдебиет» баспасы, б. 6. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім әлемі. Алматы: Раритет, б. 7. Жолдасбеков М. Асыл арналар. Алматы: Жазушы, б. 8. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. Алматы: Мектеп, б. 9. Резюме В работе исследуются художественно-исторические особенности поэзии Шакарима Кудайбердиева. Resume In-process investigated analisticaly - history features of poetry of Shakarim Kudaiberdiev. 37

38 ШӘКӘРІМТАНУ ӘОЖ Қ. МӘДІБАЙ, филология ғылымдарының докторы, профессор Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ АУДАРМАШЫЛЫҚ ҒИБРАТЫ Автор мақалада Шәкәрім Құдайбедіұлының аудармашыцлық жолға үлкен ізденіспен келіп, сол салада өшпес із қалдырғанын басты нысанаға алады. Ақынның орыс классикасын аудару шеберлігі бұл саланың көркемдік өрісін кеңейте түскеніне тоқталады. Тірек сөздер: Шәкәрім, аударма, нәзира үлгісі, шеберлік. Қазақ классикалық поэзиясының алыбы Абайдың немере інісі Шәкәрім қажының рухани мұрасы ұзақ жылдар бойы қамауда жатты. Ауқатты әлуетті Құнанбай қажының әулетінен шыққан Шәкәрімнің тағдыры сол бір ХХ ғасыр басындағы ел зиялыларының өміріндегі аумалы-төкпелі күйлермен астасып жатыр. Абай өнегесін алып, жұртын жалпыадамзаттық ұлы мұраттар бағытында жақсыға қарай жетелеуге ерте ден қойған, азаматтық, азатшыл қазақ лирикасын жаңа сапалық өріске тартқан Шәкәрім билікке араласқан. ХХ ғасыр басындағы аласапыран төңкерістер ағынында бірде ұзақ жылдар бойы ұлтжандылық жанкештілігі «ұлтшылдық» деп танылып, қудаланған Алашорда құрамында да болды. Қазан төңкерісінің дүмпуімен құрылған Кеңес үкіметіне де қызмет қылды. Оған наразы да болды. Жаратылысы ақын Шәкәрімнің тағдырында дүрбелең дәуірдің тыншуы жоқ табиғатына қайшы құбылыстар көп. Шәкәрім Шыңғыстау қойнауындағы Шақпақ шатқалында ұзақ жылдар бойы елден оқшау, оңаша жатып шығармашылықпен айналысқан. Дастандар шығарған. Қазақ, түрік тарихын зерттеген. Дінтану құралын жазған. Дүниетаным иірімдерін шарлап, пәлсапалық еңбек туғызған. Көркем аудармаға құныға ден қойған. 38 ХІХ ғасырдың соңында шет қиыры шалғай қазақ даласына әскери, ғылыми мақсатпен келген, саяси қуғын көріп келген орыс адамдары кезінде сахарадағы сөз өнері жайлы таңдай қағып, тамсана жазды. Шәкәрім сол сахара төлі. Дәстүрі бұзылмаған, ғасырлар бойы ауызша тарағанына қарамастан құнары құйқалы, ілгерідегі жазба дәстүр кейінде қайта жаңғырған тұста тіптен түлеп, түрлене, шоқтығы биіктеп кеткен қазақ сөз өнерінің қайнарынан қанып ішкен, шығармашылық әлуеті өзгеше қуатты, біртуар, қайталанбас тұлға. Орыс классикалық әдебиетінің ғасырлар бойы жазба дәстүр саябыр тауып, ауызша туып, ауызша тараған қазақ сөз өнерінің жазбашаға ойысу, жаңа жанрлар бағытын түзуінде орасан зор рухани, әдеби ықпалы болды. Орыс жазушыларының дүниетаным бағытындағы, жазу шеберлігі, жанрлық кеңістікті игеру алымы ХІХ ғасырдың соңы, ХХ ғасыр басындағы Ы.Алтынсарыұлы, А.Құнанбайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабайұлы сынды ондаған қаламгерлерін өзіне ынтық етті. Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында аталған жазушылардың орыс әдебиетінен аударма жасау өнегесі, аудармашылық шеберлік шыңдау жолындағы тәжірибе, аса әлуетті шығармашылық ұйтқы болғандығы туралы

39 арнайы зерттеулерде ұдайы сөз болып, ой қозғалып отырады. Бұл өзі таусылмайтын, сарқылмайтын мейлінше мәнді құблыс. Аудармашылық өнер шығармашылық ынтаға қуат қосады. Нәр құяды. Аудармаға ден қоюдың негізінде ХІХ ғасырдың соңына қарай қазақтың еуропалық үрдіс сіңген жаңа жазба әдебиеті туды. Ы.Алтынсарыұлы сахарада қазақ балаларын оқытуға арнап ашылған алғашқы зайырлы мектептің негізін қалаған тұлға. Айналасы 2 ай уақыт ішінде дала баласына орыс тілін үйреткен дана ұстаз сахарадағы енді туып, қалыптаса бастаған оқу жүйесіне оқулық, оқуәдістемелік еңбектер жазды жылы жарық көрген «Қазақ хрестоматиясы» кітабына халық ауыз әдебиеті туындылары, өзінің төл шығармалары, сонымен бірге орыс әдебиетінен аударылған шығармалар енген. Ізгілік, адамгершілік ұстанымдар бағытындағы тағылымды әңгімелерді аудара жүріп жазуға төселе түскен Ы.Алтынсарыұлы қазақ әдебиетіне шағын проза үлгісінде жазылған төл туындылар әкелді. Осы үрдіс қазақтың классик ақыны Абай Құнанбайұлы шығармашылығы ауқымында елеулі әдеби дәстүр мәнінде орнықты. М.Әуезов Абайдың ақындық мектебіндегі өзінен тәлім алған тікелей шәкіртінің бірі деп бөліп айтатын, Абайдың немере інісі Ш.Құдайбердіұлының орыс классикасын аудару өнегесі аударма өнерін қазақ руханиятындағы елеулі көркемдік өріс есебінде орнықтырды деуімізге болады. Жан-жақты білімдар Шәкәрім Александр Пушкин, Лев Толстой шығармаларын мінсіз көркемдік бітім мәнінде мейлінше ынтығып аударғаны көзге ұрады. Шәкәрім Пушкиннің «Дубровский» повесін, «Метельді» өлең сөзбен аударады. Сезімтал, ойшыл Шәкәрім Пушкин ақынның қара сөзбен төгілте баяндап, сипаттайтын орыс өмірінің поэтикалық болмысын өзгеше сұңғылалықпен түйсініп, сіңірген. Өлеңмен аударылған Пушкин прозасы ШӘКӘРІМТАНУ 39 құдды бір Пушкиннің өз аузынан төгілген сұлу жырдай мөлдір, жеңіл сергек, шапшаң, жинақы, терең. Тіптен, өз өлеңінде мұншалықты кестелі, үйлесімді поэтикалық өреде көзге ұра бермейтіндей көрінетін Шәкәрім ақын су жұқпас жүйріктікпен, тынымсыз, тынысты екпінді ағыс, мінсіз ұшқырлықпен «шымырлап бойға жайылған» үздік үлгімен еркіңді алады. Ақын Шәкәрім «Дубровский» әңгімесі деп атаған аудармаға «Сөз алдынан» деген атаумен өз жанынан кіріспе қосқан. Мұнда Шәкәрімнің түрік әдебиетіндегі ежелгі дәстүр нәзираның жанрлық мүмкіндіктерін шығармашылықпен өрістеткені де көрінеді. Ақын алғы сөзде адамзат тарихының, «Өлшеусіз көп жасаған кәрі дүниенің» көзге ұрып тұрған қақтығыс, майданға, атыс-шабысқа арқа тіреген жағымсыз шындығын жақтырмай баяндап, жазғыра сөйлеп аша түседі. Сөз қадірін білетін елдің баласы Шәкәрім сөз өнері адам баласы ойлап тапқан небір от қаруды қайтарады, тоқтатады дейді де, әлемдік сөз алыптарының ғұмыры бәсеңдемейтін өнегесіне жүгінеді. Айтқан сөзі ауруға ем, жаны құмар, Тауып айтқан тәтті тіл, сайраушылар Байрон, Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Қожа Хафиз, Науаи, Фзули бар. Осында Шәкәрім Абай ағасының эстетикалық талғамын құлақ-қағыс етіп отырған. Қайдағы-жайдағыны өлең етпедім, Пушкин ғибратына ынта білдіріңдер дейді. Аудармада Шәкәрім ХІХ ғасырдың белгілі бір кезеңіндегі орыс өмірін мейлінше жатық, етене таныс күйде сипаттап отырады. Сахараға, әсіресе Абай еліне бұл шығарма аударылған тұста Пушкин есімі әбден таныс. Шәкәрім аудармасында Абайдың Татьянаны, Онегинді сөйлету («Евгений Онегин» романы Қ.М.) өнегесін ұстап отырып, үлгіге үңіле түсіп, үйреніп отырып ой төгу машығы қанық. Шәкәрімге Пушкин шығармасының адамсүйгіштік, ізгілік мұраты қымбат. Ақынаудармашы Шәкәрім жұртына арнап қайырған

40 ШӘКӘРІМТАНУ алғы сөзінде адамзатты ұлтына, діни ұстанымына орай жатсыну, алшақтану дегеннен бойды аулақ алып жүріңдер деген ұстанымда. Орыс сөзін айтты деп кейбір қауым, Ұрмай-соқпай болар-ақ менің жауым. Нені айтты деп сұрамас, кім айтты дер, Білмей жүріп өзінің ауру-сауын. Аудармада Шәкәрім ақынның туған халқының өміртаным деңгейіне, салт-ғұрпына ыңғай беріп, жақындай түсіп жасалған. Петербор патша тұрған үлкен қала, Ғылым, өнер оқитын үй бар жаңа. Университет деген медреседе Оқып жүр Владимир деген бала. «Университет» атауын қазақ ұғымы жетік «медресе» сөзімен анықтай түседі. «Дубровский» аудармасында бірділі-екілі қазақ өлшемі, қазақ ұғымына келтіріліп отырған, ұлттық танымға шақтап берілген иірімдер болғанымен, аудармашы негізінен орыс өмірінің дара сипат, дағдылы қалпын мейлінше нәзік жеткізіп береді. Кейде төгіп жіберіп көздің жасын, Кейде қатты қысады қолмен басын. Егоровна дейтұғын бір кемпір бар Сол ойына салады ішпек асын. Уақытымен жатқызар төсек салып Стақанмен май берер қолына алып. «Тамақ ішер мезгілің болды ғой» деп Нан салады аузына майға малып. Шәкәрім мұрасын алғаш ғылыми айналымға қосушы зерттеушілердің бірі филология ғылымдарының докторы М.Базарбаев былай дейді: «Дүниежүзі әдебиет өнерінің қазынасынан, Шығыс пен Батыс мәдениетінен мол үлгі, өнеге алған Абай ғана қазақ поэзиясын басқалармен терезесі тең дәрежеге көтере алды, мағынасы жағынан да, түр формасы жағынан да қазақ өлеңіне түбірлі өзгерістер, жаңалықтар енгізді». Орыс әдебиетіне ынтыға құмар болған, оның классиктерін ұстазым деп атаған Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы қазақ поэзиясының осындай өсу, кемеліне келу сапарындағы елеулі белесі. Поэтикалық ізденістері, өлеңдерінің мәдениеттілігі, жасаған сурет, бейнелерінің дәлдігі, әрі көркемдігі, сөздің мағыналық сыйымдылығын тереңдетуі мұның бәрі Шәкәрім шығармашылығының томаға-тұйық емес, басқа мәдениетті халықтар әдебиетінің озық үлгілерімен ұштас жатқанын байқатады. Гомер, Хафиз, Пушкин, Толстой, Гоголь, Некрасов қазыналары ақынға мол рухани азық. Оларға табынады, бас ұрады. Оятқан мені ерте Шығыс жыры, Айнадай айқын болды әлем сыры. Талпынып орыс тілін үйренумен Надандықтың тазарып кетті кірі. Танбаймын, шәкіртімін Толстойдың, Алдампаз, арам сопы «кәпір» қойдың. Жанымен сүйді әдебиет, ардың жолын, Сондықтан ол иесі терең ойдың. Келесі өлеңінде ақын бұл ойын онан әрі тереңдетеді: ХХ ғасырдың 30 жылдары қайғылы қазаға ұшыраған, кеңес үкіметіне жау болды деген айыппен атылып, мүрдесі айдалада, оқшау құдықта қалған, шығармашылық, азаматтық тұлғасы ХХ ғасырдың соңына қарай ғана тұтас айығып, ақталған Шәкәрім Құдайбердіұлының әлем, орыс классикалық әдебиетіндегі озық көркемдік үрдістерді сіңіру бағыты турасында шәкәрімтануда қазірде жүйелі ғылыми таным қалыптасқан. 40 Білсе егер Салтыков пен Толстойын, Сезсе олардың айтылған терең ойын. Гоголь мен Пушкиндерден ғибрат алса, Қазақтың бөлер еді-ау нұрға бойын. Білім мен мәдениет қонған, оқу, өнері дамыған ұлы орыс халқының елін ақын батыл өнеге етіп ұсынады, тәлім алуға шақырады. Жоғары мәдениетті, ойшыл ақынға орыстың демакратияшыл әдебиеті көп әсер, ықпал еткен,

41 ШӘКӘРІМТАНУ суреткерлікке үйреткен. Орыс әдебиетінің көп туындыларын терең ұғынып, ықыласпен қазақ тіліне аударуы да ақынның данышпан әдебиетке қарай бұрған достық бетін аңғартады». Ш.Құдайбердіұлының аударма өнерін қазақ әдебиеттану ғылымында тану қазірде де жалғасып, құнарлана түсіп отырған зерттеу бағыты. Аудармашының сөз табу, деталь тірілту, оқиға құрылымын ықшамдау, ыңғайына орай оңтайландыру, т.б. толып жатқан тәсілдері бір бағытта орыс өмірінің кең суретін дәл салуымен маңыздана түссе, енді бір қисында өзіндік стильдік шеберлік шыңдаудағы тегеурін-ықпалы тұрғысында мәнді. «Пушкин мұрасының қадір-қасиетін бойлау оңай шаруа емес, білімдарлықты, интеллектуалдықты қажет етеді. Шәкәрім Пушкин поэзиясын «Күннің көзіне» балайды, осы бір қанатты сөзді кейінгілер де жиі қолданған-ды. Пушкин мұрасының бүкіл адамзаттың рухани дамуындағы, орыс халқының мәдениеті мен әдебиеті тарихындағы мән-маңызы туралы толғаныстарын Шәкәрім Пушкиннің «Дубровский» өлеңмен аударуына кіріспе өлеңінде айтқан» дейді Ә.Тәжібаев пен Ш.Сәтбаева. «Ш.Құдайбердиевтің осы екі аудармасы сөзсіз, қазақ әдебиетіне қосылған үлкен үлес. Және бұл екі шығарманың құндылығы жанжақты зерделеніп, әлі бағалана қойған жоқ. Сондықтан, әдебиетіміздің асыл мұралары санатындағы мұндай дүниелер арнайы зерттеуді қажет етеді». Филология ғылымдарының докторы А.Ісмақова күн тәртібінде тұрған мәселені қозғап отыр. Ұлан-ғайыр шығармашылық иесі, Шығыс пен Батыстың рухани кеңістігін жатырқамай, жатсынбай шарлаған, Абай дәстүріндегі ізгілік іздеуші Ш.Құдайбердіұлының әдеби мұрасын жанрлық, тарихи, стильдік, тілдік арқауларда зерттеуді дамытып отыру өрісінде қаламгердің аударма өнеріндегі шеберлік ұштау, шыңдау өнегесі де мейлінше маңызды, арнайы, қайырылып соғып отырып, індете зерттеуді тосады. 41 Сол тұрғыда Қазақстанда бірнеше зерттеу орталықтары абайтану, шәкәрімтану бағытында жұмыс жүргізіп отыр. Осыған қоса ҚР Білім және ғылым министрлігі тарапынан зерттеу жобаларға қаржы бөлінеді. Мәселен, жылдар аралығында жұмыс жүргізетін «Абай, Шәкәрім шығармашлығын зерттеудің жаңа бағыттарын ғылыми негіздеу мәселелері» жобасымен грант алып отырған әл-фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультеті қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасында орындалатын зерттеу жұмыстардың бір саласы Абай, Шәкәрім мұрасындағы орыс классикалық әдебиетін аудару мектебі, аударма өнерінің қазақ жазба әдебиетінің жанрлық орнығу үрдісіндегі көркемдік мәні тұрғысында да арнайы зерттеулер жүргізілмек. Қазіргі қазақ руханиятындағы әдеби ықпалдастық негіздері, соның ішінде орыс классикасының орасан зор шығармашылық ықпалы, өнегесі бағытында нақтылы дәйектемелермен толыға түскен еңбектер жазылуы тиіс. ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында қазақ руханиятында өлшеусіз мүмкіндіктер әлуетімен күрделі қоғамдық-әлеуметтік қақтығыстар дәуірінде ұлттық, жалпыадамзаттық мұраттар туын жықпай ұстаған ойшыл ақын Ш.Құдайбердіұлы орыс ақыны Пушкиннің қара сөздегі үздік туындыларын туған халқына өлең тілмен сөйлетіп берсе оның және бір өзіндік себебі бар. ХІХ ғасырдағы орыс орленталистері қадап айтатындай, қазақ ақын халық, ақындықты ежелден өнер санап, бағалаған ел. Ауызша әдебиет өлең үлгісінде өтімді болғаны және бар. Осыларды Шәкәрім ескерген. Қазіргі кезеңде қазақстандық ғалымдардың Шәкәрім мұрасы хақында жаңа зерттеу бағыттарын түзуі өз алдына, байырғы дәстүрмен Ресей орленталистика ғылымы да Абай, Шәкәрім мұрасын назарда ұстаса нұр үстіне нұр болар еді. Өз дәуірінде ғана емес, арғы-бергі қазақ тарихындағы аса сауатты тұлғаның бірі Ш.Құдайбердіұлының «Ескі ақындық» өлеңінде қазақ өлеңінің теориялық тұғырларын

42 ШӘКӘРІМТАНУ айқындауда бағдар болар пайымдаулар жатыр. Бұл өлеңнің әр жолының дердік астарында бұққан көп сыр бар. Қазақ өлеңінің көркемдік құпиясы қанша зерттеліп келе жатқанымен, теориялық тұрғыдан тұғырын тапқанымен, әлі де ішін ашып болған жоқ. Өлең сөздің тарихында теориялық негізде саралана түсетін тұстар баршылық. Қазіргі уақытқа шейін кезінде Ш.Уәлиханов айырып, атап көрсеткен қазақ халық поэзиясы үлгілеріне қатысты арнайы зерттеу еңбектің болмауының өзі осы мәселеге үстірт қарап келе жатқандықты көрсетсе керек. Қазақ өлеңінің даму тарихындағы дәстүрлі үлгілер мен жаңа түрлер тұрғысында арнайы зерттеу, ауызша өлең мен жазба өлеңнің айырым белгілерін ажырату, тану бағытындағы зерттеулердің қажеттілігі жайлы тілтанушы ғалым Құлмат Өмірәлиев мәселе қойып, қайсыбір мәнде айғақ пікірлер айтып, нақты тұжырымдар жасады. Алайда, кейінгі кезеңдегі өлең теориясына арналған зерттеулер бағытында қазақ өлеңтанушы ғалымдары әр кезеңде күн тәртібіне қойып, қозғап кеткен пікірлер де, Қ.Өмірәлиев тоқтамдары да назарға іліне бермейтіні байқалып отыр. Бұл тұрғысында айтылар сөздің бір тиегі Ш.Құдайбердіұлының «Ескі ақындық» өлеңіндегі ойлармен сабақтасып жатыр. Әдеби ортада Абайдың «Біреудің кісісі өлсе қаралы ол» өлеңін тілге тиек етіп, «Бұхар, Шортанбай, Дулат өлеңін Абай өлең деп отырған жоқ қой» дегендей ойлар да айтылып қалады. Кезінде Абайдың бұл сөзі бұрынғылардың сөзі ауызша сақталып, көп өзгеріп жеткеніне де орай айтылғаны анық. Шәкәрім ескі ақынның өлеңіне сын көзбен қарап, бағасын дұрыс беруге қатысты бастаған шығармасында былай дейді: Ескі ақыл бізден өлі артық, Ол кезде туған бала артық. Жасымыздан шалы артық, Тақпақ пен мақал тағы артық, Суырып салма жағы артық. Айтады олар ойланбай, Сыпыра жырау, Шортанбай. Үмбетәлі мен Марабай Алды-артына қарамай. Соққанда жырды суылдап, Жел жетпейтін құландар! Шәкәрім терминдік мәнді жыр, түр, буын, ұйқас, тақпақ, мақал, сыпаттау, жыршы, ақындық, ақын тіл ұғымдарын қолданысқа енгізе отырып, ескі өлең туралы, ондағы ақындық қуат туралы, өлшем мен өрнек туралы, негізгі сарын, үзілмеген арқау, арналы желілер туралы үдете сөлеп, үздік-үздік ой төгеді. Жырдың жанрлық табиғатын өлең тілмен таратып айтқан, тауып-тауып айтқан Шәкәрімнің осы өлеңі жыраулар поэзиясының жанрлық, көркемдік қыр-сырын бір ғасыр жарымдай уақыт бұрын саралап бергенін көреміз. Жыраулар поэзиясының қайталанбас өзгешелік, ерекшелігін, мәселе тек өлшемде емес екендігін әуелі бір қайырып ескертіп алған Шәкәрім айтар уәжде кейінде өлең теоретиктері, соның ішінде Зәки Ахметов жыр өлшемімен жазылған жаңа түр лирикалық өлеңнің өзгешелігіне тоқталған тұстағы қисындармен желілес ой нышандары бар. Мұны оқыған ұландар, Үмбетей жырын сынаңдар Байқап оқып әрбірін, Ақылға салып бар сырын. Не деп отыр, - көр түрін. Абылайдың алдына Салып отыр көрдің бе, Басынан кешкен тағдырын. Сыртын ұқпа, мұны аңғар! Шәкәрім өз тұстары жыр деп айтса да, буыны бірдей болса да Үмбетей салған түрді жасай алмайды деп, жыраулық поэзияның өзгешелік, ерекшелігі тұнған толғау өлеңнің тарихи өзгерісін тап басып көрсеткен. Тақылдатып айтсақ та, Ұйқасқа жылдам қайтсақ та, Аяқты бірдей бассақ та, Шықпайды бізден терең сыр. 42

43 ШӘКӘРІМТАНУ Жырдың жайын білмейтін Бізде осындай ылаң бар. Шәкәрім жыраулар поэзиясының дәстүрлі көркемдік ерекшеліктерінің бірі тармақтардағы буын санының әркелкі болып келетін түрі туралы тап басып, анық айтады, осында бұл толғау өлеңнің міні емес, сыны деген ой анық. Боласың әлі бұған зар! Ақындықтың қуатын жаратылыстың жайымен жалғап сөйлеу дағдысында Шәкәрім желден жүйрік. Тапқыр. Жыраулық поэзияның негізгі арқау, дәстүрлі желілері, көркемдік құны осы өлеңінде төгіліп тұтас түскен. Ескі жырдың ұйқасы Бірі қысқа, бірі ұзын, Буындары бұзық деп, Біз баспаймыз ол ізін. Неге бұлай айтты деп Сынамаймыз негізін. Ойлай келсен ескі жыр Салады тұлпар желісін, Міне, байқа мұнысын. Әрі қарай Шәкәрім ескі жырдың кейде жорға, кейде жүйрік сипатын, кейде қыран құстай ұшарын, кейде қомдап қысқанын, қамшылап қанат қаққанын, кейде атылған оқтай аққанын, кейде жұлдыздай сызылып, алдыңғы түрден бұзылып, өзгеріп кете баратын құбылыстарын саралап береді. Ескі жырдың, ақынның сырын аңдап ұғудың жөнін меңзейді. Шәкәрімнің бұл өлеңі тосын теңеу, түлеп ұшқан ұшқыр тіркеске толы. Өлең сөздің қуат, әсерін, құбылған түсін, сұлу сымбатын құйқылжыта сипаттаған. Кейде жыршы айтады Ақбөкеннің жүрісін, Зырқырап барып қайтады, Алады тағы тынысын, Төрт аяғы көрінбей, Бұлдырап желер ерінбей. Кейде қарғып кетеді, Ылғи желіп керілмей... Енді бір сәт Шәкәрім атадан қалған асыл сөздің құны қымбат дейді. Келер күннің жайына қауіп айтып, ескертеді. Ойнағандай құлын, тай, Жырда болар талай жай. Кетпеңіздер байқамай, 43 Кейде айтады ақындар Жайдары желдің соғысын, Қатайып, кейде баяулар, Түрлендіріп долысын. Кейде ақырын сыбырлап, Жиілеу басып, жыбырлап, Әкетер алдап, ойды ұрлап. Жырда қате жоқ дейді ақын. Соны ұқ дейді. Анықтап біл дейді. Жырау поэзиясының өнеге, насихат, тіршілік тоқтамдарын, уағыз сөз айтар қырын да ақын назардан тыс қалдырмайды. Толғау тілінің құнын атап көрсетеді. Ақындық тәсіл сырларына меңзейді. Кей ақындар мисалдар Мөлдір судың аққанын. Арыстандай арқырап, Күрілдеп келіп сарқырап Баяулап барып ақырын, Жатады күнге жарқырап, Мініңді тырнап ашытар, Жігеріңді тасытар Тәтті сөзі балдай боп, Қасиеті қандай көп! Елжіретіп сүйекті, Бергендей боп тілекті... Шәкәрім қазақ поэзиясындағы дәстүр ұғымын осылайша өлең тілмен өрнектеп жеткізген. Сөз таңдауы, жырдың сипатын дөп басып, көкейге құйып тастап кетіп отыруы бөлекше осы бір «Ескі ақындық» атты шығарма Шәкәрім поэзиясындағы өзгеше бір көркемдік нәрімен, өлең сөзді саралау мәнімен құнды. Шәкәрім осында өлеңге теориялық талдау жасап отыр, өлең туралы сырт баға, жалпы мәндегі ой айтып отырған жоқ, өлеңнің ішіне еніп, бар құпиясын, құштарын, құнын ашып айтып отыр.

44 ШӘКӘРІМТАНУ Көркемдік талғамы, асыл сөзге деген талабы күшті, ойшыл Шәкәрім, дала данасының бір ғана шығармасының арқауында онсан ой айтарлық салмақ жату құблысының құпиялары әркез кім-кімді де тәнті етумен келеді. Бұл тұрғыда шәкәрімтануда арнайы зерттеулер әзірге аз ғана. Абай дәстүрін берік ұстанған, ілгері оздыруға қатысқан Шәкәрім ақындық өнер, өлең сөз, оның құны мен құнары туралы әркез ой қозғап отыратыны белгілі. Ж.Аймауытұлы мен М.Әуезов «Абайдан соңғы ақындар» атты мақалда айтқан ойға үндес сыншылдықты Шәкәрімнің осы «Ескі ақындық» толғамынан да көреміз. Шәкәрім ескі ақындықтың поэтикалық қуаты, дәстүрі, мектебі туралы сөзді бекерден бекер қозғап отырған жоқ. Өз заманындағы көп «өлеңшінің» көп өлеңі ақын талғамының таразысына тартылғанда, не әрі, не бері бола алмай жатқан, жаңаға бет түзеп жарыта қоймаған, ескіден бойын алып қашқан қайсыбір қалпымен де көңілге олқы соққандай. «Тегінде «Ақын бар, «өлеңші» бар. Ақынға қойылатын шарттар: әлгі айтылған өлеңшілікке ол шарттардың кейбірі болса да жарай береді. Бұлай болғанда біздің өлшеміміз көп, ақынымыз аз». Аталған мақалада Шәкәрім ақындығына да баға берілген. Абай дәстүрі, ақындық өнер, Шәкәрім ақындығы туралы төрелік айта отырып ой бөліскен Аймауытұлы мен Әуезов Шәкәрімнің өлеңінде мінді кемшілікті айтқанда жерлеп, кенеп, шенеп кететін, аямайтын шанышпа ащылық бар дейді. «Ескі ақындық» өлеңінде Шәкәрім дәстүрлі жырдың артықшылығы, поэтикасы туралы кейінгі ақындықтағы олқылықтарды сөгіп отырып сөйлегенін көреміз. С.Торайғыров 1913 жылы «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан» атты мақаласында ХХ ғасыр басындағы қазақ өлеңінің сапасы мен салмағы, тіл тазалығы тұрғысынан өткір ойлар айтқаны белгілі. Шәкәрімнің «Ескі ақындық» өлеңі қазақ поэзиясының көркемдік даму тарихындағы 44 елеулі жанрлық құбылыстарға көңіл бөлуімен де мәнді. Осы өлеңге Шәкәрім шығармашылығын жан-жақты зерделеген ғалымның бірі Ш.Қ.Сәтбаева мынадай бір қырынан ден қойған: «Ғылымның, творчествоның адамдарын жырға қосып, көркемдік бейне жасау дәстүрлі дегеннен шығады, «Ескі ақындық» деген өлеңінде Шәкәрім алғашқылардың бірі болып Үмбетей жырының сырларын, ескі ақындықтардың «суырып салма жағы артық» қасиеттерін «Сыпыра жырау, Шортанбай, Үмбетей мен Марабай «соққанда жырды суылдап, жел жетпейтін құландар» екенін өлеңге өзек етіп: Таңқаларлық ісі бар, Көңілді тартар күлкі бар... Жігеріңді тасытар Тәтті сөзі балдай боп Насихатты шамдай боп Қасиеті қандай көп, деп қастерлейді. Осы қасиеттердің мәнмазмұнын ашады, «Ақындыққа құмарлар» ақынның сырын танып, ойға салып, ұғып алуына кеңес береді». Не дегенде де Шәкәрім белгілі бір кезеңдегі қазақ өлеңінің көркемдік сапасына алаңдаушылық та білдіріп отыр. С.Торайғыров қозғап отырған, Ж.Аймауытұлы мен М.Әуезов айтатын өлең сөздің даму бағытындағы келеңсіздіктер Шәкәрімді де бей-жай қалдырмаған. «Бұзылған қанымызды түзеп, қарайған көңілімізді жуып, жанымызға пайда, дертімізге шипа болады-мыс деген жарыпсал жаңа әдебиетіміздің «нысана нұсқаған қол, көрсеткен жолы жоқ. Құр «қатын ойбайға» айналып, әркім соны ән көріп бара жатқан соң, қазақ жазушылары-ау, алдарына салып айтып отырмын: құр ойбай дегенмен ойбайдың да ойбайы бар ғой, жылаудың да жылауы бар ғой. Туыстағы тұрмыс дерті, зығырданды қайнатып, бармағыңды шайнатып ықтиярсыз ызалы ызғарын төгеді, сай-сүйегің сырқырарлық ащы зарлы бебеулерін қағып көңіл толғағын, жүрек

45 ШӘКӘРІМТАНУ түйініп тарқатады. Мен ақын ақ сүйеп, аты жоғалмайтын өлең деп соны айтамын. Сырт көрінісі қатын ойбай тұрсын, шайтан ойбай боп көрінсе де дәмі бар, маңызы бар ойбай сол, қайнаған қанның, қиналған жанның, толғатқан көңілдің, толғанған жүректің сығындысы сол. Соның үшін ондай «ойбай», ондай «бебеу» табыла қалса, салған жерден өзі де дертке шипа бола кетеді. Басқаларға қарағанда пайғамбардың жүрегінен құйылған құрандай соқыр кісі сыбдырынан тынырлық аққұла ашық тұрады. Марқұм Абай өлеңдері секілді». «Шәкәрім мен Сұлтанмахмұт» атты зерттеу мақалада Арап Еспенбетов айтқан ойлар аңғампаздығымен назар аударады. ХХ ғасыр басындағы замана салқыны қаншалықты шырай берілсе де, уақыт толқыны қай жағалауға қарай бастаса да Шәкәрім де, Сұлтанмахмұт та ұстанған бағыт, асыл сөзді ардақтаған ар тұғырында қалып отырды. Бабадан қалған айтулы мұра өлең сөздің тағдырына алаңдаушылық осының және бір айғағы. А.Еспенбетов Шәкәрім шығармашылығындағы дәуір қажеттілігінен туындаған бір ағыс әдеби сын бағытындағы сыншылдық таным болғандығына арнайы мән беріп, сөз қозғауы арқылы шәкәрімтанудың өзекті бір жайын ғылыми айналымға тартады. «Ш.Құдайбердіұлының «Қазақ тілі» газетінде баспа көрген екі мақаласы бар: «Қазақ тілі» газетінің басқармасына өтініш» (1924, 31 январь, 3 (412) және «Сынау һәм сынауды сынау» (1924, 4 март, 26 (425). Көрсетілген екі мақаланың тек шәкәрімтану ғылымында ғана емес, тұтастай қазақ әдебиеттануында, әсіресе мәтінтану, өлеңтануда, көркем сынның теориясы мен практикасында (сынға қойылар талап, сынның мақсатын сыншы келбеті, сыншы парасаты, т.т.) ерекше орынға ие». А.Еспенбетов Шәкәрімнің аталған мақалаларының маңызын өсіп келе жатқан әдебиетке сай әдеби сынды қалыптастыру бағытындағы ықпалымен салмақтайды. Осы бағытта Ш.Құдайбердіұлының «Ескі ақындық» өлеңінің әдеби талғам, көркемдік таным, әдеби сын мәніндегі қырлары да айқын. Резюме Статья представляет собой детальный анализ переводов Шакарима Кудайбердиева. Resume The article is detiled analysis of translations of Shakarim Kudaiberdiev. 45

46 ШӘКӘРІМТАНУ ӘОЖ Б.ҚАДЫРҰЛЫ, философия ғылымдарының кандидаты, доцент ШӘКӘРІМНІҢ «ҮШ АНЫҒЫ» НЕМЕСЕ ТАНЫМ ТАРАЗЫСЫНДАҒЫ АҚИҚАТ Шәкәрімнің «Үш анығы» таным таразысындағы ақиқат мақаласында автор Шәкәрімнің дүниетанымына өзіндік бір даралық көзқарасын білдіреді. Тірек сөздер: таным, философия, Шәкәрім, дүниетаным, «Үш анық». Шәкәрім қазақ философиясындағы шоқтығы биік тұлға. Оның философиялық дүниетанымын зерттеу ерекше діни және философиялық дайындықты талап етеді. Үстіртін таным, таяз білім Шәкәрім әлемін ашуға дәрменсіз. Шәкәрімді түсіну ойсыз құлақ пен мисыз бастардың (Шәкәрім) әрекеті емес. Оны сүю, қастерлеу керек. Онсыз Шәкәрім бізді өз әлеміне енгізбейді. Сондықтанда шәкәрімтану санаулы жылдар емес шын ниетің мен өміріңді беру арқылы жүзеге асады. Шәкәрімтану туралы сөз қозғағанда оның Үш анық философиялық трактатының айналасында көптеген даулы мәселелердің бар екендігін айта кету керек. Біз әлі күнге дейін Шәкәрімтанудың кіріспесі іспетті «Үш анық» дегеніміз не деген сұраққа дұрыс жауап бере алмай келеміз. Шәкәрімді арнайы құрылған комиссия ақтап шыққаннан кейін жарық көрген кітаптардың ішінде сапалысы Мұхтар Мағауин шығарған жинақ болды. Ал, 1991 жылы Әлем альманахында А. Сейдімбековтің ат салысуымен Үш анық философиялық трактаты жарық көрді. Кейін ол Қазақстан және Ғақлия ғылыми әдеби орталығынан жеке кітап болып басылып шықты. Сол басылымдарда жазылған алғысөзде...шәкәрім біріншіден, затшылдық 46 ғылым жолындағы таным мен, екіншіден, дін жолындағы дүниетаным бірінші, екінші анық деп көрсетеді де: Іздедім таптым анығын, Тастадым ескі танығын, деп өзі ғұмыр бойы шарқ ұрып ізденіп тапқан жолы үшінші анықты ұсынады деп жазылған. Осы пікір Шәкәрімнің Үш анық философиялық трактатын талдау барысында қайшылық тудыратындығын байқатады. Біздің айтарымыз Шәкәрім ешқашанда затшылдық ғылым жолындағы таным мен дін жолындағы дүниетанымды бірінші, екінші деп және оған қоса өзінше үшінші анықты ұсынбаған. Шәкәрімнің қазақ философиясына әкелген концепциясы, өзінің жеке тұжырымдарынан туындаған Үш анығы бар. Бұлар Шәкәрім өзі қол жеткізген анықтар. Шәкәрімнің «Үш анық» философиялық трактатын қолға алып алғаш оқыған оқырман қауымды оның кіріспесіндегі сыңаржақ пікір басқа жаққа бағыттап әкететіндігі сөзсіз. Бұл шығарманы қолына алғаш алған адам оның алдымен кіріспесін оқып үш анық туралы ондағы қате пікірлермен қаруланатындығын ойлаңыз. Мәселе ойшылдың Үш анық шығармасының алғашқы жарық көрген нұсқасына жазылған алғысөзде де емес делік. Мәселенің төресі жоғарғы оқу орындарында көптеп таратылып жүрген философия тарихы бойынша жазылған Философия тарихы атты (толық көлемі 285 бет,

47 VІІІ тарауы қазақ философиясына арналған) қазақ тілінде жарық көрген оқулықта ойшылдың дүниетанымына деген сыңаржақ көзқарастардың өріп жүргендігін қайда қоямыз. Бұл оқулық 1999 жылы Жеті жарғы баспасынан жарық көрген, авторлары философия ғылымдарының докторлары Ж. Алтай, А.Қасабек, Қ.Мұхамбетәли, көлемі 16 баспа табақ. Аталмыш оқулықтағы Шәкәрім туралы ( беттер) жазылған, оның дүниетанымына байланысты талдаулардағы кейбір теріс пікірлерді айтпай кетуге болмас деп ойладық. Өйткені бұндай олқылықтарды көріп тұрып көрмегенсу Шәкәрім дүниетанымын зерттеуші адам үшін ағаттық іс болар еді. Бір айтарымыз қазақ тіліндегі оқу құралдары неғұрлым көп болған сайын оған қуанғанан басқа артық ойымыз жоқ. Бар мақсат Шәкәрім сияқты ойшыл тұлғаның дүниетанымына дұрысты көзқарас қалыптастыру ғана. Бұл жолда ғалымдар бізді дұрыс түсінеді деген ойдамыз. Әйтпесе біреуді сынап ұпай жинау ойымызда жоқ. Ондай әрекетке бару Шәкәрім бабамыз айтқан ардың жолына жат нәрсе болар еді. Бар мақсат обьективті ғылыми көзқарас қалыптастыру ғана. Енді жоғарыда айтылған оқулықтағы Шәкәрімнің Үш анығына байланысты жазылған тайға таңба басқандай бетке ұрып тұрған кейбір қате пікірлерді келтірейік: Үш анық туралы айта келе 1) Бұл шығармадағы айтылған ойлардың сыры мен астарлы қатпарлары мол. Батыстағы материализм және идеализм тәрізді екі анықпен Шәкәрім шектелмей, өз жолы үшінші анықты ұсынады (253 бет). 2)... ғалам болмысын адамзат табиғатын әдеттегі құдай жараттымен емес, жаратылыс тұрғысынан түсіндіруі Шәкәрімнің материалистік бағыттағы алғашқы қадамы еді (265 бет). 3) Шәкәрімнің: Табиғат неше түрлі жан жаратты. Не үлкен, не кішкентай тән жаратты Керексіз, жансыз нәрсе жаратқан жоқ Есепсіз қанша мыңмен сан жаратты ШӘКӘРІМТАНУ 47 деген өлеңін келтіре отырып; Осыдан келіп Шәкәрім әлемді хаос, кездейсоқтықтар патшалығы деп түсініп, ақыр заманды күтушілерді батыл сынайды (267 бет) деген дәлелсіз пікірлерге барады. 4) Жалпы, Шәкәрім қай салада жазылған кітаптарды оқымасын, ол адам және әлем сырын білмекке ұмтылған. Жан не? Дін не? Барша ғалам қалай жаратылған? Міне осы сұрақтарға жауап іздеген. Және соның бәрін ол ноқтасыз оймен тексердім дейді. Осы оймен Меккеге барғанын да айтады. Шәкәрімнің дінмен жұлдызы жараса бермегенін дәл осы арада айта кетуіміз керек (271 бет). 5)Шәкәрімнің қажылыққа баруы туралы айта келе Бұл сапар оның ой өрісін кеңейтеді, ақын қазақ халқы дін қуған мұсылманшылық жолы емес, ғылым білім қуған Еуропа халықтарының жолын таңдауы керек деген ойға беки түседі (271бет) деп басқа әдебиетке сілтеме жасап аталмыш пікірді оң қабылдайды. 6) Шәкәрім дін мәселесіне айтылған, фанатик емес, ол схоластик, дінді тіпті мойындамаған, діни соқыр сезімнен мүлдем аулақ, сыншыл еркін ойдың, өз сөзімен айтқанда ноқтасыз ойдың, сау ақылдың адамы (271 бет). 7) Ақын көп өлеңдерінде өмірге материалистік көзқарасын байқатады (278 бет). Міне мұның барлығы аталмыш оқулықтағы Шәкәрімнің дүниетанымына байланысты көзқарастар. Жоғарыдағы келісуге болмайтын пікірлерге келетін болсақ, біріншіден Шәкәрім ешқандай идеолизм және материализм деген жолды да, ұғымды да анық деп көрсетпеген. Бұл ұят нәрсе. Екіншіден, Шәкәрім ешқашан ғалам болмысын, адамзат баласын табиғат жаратты деген жоқ, ойшылдың ойынша он сегіз мың ғалам жаратуышның құдіретімен жаратылған. Ол өзінің Үш анық философиялық тактатында тектен-тек Дарвиннің эволюциялық теориясын сынға алмаған болатын. Бұл жолда ойшылдың Дарвинизмге қарама қарсы принцип ұстанғанын ұмытпауымыз керек. Үшіншіден, Шәкәрім әлемді хаос, кездейсоқтық патшалығы деп түсіндірген жоқ. Керісінше ол дүние ерекше гармонияда, белгілі бір мақсатпен, асқан

48 шеберлікпен жаратылған деп дәлелдеуге тырысып баққан ойшыл. Төртіншіден, Шәкәрімді дінсіз деп айту барып тұрған ағаттық болар еді. Бұл Шәкәрімнің шығармашылығымен толық таныспай немесе түсінбей, сыңаржақ айтылған пікір. Бұл күнде дұрыс иман жоқ. Шатақ дін нәпсі тиған жоқ. Ақылы саудың ойына, Алдамшы діндер сиған жоқ деп Шәкәрім тек дінді бұзып теріс насихат жүргізушілерді ғана сынға алған. Ол тағы бір өлеңінде: Тәңірі таза болып бақ, сен де кірсіз. Шамаң келсе менен қаш, иең мінсіз. Ол құдайдай боламын деген емес, Сөзімнің түбін ұқпай деме дінсіз деп өзінің шын дін жолында екендігін ескерткенін ұмытпайық. Бесіншіден, Шәкәрім қазақ халқы дін қуған мұсылманшылық жолы емес, ғылым білім қуған Еуропа халықтарының жолын таңдауы керек деген пікірге бармаған. Керісінше ол:...ойласаң, барша адамзат туған бауыр, Бірін-бірі шұқылап қылды жауыр. Балалық, айуандықтан шыққан ел жоқ, Бұл сөзім талай жанға тисе де ауыр. Европа білімді жұрт осы күнде, Шыққан жоқ айуандықтан о да мүлде. Терең ойлап сөзімнің түбін біл де, Іштен жыла, шырағым, сырттан күл де деген ақынның ой-толғамдары оған айқын дәлел [3]. Сонымен қатар Ақын көп өлеңдерінде өмірге материалистік көзқарасын байқатады деу қате пікір. Өйткені Шәкәрімнің әрбір сөзі тұнып тұрған иман, сыры терең мәнді дүниелер. Жалпы кез-келген өлең өз табиғатында ешқашан материалистік бола алмайды. Сондықтан жоғарыда айтылған оқулықтағы Шәкәрімнің дүниетанымына байланысты пікірлер жас ұрпақтың санасына ойшылдың дүниетанымын ШӘКӘРІМТАНУ 48 теріс насихаттап, зиянын тигізіп жатқанын айтып кетуді өзімізге міндет санадық. Шәкәрімде үшінші анық деген ұғым жоқ дедік. Онда Үш анық қана бар. Ендеше Үш анық дегеніміз не? Сол туралы қысқаша айта кетейік. Ойшылдың ойынша барлық табиғат құбылыстары, дүниенің даму заңдылықтары, белгілі бір тәртіппен іске асады және бір жүйелілікте. Табиғаттың кез-келген құбылысын алыңыз, оған көз жеткізесіз. Әлемнің бірде-бір артық не кем жаратылған жері жоқ. Бәрі мақсаттылықта, өз орнымен іске асуда. Осы тұрғыдан алғанда әлем зор мәшине тәрізді. Оның әрбір бөлшегінің қызметі бар, себептілік арқылы қозғалысқа түсіп, белгілі анықталған сабақтастықта іске асып жатыр. Осыдан келіп ойшыл, бұдан түп жаратушының шеберлігін көреміз дейді. Сондықтан дүниенің ешқандай кездейсоқсыз белгілі бір заңдылықта дамуының негізінде құдайдың, жаратушының жаратқандығы Шәкәрім үшін ол - бірінші анық. Әсіресе Тауық неге шақырад сағат сайын деген өлеңінде ойшылдың бұл идеяларын айқын аңғаруға болады. Шәкәрім дүниенің негізіндегі бастапқы заңдылықтарды, гармонияны тану, білу адам үшін негізгі міндет деп тұжырымдайды. Бұл заңдылықтар мен үйлесімділіктердің негізінде, Шәкәрімнің ойынша жаратушы жатыр. Жаралыс басы қозғалыс, Қозғауға керек қолғабыс. Жан де мейлі бір мән де, Сол қуатпен бол таныс. Әлемді сол мән жаратқан деп ойшыл түпкі бастама жаратушының әлемнің пайда болуының ең негізгі себебі екендігін ашып көрсеткен. Шәкәрімнің ойынша, адамның барлық рухани қасиеттері жаннан шығады. Сондықтан адамның жаны өледі ме, жоқ па соны анықтау «Үш анық» философиялық трактатындағы басты мәселе. Шәкәрім жанның өлетіндігіне еш дәлел жоқ дейді. Жанның ажалсыздығы туралы идея әлемдегі діндердің ең негізгі қағидаларының бірі екендігі бізге мәлім. Бірақ жанның мәңгі өмір сүретіндігі туралы идеяға ойшыл басқа жолмен

49 келген еді. Бұл Шәкәрімге дейін де талай айтылып, дәлелденіп жүрген мәселе. Ол жанның ажалсыздығы туралы мәселеде ХІХ ғасыр, Еуропадағы спиритизм, магнетизм, телепатия ілімдерінің көзқарасын алға тартып, оны пайдаланада білді. Келдім қайдан, нетсем пайдам? Өлгеннен соң не болам? Мен деген жан-ақыл, айнам, Жоғалам ма сол шын-ақ? деп Шәкәрім бұл сұрақтардың айналасында өмір бойы ізденіс жасаған. ХХ ғасыр басында өмір сүріп отырған Шәкәрімнің бұл сұрақты қоюы біз үшін таң қаларлық мәселе. Себебі ХХ ғасыр батыс ғылымы мен өркениетінің затшылдық ғылым жолында шарықтап дамып, шырқау шегіне жеткен кезеңінде, қазақ ойшылы Шәкәрімнің, жан туралы сұрақты ең негізгі философиялық мәселе деңгейіне көтеруінде мән бар. ХХ ғасыр әлем халықтарының мәдениетінің орнын өркениет басып, көне дәуірмен салыстырғанда, әлем халықтарының мәдениеті төмендеп, өркениеті шарықтау шегіне жеткен кезеңде, жан туралы сұрақтың қойылуы бізді ойлантады. Оның ең негізгі себебі ХХ ғасыр барлық әлем халықтарының, әсіресе Еуропа халықтарында жаңа дәуірден бастап, қоғамдық қатынастарындағы қозғаушы күш, рухани емес материалдық құндылықтың алға шығуы, жанға қажет рухани құндылықтардың екінші орынға қойылуы болды. Әлі күнге дейін әлем халықтарын жаһандастыруға, белгілі бір ісқимылға баруға итермелейтін күш, осы материалдық байлық болып отыр. Цивилизация (бұл термин қазақ тіліндегі өркениет сөзімен дәлме-дәл мағыналас келе бермейді. Б.Қ.) жолы жанның қабілеттерін дамытуға кейде дәрменсіздік танытып қалатындығын жасырмау керек. Ол көбінекей адамдардың ішкі емес сыртқы өмірін реттеуге, оған жағдай жасауға бағытталады. Бұл заңдылық. Цивилизация (лат. Civilis азаматтық деген ұғымды білдіреді. Б.Қ.) азаматтық қоғамды орнатумен байланысты және ол көбінекей адамдардың ішкі жан ШӘКӘРІМТАНУ 49 дүниесіндегі еркіндіктері мен бостандықтарын емес сыртқы материалдық өмірдегі еркіндіктері мен құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған. Сондықтан да көптеген мемлекеттер қабылдаған азаматтық қоғам құру ортақ идеясы ұлттардың арасындағы өзіндік ерекшеліктің жойылуына жол ашып, цивилизация мәдениеттің дамуына кей жағдайда кедергі (ұлтсыздануды) тудыруда (бұны О.Шпенглер, Х.О. Гассет сияқты Еуропа ойшылдарының өзі дәлелдеп берген болатын. Б.Қ.). Сондықтан да цивилизацияның көбінекей тәндік өмірге әсері күштірек. Ал мәдениетті жасайтын негізгі күш адамның жанында жатыр. Ол жайында Шәкәрім бабамыз: Жан қожа, тән дегенің жанның құлы, Нәпсі неге білмеген бұрын мұны? Ойлашы: жан тапты ма, тән тапты ма, Жоғарғы қасиетті неше қилы? Тән терезе, қарайтын жан иесі, Жаннан шығар ақыл мен ойдың шыны демеп пе еді. Ендеше адамның ішкі еркіндігі жан әлемінің бостандығы қайда. Мәселе осында жатыр. Шәкәрім ХХ ғасырдың басында өмір сүріп отырып жанды ең негізгі мәселе ретінде тектен-тек көтеріп отырған жоқ. ХХ ғасыр әлемдегі болып жатқан соғыстардың түп негізінде материалдық байлық жатқандығы айдан анық. Осылайша жанын ойламай, тәнін ойлаудан шығып отырған қақтығыстар, зұлымдықтар қаншама адамдардың өміріне бақытсыздық, қауып-қатер әкеліп отыр. Қанеки, ақ жүрекке қайсың жеттің? Жеттім деп тамам жанды тентіреттің. Жиырмасыншы ғасырдың адамынан Анық таза бір елді көрмей өттім деп Шәкәрім тектен тек толғанбаса керек. Затшылдық жолындағы Еуропалық өмір сүрудің тәсілін жалғыз Шәкәрім ғана емес сол замандағы алаш қайраткерлерінің бірі Мағжан Жұмабаев өзінің Пайғамбар атты өлеңінде де Күн батысты қараңғылық қаптаған, жалғыз жан жоқ қараңғыда лақпаған, қарын деген сөзді ғана

50 жаттаған деп сынға алған еді [4]. Айта кететін бір мәселе мәдениетті адам жан әлемімен жасайды дедік. Бірақ сол жанды жетілдіруге ХХ ғасырда назар аударылды ма? Мәселен, көне грек мәдениетінде тәрбиенің екі түрі; бірі-гимнастикалық, екіншісі-мусикалық болған. Гимнастика бұл тәнге арналған тәрбие, ал мусика бұл жанды тәрбиелеу. Немесе қазақ халқының бесік жыры, балаға ертегі айту дәстүрінің адамның жас күнінен жанын тәрбиелеуге бағытталғандығын көреміз. Ал өркениетті қоғамда бұл іске асып отыр ма? Мәселе сонда болып отыр. Сондықтан, Шәкәрімнің ХХ ғасыр басында жан мәселесін аса маңызды мәселе ретінде көтеруі, бізді ойлануға мәжбүрлейді. Бұл жолда ол француз ойшылы Огюст Конттің позитивизімін сынға алады. Себебі Конт адамның жан дүниесі туралы сұрақты сырып қойып затшылдық жолындағы жаратылыстану ғылымын асыра дәріптеген болатын. Сондықтан Шәкәрімнің пікірінше Конттың ілімі адам тануға дәрменсіз. Енді бір кесел; 1797 жылы туып, 1857 жылы өлген Огюст Конт деген адам: Физика жолымен анықталмаған, метафизика нәрсені білем деп әуре болмайық. Дене сезімімен барлығы табылған нәрсені ғана шын деп білейік деген бір жол шығарып, оған позитивизм деп ат қойған. Соған нанып қалып, сол жолға түсіп, дененің бес сезімі арқылы білінбеген нәрсені біржола жоқ деп қоятын болған. Сөйтіп жанның ең қасиетті терең ой, ноқтадан сау ақылын арқандап қойып, жанын тани алмай қалған деп жазған болатын Шәкәрім [5]. Шынымен Еуропадағы позитивизм затшылдық ғылымға сүйеніп, олардың танымдық ізденісі адамды тануға емес, табиғатты тануға бағытталған еді....ойменен тапқан бұлдыр деп, Дене мен пәнге байлаған Баяғы Конттың сөзі еді. Жаңаны көрсе жүгірген, Ақылдан мүлде түңілген, Осыдан дұрыс жол жоқ деп, Бұл уды судай сімірген дененің соқыр көзі еді деп, Шәкәрім Огюст Конттың ілімінің адам ШӘКӘРІМТАНУ 50 танудағы біржақтылығын сынға алған еді. Ондағы басты ой жан туралы ойламай затшылдық ғылымның алға шығуын сынға алу болатын. Сонымен, Шәкәрімнің ойынша жан өлмейді, ол да тән тәрізді өзіне азық қажет етеді. Жан тәннің қожайыны, тән өлсе шіріп басқа түрге ауысады, ал жанның заты ғарыштан. Жанның ажалсыздығы, аса маңыздылығы Шәкәрімнің философиясындағы екінші - анық. Шәкәрім жан мен рухты айрып қарады. Шәкәрімге дейінгі қазақ мәдениетінде рух ол өлгеннен кейінгі жанның күйі, аруақ деген ұғымдармен байланыстырылып келсе, Шәкәрім рух ол жан емес, ол адамның таза ақыл (арлы ақыл) ойымен байланысты қасиет деп білді. Егер дүние мақсатты жарасымдылықта дамып жетілсе, адамның жаны мәдениетті жасауда ең негізгі роль атқарса, оған енді азық керек. Ол ұждан. Ұждан бұл Шәкәрім философиясындағы үшінші анық. Ұждансыз адамды елестету мүмкін емес. Себебі ол адамның ішкі рухани әлемі болып саналады. Жаныңа қызық жалғанда, Неменең қалды арманда. Бұл жалғанда не серік, Тәңірі алдына барғанда немесе Несін сүй, несін сүйме ерік өзіңде, Нәпсің де ақылың да тұр көзіңде. Сынау үшін жаратқан бір Иең бар, Тексерілмей қалмайсың бір кезінде деп Шәкәрім бабамыз Тәңір алдындағы дұрыс жол ар-ұждан екендігін ашық айтқан. Және ұждансыз адамның жүрегін ешбір ғылым, ешбір өнер тазарта алмайды деп өз ойын түйіндейді. Сондықтан ұждан ғылымнан да, өнерден де, білімнен де жоғары тұратын адамның бірденбір қасиеті. Сыртқы сөзің шын болса, Ішің толған жын болса. Жүрегіңде мін болса. Айтқан сөзің ем емес.

51 Жүрегі таза адамдар, Зұлымдықтан амандар, Қиянатсыз надандар, Әулиеден кем емес. Ендеше Шәкәрім ілімі үшін ұждан ғылымнан да, өнерден де, білімнен де қасиеттірек нәрсе. Өйткені Алланың адамның жүрегіне қарайтындығы қасиетті Құран кәрімде айтылған болатын. Ұждансыз адам басқа қасиеттердің барлығын зұлымдыққа пайдалануы мүмкін. Міне, осылайша ойшыл өзінің Үш анық концепциясын қалыптастырған еді. Осы үш анықтың негізінде келіп Шәкәрімнің көрсеткен ар ілімі қалыптасады. Ар ілімі ол рухани тазалық жолы. Ар ол Аллаға тән қасиеттің адам жүрегіндегі сәулесі болып табылмақ. Шәкәрімнің ар ілімі Абайдың Жүректің көзі ашылса, Хақтықтың түсер сәулесі. Іштегі кірді қашырса Адамның хикмет кеудесі деген философиялық ойымен үндес. Көзге сеніп, ойға сенбей, Жанды жоқ деп қаңғырып. Адасып жүр ақты көрмей, Көңілі соқыр көп надан. Ана сансыз кереметті, Кім жаратса, Тәңірі сол, Десе нетті, қойса бетті, Хақиқатқа жайнаған деп толғаған Шәкәрімнің ар ілімінің мақсаты ішкі тазалыққа жету арқылы хақтықты тануға жол ашу. Қысқа қайыра келе айтарымыз Шәкәрім ШӘКӘРІМТАНУ Резюме жатқан дария, оның ілімі барлық адамзатты бақытқа жеткізуге бағытталған. Ол қазақ философиялық ойын ерекше белеске көтерген ойшыл. Оның әрбір сыр сөздері құлақтың түбінде қалып қоймай, жүректің түбіне жетуі керек. Абай мен Шәкәрім сияқты асыл қазынаны зерттеу аса бір тазалық пен шынайылықты қажет етеді. Олардың дүниетанымына басқа бір ұғымдарды теліп, оны материалист немесе идеалист қылудың еш қажеті жоқ. Үш анықты білу Шәкәрім әлеміне оң қадам жасауға бастайтын кіріспе ғана. Ал оны тану өзіңді-өзің тану деген сөз. Сондықтан Үш анықты шатастырмайық! Әдебиет 1. Шәкәрім. Үш Анық. Алматы: Қазақстан және ғақлия ғылыми-әдеби орталығы Алтай Ж., Қасабек А., Мұхамбетәли Қ. Философия тарихы (жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық) Алматы: Жеті жарғы, Құдайбердиев Ш. Шығармалары / Өлеңдер, дастандар, қара сөздер/. Алматы, б 4. Жұмабаев М. Сүй жан сәулем (Өлеңдер мен поэмалар). Алматы, б. (40). 5. Құдайбердіұлы Ш. Тіршілік жан туралы //Абай журналы. 1994, Абай Құнанбаев. Шығармалар жинағы. Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, О. Шпенглер. Закат Европы. (перевод И.И. Маханькова) 1 2 том. Москва: Айрис Пресс Ортега-и-Гассет. Восстание массс // Избранные труды. М.: Весь Мир, с. В статье Кадырулы Бақытжана рассматривается проблема «трех истин» Шакарима. Автором подвергаются критике предыдущие концепции понимания «трех истин». Resume Тhe article writte by Kadyruly Bakytzhan reveals the problem of Shakarim s three truths. He offers a new way in consideration of human soul s problem as the main factor af culture formation. 51

52 ШӘКӘРІМТАНУ ӘОЖ А. АҚТАНОВА, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті «ЕҢЛІК -КЕБЕК»: ШӘКӘРІМ МЕН М.ӘУЕЗОВТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҮНДЕСУІ Ғалым мақаласында М.Әуезовтің тұңғыш шығармаларының бірі «Еңлік- Кебек» пьесасының жазылуы Шәкәрім шығармасымен астасып жатканына тоқталып, қос қаламгердің бір тақырыпты әрқырынан суретеуін сөз етеді. Тірек сөздер: «Еңлік-Кебек», поэма, драма, үндестік, шығарма. Тарихи уақыт аумағынан қарағанда Шәкәрім мен М. Әуезов шығармаларындағы тарихилық, белгілі оқиғалар мен сюжеттік желі аясында келуі де екі қаламгер үндестігін айқындамақ. Шәкәрім Құдайбердіұлы мен Мұхтар Омарханұлы поэма мен драматургия жанрын бір-бірімен ұштастырып, ХХ ғасырдың алғашқы кезеңінде көркем әдебиетімізге жаңалық лебін әкелді. Шәкәрім ақын мен Мұхтар Омарханұлы арасында ғажайып дәстүр жалғастығы, үзілмеген арқауы мен үндестігі қос қаламгердің бір тақырыптың әр қырынан көрінуіне, әр жанрда жырлануына әкелді. Шәкәрім мен М. Әуезов шығармашылығындағы алғашқы тоқайласу - «Еңлік-Кебек» оқиғасына байланысты өрбиді. Екі қаламгердің шығармаларындағы «Еңлік - Кебек» оқиғасына байланысты өзара сабақтастықты академик Р.Нұрғали өз зерттеулерінде жақсы талдап көрсеткен. Шәкәрімнің «Жолсыз жаза» деген атпен жариялаған поэмасы, оның жазылу тарихы туралы әдебиет зерттеушілері әр түрлі пікірлер білдіргені бегілі. Себебі, «Еңлік пен Кебек» оқиғасына байланысты бес көркем шығарма жарық көрді. Олардың авторларының ұстанған позицияларына байланысты жанрлық түрлері де әр алуан. Алғашқы нұсқа қара сөз үлгісінде «Дала уалаяты» газетінің 29,30,31,32,34,40 сандарында «Ұмытылған» деген бүркеншік 52 есіммен жарияланды. «Дала уалаяты» газетінде 1890 жылғы 46,50 сандарында «Қазақ турасынан хикая» деген атпен екінші рет жарияланды. Екі нұсқадағы айырмашылық кейіпкерлердің есімдерінде ғана. Белгілі ғалым М. Мағауин «Дала уалаяты» газетінің сандарында жарық көрген әңгімені Шәкәрімдікі емес Абай қаламынан шыққан дүние деп дәлелдер келтіреді [1]. Екі нұсқадағы әңгіме де ең алдымен орыс тілінде жарияланып артынан қазақша нұсқасы басылған. Орысша нұсқадағы әңгімелерді Абайдың орысша оқыған, бірақ дүниеден ерте озған інісі Халиолла Өскенбаев жазған дегені Ә.Марғұланның архивтегі деректері бойынша ғылыми қауымға белгілі. Онда: «Кадет корпусының соңғы класында оқып жүріп Халиолла Н.Ф. Костылецкийге қазақ тілінен көп сөздер жазып береді, оларды әрі қазақ тіліне аударып жазады. Оның ішінде «Еңлік-Кебек», «Қалқаман-Мамыр», «Есім ханның ескі жолы», «Қазақ билерінің ерте кездегі шешімдері» тағы басқалары бар... ХІХ ғасырдың 90-жылдары Халиолланың жазулары Н.М.Яндрицевті, Н.И.Наумовты, Н.Н.Максимовты қатты толғандырды. Олардың ортасынан Н.И. Наумов пен Н.Н.Максимов «Дала уалаяты» газетіне хат жазып, Халиолланың жазуларын Омбыға жіберсе деп сұрады. «Еңлік - Кебектің» ғажайып әңгімесін Н.И. Наумов «Сибирь» газетіне басып

53 шығарды (1892). Халиолланың көп жазулары Н.Н. Максимовтың архивінде сақтаулы» [2.]- дейді. Белгілі ғалым Ш.Сәтбаева екі әңгімені де Шәкәрім шығармасы деп танып: «Мы считем, что вышеназванные очерки написано Шакаримом и является результатом проведенного им тщательного анализа известных сюжетов легенд для подготовки и создания поэтических вариантов поэм «Калкаман-Мамыр» и «Енлик-Кебек». Думается, он решил вначале опубликовать прозаические варианты поэм. Вполне вероятно, что бывая по служебным делам в Омске где выходил «Сибирский Вестник», он и принес туда свои очерки» [3,42], деп қорытынды пікірін білдіреді. М.Әуезов пен Шәкәрім арасындағы алғашқы рухани-шығармашылық байланыс басы болған «Еңлік-Кебек» оқиғасы туралы айтылған ғылыми пікірлер мен М.Әуезов туралы естеліктерді саралай келе жазушының бұл қадамын тиянақты түрде дайындағанын көреміз. Себебі, Шәкәрім мен Тұрағұлдың жас Мұхтарға осындай маңызды қадам жасап қазақ даласында тұңғыш рет пьеса қоюға дайындалып жатқанында ақыл қоспауы мүмкін емес. «Еңлік Кебек» оқиғасының тарихи негізі бар екенін ешбір ғалым де теріске шығармайды. Ондағы тарихи тұлғалар, жер-су аттары, болған оқиғалар тарихи көптеген мәліметтермен сәйкес келеді. Шәкәрім де, Мұхтар Әуезов те оқиғаның негізгі арқауы махаббат трагедиясы етіп алғанымен, заман бейнесін нақтылы көрсету мақсатында, өмірлік фонына мән береді, тарихи ақпарат беріп, Ақтабан шұбырындыны оқиғаның тарихи өзегі етеді. Пьесадағы сюжеттік желі, идеялық нысана, жаңаша өңделген тұстары белгілі ғалым Р.Нұрғалидың монографиясы мен театр зерттеушісі Б.Құндақбаев еңбегінде талданған. Мұхтар Мағауиннің де Шәкәрім қаламынан туған поэмаға байланысты айтылған пікірін аса құнды деп танимыз: «...ұмытылмауға тиіс, кейінгіні ойға қалдырар, ғибраты мол хикая Еңлік пен Кебектің тағдыры. Шығарманың негізгі арқауы махаббат трагедиясы болғанымен, автор замана кейпін нақтылау, оқиғаның ескі күндерде өткенін, ШӘКӘРІМТАНУ 53 ендігі жерде ел арасында мұндай келеңсіз істер болмауына тиісін дәлелдей түсу үшін хикаяның өмірлік фонына айрықша мән береді, шағын көлемді тарихи ақпар жасап, Ақтабан Шұбырынды күндерін, елдің қырғынға ұшырап, азып-тозуын сипаттай келе, қазақтардың қайтадан күш жиып, жауға қарсы аттанғанын, үлкен жеңістерге жеткенін айтады. Автор мақсаты жоңғар соғыстарының шежіресін жасау емес, Еңлік-Кебек трагедиясына себеп болған қоғамдық, әлеуметтік жағдайларды айқындау. Сондықтан да, ақын ойрат одағы жойылғаннан соңғы кезеңде шығыс облыстарға ауа көшкен рулардың өзара күресіне арнайы тоқталады. Хандық өкімет құлап, әркім өз басына би болған замандағы бұл қақтығыс ел мүддесінен емес, ру мүддесінен, ағайынға тиесілі жайлау, қыстауды тартып алу мақсатынан туындаған еді. Әрине, тар жерде тек отырып, аштан қырылмадың деп Тобықтыны кінәлау қиын, бірақ кең қонысының бір өңірін қаны қарайып келген ағайынға қимаған Матайды да ақтау мүмкін емес. Енді ағайын арасында күрес басталды. Дәл осындай кезеңде албырт көңіл, ақ махаббат табыстырған Тобықты жігіті Кебек пен Матай қызы Еңліктің тағдыры қандай болмағы айтпаса да түсінікті» [4,19], деп поэма тарихилығы мен көркемдік арнасына тоқталады. Шәкәрім Абай идеясын арқау ете отырып, дүниеге әкелген «Еңлік-Кебек» поэмасында суреттелетін тарихи шындық біреу, ол адамзат қоғамындағы мәңгілік қозғалыс диалектикасынан шығады. Шәкәрім поэмаларындағы оқиғаға қатысушы адамдардың барлығы да өмірде болған адамдар. Сондай-ақ, топономикалық атаулар да нақтылы, бүгінгі күнге дейін халық қолданысындағы атаулар. Кез келген эпикалық туынды өткен күннің тарихын суреттесе де, өз заманы туралы болса да тарихқа сүйенбеуі мүмкін емес.бұл ретте ғалым Т. Сыдықов былай дейді: «Осы орайда тарихи негізі жоқ эпос болмайтынын айта кеткеніміз жөн. Эпостың негізгі ерекшелігі оның тарихпен, тарихи оқиғалармен тығыз байланыстылығы. Мәселе, тек әр эпикалық шығармада осы тарихи шындықтың

54 ШӘКӘРІМТАНУ қаншалықты дұрыс, кең нақты суреттелінуінде» [5]. Тарихи шындық пен көркемдік шындық байланысынан көркем шығарма туындайтынын ғалым Қажым Жұмалиев түйіп айтқан: «Тарихи оқиғаның ізі, сәулесі болып әдеби мұралар туып отырды. Олардың кейбіреулері оқиғаның жалпы, ұлы сорабын сақтаса, ескірген сайын әңгімеде көмескіленіп оқиғаға қиял араласып, шын болған оқиғамен, болуға мүмкін емес ғажайып нәрселер қатар келіп отырса, кейбіреулері күні кеше ғана болып өткен, ізі суымаған тарихи оқиғаның негізінде туды. [6, 63] «Еңлік-Кебек» пьесасы мен поэмаларының нақтылы тарихи шындық пен көркем шындықты саралай отырып жазушы мен ақын пайдаланған әдеби тарихилық деңгейін анықтауға болады. Шығармадағы тарихи оқиғалар тек көркем сюжетке тарихи фон ретінде ғана алынса да оның сол оқиғалалардың нақтылы болғандығын дәлелдейтін фактілер көп. Және де бұл деректер сол жастар басындағы мұң ғана емес, бүкіл қазақ халқының тағдырындағы ескі өлшемдер мен рулық тартыс қасіретін де айқындамақ. Шәкәрім шежіреші ретінде кез-келген шығармасында тарихи деректерден барынша мол хабар беріп отырады. Бұл ақын Шәкәрімнің тарихшылық сипаты. «Еңлік-Кебек» поэмасында ақын көркем сюжетті бастамас бұрын оқиғаның тарихилығына тоқталады. Сол заманның тарих деректерін, қазақ пен қалмақ арасындағы қырғын соғыс нәтижесінде рулар арасындағы жер бөлінісін де тарихпен сай өрген. Мысалы, Содан кейін қалмақты қазақ қуған, Жиылып шаба берді ойдан, қырдан. Тарбағатай, Шыңғыстың жан-жағында Көшпелі көп қалмақ бар бұрын тұрған. Қырылған соң қаламақтар жаман сасқан Норжайсаң, Шәуешектен өте қашқан. Ата қоныс- Арқаны босатып ап, Қазақ келіп қалмақтың орнын басқан. деген жолдар қазақ руларының қалмақтан босаған жерлерге орналасуы, соның ішінде Кеңгірбай мен Қараменде бастаған елдің Матай 54 руы қоныстанып қойған жерге сыналай келіп отырғаны жалпы негізгі тартысқа апаратын жол деуге болады. Себебі жер мәселесіне келгенде Кеңгірбай бидің аса қатал екендігін тарихи оқиғалар дәлелдейді. Шәкәрімге Мағауия жазған «Еңлік-Кебектен» кейін Абай ел арасын араздастырмау үшін қайта тапсырма беріп, жазғызғандықтан ақын Кеңгірбай би аталарының қаталдық іс-әрекетін шарасыздық ретінде көрсеткен. Кейіннен Шәкәрім Қодар- Қамқа оқиғасына байланысты да атасы қажы Құнанбайдың іс-әрекетін ақтап пікір білдіреді. Шежіресі Б.Исабаевтың еңбегінде бұл оқиға былай жалғасады: «Сыбан Матайға жемежемге келгенде қол қоспаған болды. Өлтіруге Кебек пен Еңлікті қош көрмеген! Бәсе, бұл соны медеу етіп, Сыбан жұртынан соны күтіп еді-ау. Шараң не, есіл Кебек тағдырына сол жазылған соң... Енді қалған Тобықты жұртын шоқ ұстау керек. Ер құны болған «атқа қоныс Шыңғысқа тіс-тырнағымен жабысып көрсін! Ащысудағы Көкшелерді Қалбадан қайыру керек. Қабекең соны істеді. Бұл Көкше жұртының мәңгілік мақтаны болды. Көкшелер осылайша Шыңғыстың Хан биігін қасиетті Қабекеңнің өз қолынан алды....матайлар Еңлік-Кебек қазасынан соң екі-үш ай өтпей-ақ, Шар-Делбегетей өңіріне көшіп, Шыңғысты босатты. Тобықтылар босаған жұртқа бірлеп-екілеп ие бола берді...» [7,306]. Десек те, ақын тарихи фактыны айналып өте алмай, негізгі тартыстың жер мәселесіне байланысты өрбитінін оқиға басында «тарихи фон ретінде ғана» алынатын кіріспеде айтып өтеді. М.Әуезовтің пьесасы сахналық қойылым болғандықтан бұндай нақтылықтан гөрі көркемдік жағына баса назар аударылған шығарма. Пьесада да, поэмада да көркемдік сипат пен тартысты оқиғаның өзегі, басы болып тұрған негізгі бейне Нысан абыз образы. Шәкәрімде: Ол кезде бақсы болған Нысан абыз, Шын дәулескер бақсының өзі нағыз. Жын айта ма кім білсін шын айта ма, Айтқаны келеді деп қылады аңыз.

55 ШӘКӘРІМТАНУ деп абыздың бақсылық әрекетін азырақ айтып өтеді. Ал, М.Әуезов сахна тәртібінің көркемдік ерекшеліктеріне бағына отырып жасаған. Мұнда Нысан абыз батагөй бақсы, әрі өз руының қамын ойлайтын ақсақал ретінде көрінеді. Абыз монологына назар аударсақ: «Жаратқанның жарлығына ризамын, аз ауыл тобықтының алақанына салған батагөйі қылды. Сақал-шашым ағарғанша тұғырымнан тайғаным жоқ. Қарқара би-төре, батыр-балуан әлі де болса алдымнан өтеді, оң батама ынтық болады. Келе жатқан күндерді, көмескіні болса да сенеді» дейді. Бұл арқылы Нысан абыздың өз тірлігіне болжағандарының барлығы келмесе де елдің сенетініне риза қария бейнесін көреміз. Пьесада М.Әуезов нақтылы айтпаса да негізгі Кеңгірбай ойын поэмамен үндес алады. Кеңгірбай пьесада жеке тұрып, монолог айтпаса да, Шәкәрім поэмасында суреттелетін түпкі ойы білінеді. Себебі бұл тарихты Мұхтар Әуезов өте жақсы білетіндіктен Кеңгірбай биді қанша ақтап алайын десе де, өз ойын жазбауы, білдірмеуі мүмкін емес. Тарихты бұрмалау да мүмкін емес. Д.Дидроның пікірінше, «монолог персонаждар үшін іс-әрекеттік және көңіл аптығуын басатын демалыс болып табылады»; монолог «өте күшті әсер ететіндіктен» онда «қаһармандардың көңіл түкпіріндегі жасырын ойлары сөз етіледі» [8, 381]. Яғни, автор саналы, бейсаналы болсын монолог қолданғанда өз білгенін кейіпкерінің аузына салмауы мүмкін емес. Жазушы Қараменде мен Кеңгірбай дауына байланысты оқиғаны өз пьесасында ұтымды қолданады. Екі бидің ел басқарудағы таласы мен жер, мал дауына байланысты өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдырады. Автордың мұнысы екі бидің руаралық тартысының Еңлік пен Кебек оқиғасына ұласып, екі жастың тағдырын шешуде оқиғаны шиеленістіріп жібергенін көрсеткен. М.Әуезов тарихи оқиғаны жақсы білген, әрі оны көркемдік тәсіл ретінде ұтымды қолданған. Мысалы: «Қараманде. (ашуланып) Тағы да қасқырша өз күшігіңді өзің жейін деп пе едің? Қеңгірбай. Даданның улы тілін аурулы денеме тағы да сұқтың ба? Кезін аңдып, бауырлығыңды бұдан бұрын да сынағанмын. Елжіреген жүректі көргенім жоқ-ты. 55 Қараманде. Қайтпас тас бауыр қылған сенің осы менмендігің болатын (тым-тырыс)», - деген үзінді Кеңгірбайдың мінезінің қаталдығын көрсетеді.1943 жылғы нұсқасы бойынша осы арада оқиғаға Абыз араласады. Екі бидің ортасында тұрып: «Абыз. (Қарамендеге) Уа, Қараменде, сені жұрт баба десе, мен сенен де гөрі кәрімін! Қостамаймын Кеңгірбайды, құптамаймын сені де. Елің...елің жоқ па еді дадандай! Елің болса қолың кәне?! Тіпті тобың болмасын, тобырың кәне?! Не тұрысың...мұтылып қу томардай?! Жапажалғыз қу сояудай...не көмекке, қай керекке келдім дедің? Ер сәлемі әкелсе, ерте келмес болар ма, ер-азамат тұрғысын! Сылдыр сөзбен шығарып сап, сынайын деп кепсің ғой. Көлгір сөзбен көлденең болғың кепті ғой. Алданбаймын...алданбаймын! Қараменде. Жетті... жетті тілің сүйегіме! Тоқтат, Абыз! Абыз. Өзің айт...барыңды жиын да, тек бауырыңды сүйіп айт, Кеңгірбай. Би. Бауыр...бауыр менің атам Әнет бабаң емес пе еді? Абыз. Не дейсің! Не деп келесің сен? Әнет бабаң...әнет бабаң серік пе саған... бұ шақта! О-о-о! Соноу... соноу ма?.. Қалқаман-Мамыр етпек пе ең? Ерінің жаны, бөрінің аузына түскен сұм заман! Сұм заман!» деп екі жастың жанын аман алып қалуды ойлайды. Поэма мен пьеса арасындағы осындай ұқсастықтар екі қаламгердің тарихи оқиғадан онша ауытқымай, әрі Мұхтар Әуезовтің Мағауия нұсқасын емес, Шәкәрім поэмасының негізінде жазғанын көреміз. Поэмадағы тартыс пен пьесадағы билер сахнасы әр кейіпкердің бүкіл болмыс бітімін әр шыққан сөздерімен шегелей түседі. Сол заманның билері өз заманына лайықты тілде, өз дәрежесіне сай сөйлеуі заңдылық. Мұхтар Әуезов пьесада қазақ билігінің барлық інжуін ашып бере алған. Себебі, Абай билігі, одан кейінгі Шәкәрім билігі туралы бірін бидің өз аузынан естіп, бірін халық жадынан қанық жазушыға билер сахнасын бар көркемдігімен көрсетпеуі мүмкін емес. Шәкәрімнің поэмасында да Кеңгірбай Әнет бабаның кесімді сөзін еске алып, екі жастың тағдырын шешеді. Ақын би шешімін

56 жұмбақтап айтқан деп алып, оның жауабын көпшілікке өзі емес Көбейдің аузымен айтқызады. Біздің мақсат оқиғаның нақтылы тарихилығын анықтау емес, Шәкәрім мен М.Әуезовтің бір оқиғаны беруде қолданған көркемдік ерекшеліктерін және әдеби тарихилықтың ерекшелігін көрсету болғандықтан есімдер тарихын көп сөз етпейміз. Нысан абызға бал аштыруға келген Кебек әрекетінен басталатын поэма оқиғасының басында кіріспе ретінде алынған жалпы жағдайды беретін шумақтар оқиғадағы тартыстың жүйелік желісі болып тұр. Ғашықтық хикаясының тек екі ру арасындағы өзара жай тартыс емес бұрыннан келе жатқан жер дауы мәселесі екенін ақын: Туысқан қия алмай, «жүр деп-сен де», Көп айтқан Кеңгірбай мен Қараманде. Бос тұрған соң Шыңғысқа матай қонған, Біздің ел әне-міне деп жүргенде... Әр топта да батыр бар некен-саяқ, Сүтсе де батыры көп Жуантаяқ. Қырды алып, бөктерге таласыпты, Матай-сатай дегенді тыңдамай-ақ. деген жолдар арқылы екі рудың бір жерге таласа келіп қонып отырғанынан хабардар етсе, Мұхтар Әуезов Нысан абыз алдына келіп даурыққан батырлар сөздері арқылы көрсетеді. Абыз, Көбей, Матақ диалогтары арқылы береді. Жазушы Кебек батырлығы туралы да осы жерде рулас батырлар аузынан айтқызып, таныстырады. Шәкәрімде де, Мұхтар Әуезов те де Кебектің Абыздан бата сұрайтын жері мен Абыздың «ажалың биік қабақ сұрлау қыздан» деп болжау айтуы бірдей. Шәкәрімнің поэмасында Кебектің сыртқы келбеті мен ішкі жан дүниесіндегі тазалық пен адамгершілігі қатар берілген. Он бесінен аты шыққан батыр жігіт еліне адал екенін «Ел қамы үшін өлуге жанын салып» деген жолда білдірсе, «Жауға батыл, жақынға және әдепті, Кішіні іні, үлкенді ағатайлап», деген жолдардан батырдың тәрбиелі, әрі адамгершілігі асқақ екенін де байқаймыз. ШӘКӘРІМТАНУ 56 Бірақ пьесада Мұхтар Әуезов кіргізген кейіпкерлер де бар. Бірнеше қосылған кейіпкерлердің ішінде наймандар тобындағы Еспенбет бейнесі оқиға сюжетінің трагедиялықпен аяқталуына өз үлесін қосады. Еспенбет батыр сыбаннан шыққан атақты ақын Дулат Бабатайұлының «Еспенбет» дастанының кейіпкері. Еспенбет батыр бейнесі көркем әдебиет тарихында бірнеше шығармада кездеседі. Алғашқысы Дулат Бабатайұлының дастаны болса, кейінгісі С.Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасындағы Адақ батыр. Нақтылы тарих бойынша Еспенбет батыр Еңлік- Кебек оқиғасы кезінде Шыңғыстау өңірінде болмаған. Егер болса да ол мұндай қатыгез шешімге бармас еді деп ойлаймыз. Себебі, Адақ деген есімді иеленген ақылына батырлағы сай адам жер дауы, жесір дауы деп қаталдық етпеген болар еді. Адақ батырдың Еспенбет екендігі туралы дерек «Қаракерей Қабанбай» атты аңыз, зерттеу қиссалар жинағында «Еспенбеттің Адақ аталуы және Маржан қыз оқиғасы», «Маржан қыз» («Шаған қыз») әні туралы» деген тарауларында толық берілген. Авторлары Зейнолла Сәнік пен Бейсенғали Садыхан Кәрібай ақынның аузынан естігендерін жазады [9]. Еспенбет батыр туралы Ғ. Зұлқаровтың интернет порталда жарияланған «Еңлік- Кебектегі» Еспенбет кім?» мақаласында да деректер беріледі [10]. Ал, М.Әуезов Еспенбет батырдың есімін пьесадағы негізгі тартысты күшейту үшін алған. Себебі, қабырғалы би Кеңгірбай қаймығып, Кебектің арасына түсе алмауы үшін ел арасында танымал тұлғаның қарсы жақта болуы тартыстың нағыз трагедиялық сипат алуына әкелген. Жазушы арындаған Еспенбеттің құрық бермей отырған Көбейді жеңуі қара күшке салып: «Жоқ, мен ондай емексіткен сөзге еліге алмаймын. Менің кесер сөзім әлгі. Бір емес екі таңдау тастадым. Аяғаным сол дағы. Тоқтасып бауыр боламын десең көнесің айтқаныма. Көнбейтін болсаң арам алыс алашпын. Ораздың түбіне мақсым жетер, Азған елдің түбіне тақсыр жетер. (Қатты) Тобықты сені аялағаным жеткен. Бұдан артық менен бітім іздеме! Бұл айтқаныма көнбейтін болсаң, Екінші сөзім тағы бір берер таңдауым тура тұрысатын жеріңді айт, менің қолым

57 жасанып дайын отыр. Тобықтының жығасы жығылмайды екен ғой бұл... көрдім, күттім, ал міне жауабымды қазір бер», деген кесімді, өктем сөздерімен аяқталады. Оқиғаға араласқан Қараменде Еспенбеттің дауына қарсы уәж айтып өрекпіген даудың шиеленіскен тұсын жазғандай болады. Жомарт би найманның биі болса да әділ сөйлеп, Қараменде пікіріне тоқтауға ыңғай білдіреді. Бірақ аңғал да, даңғой бейнедегі Есен образы бұл тыныштықтың шырқын тағы бұзады. Шәкәрімнің поэмасында Есен деген кейіпкер жоқ. Поэма оқиғасы Кеңгірбай бидің қорытынды сөзінен кейін екі жасты ұстап алып жолсыз жазаны орындауымен аяқталады. Мұхтар Әуезов Есен бейнесін пьесаға кіргізу арқылы Кебектің көркем образындағы батырлықты ашқан. Сондай-ақ, Кебек қылышынан өліп жатқан Есен денесін көргендегі Еспенбет сөзі оның қаталдығын айқындай түседі. Жалпы Мұхтар Әуезов Шәкәрім поэмасында кездеспейтін образдарды өз пьесасына кіргізу арқылы драматургия талаптарына сай алынған тартыстарды тереңірек ашқан. Олай дейтініміз, поэмада жоқ және тарихи жағынан оқиғаға қатыспаған Еспенбет бейнесі негізгі тартыстың трагедиялық сипат алуында сәтті шыққан. Билер сахнасында да Еспенбеттің өткір тілі мен бірбеткей қаталдығы Кебек пен Еңлік оқиғасына байланысты тарихи шындықтың көркемдік жағынан жаңа тыныс алуына әкелген. Кеңгірбай бидің тобықтының басты билерінің бірі бола тұрып, билер дауына қатыспай сырттай бақылап отыруы да тарихи шындықтан гөрі көркемдік шындықтың жемісі. Сондай-ақ, Шәкәрім де, Мұхтар Әуезов те Кеңгірбайдың тарихтағы қаталдығын шарасыздықтан болған деген түсінікті қалыптастыру үшін әдейі сондай көркемдік шешімге барған сияқты. Оның үстіне Мағауия нұсқасындағы «Еңлік-Кебекте» халық арасына біраз шындықтың беті ашылып жеткені бар. Халық кие тұтып құрметтеген және оның халық санасындағы бейнесі арқылы бүкіл тобықты руын бірлікте ұстау ниеті мен ата сыйлаған қазақ үшін де Кеңгірбай бейнесінің Шәкәрім мен М.Әуезов ұсынған образы тиімді еді. Халық арасында тараған Абай айтыпты деген аңыз тағы да бар. Бұл мәселе туралы белгілі мұхтартанушы Тұрсын Жұртбайдың: «Қашанда ШӘКӘРІМТАНУ 57 өмірлік шындықтан гөрі көркемдік шындықтың өмірі ұзақ, оның үстіне Мұхтар сияқты ұлы талант иесінің қаламынан суырылып шыққан дүние көңіліңе күдік қалдырмайды, қапысыз сендіреді», деген пікірі біздің ойымызды дәлелдей түседі. Әдебиет 1. Мағауин М. Абайдың белгісіз әңгімесі. / / Қазақ әдебиеті, -1989, 15-желтоқсан. 2. Қазақстан мемлекеттік орталық мұрағаты.374-қор, 1 тізбе,5051 іс». 3. Сәтбаева Ш. Ш.Құдайбердиев. Алматы: Ғылым, б. 4. Мағауин М. Абайдың інісі \\ Кітапта: Құдайбердіұлы Ш.Жолсыз жаза: өлеңдер пен поэмалар. Алматы: Жалын, б 5. Тарихи шындық және көркемдік шешім / / Жұлдыз б. 6. Жұмалиев Қ «XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті» Алматы Мектеп б. 7. Исабаев Б. Ұлылар мекені. Новосибирск б 8. Дидро Д. Парадокс об актере// О драматической поэзии // Собр.соч.: В 10 т. М.; Л., т.5., Зейнолла Сәнік, Бейсенғали Садыхан «Қаракерей Қабанбай» -Алматы. Жазушы. 1991ж. 170бет 10. Абай кз. Ақпараттық порталы (http: // Abai. кz.)

58 ШӘКӘРІМТАНУ Резюме В статье дается сопоставительный анализ поэмы Ш.Кудайбердиева и драмы М.Ауэзова. Resume The comparable analsies of poem of Shakarim Kudaiberdiev and drama M.Auezov is given in the article. 58

59 АЛАШТАНУ ӘОЖ 94:050 (574) Н.МҰХАМЕТЖАНОВА, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік универститеті АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ «АЙҚАП» ЖУРНАЛЫНЫҢ БЕТТЕРІНДЕ Автор ізденісі жаңа ғасырдың басында Қазақ жерінде шыға бастаған тұңғыш баспасөздердің ел игілігінің өрге басуына елеуі ықпалы болғанымен қоса, Алаш қайраткерлерінің насихатшысына айналғанына тоқталады. Тірек сөздер: «Айқап» журналы, баспасөз, алаш қайраткерлері, ұлт азаттық идеясы, қазақ қоғамы. ХХ ғасырдың басында халқымыздың тарихынан орын алған елеулі қоғамдық құбылыстардың бірі ұлттық баспасөздің пайда болуы еді. Баспасөздің пайда болуы халық үшін жеткізу құралына айналды. Ұлт зиялылары барынша осы мақсатты орындауға үлес қосты. ХХ ғасырдың басында Ресей патшалығының шексіз билігі тұсында жорық көрген, сол уақытқа сай, ұлтына қызмет еткен басылымдардың бірі «Айқап» журналы еді жылдың қаңтарынан бастап 1915 жылдың қыркүйек айына дейін Троицк қаласындағы «Энергия» баспаханасында басылды. «Айқап» қазақтың тұңғыш қоғамдық-саяси және әдеби журналы. Әуелі айына бір рет, кейін екі рет қазақ тілінде терілді. Барлығы 88 номері жарық көрді, көлемі бет, тиражы дана. Басылымға тән тақырыптар: оқу-ағарту, білім беру, ғылым, өнер үйрену, жер, салт-дәстүр мәселелері, надандыққа және партияның бүлікшілікке қарсы күрес болды. Ғасыр басында ұлт алдында тұрған отырықшылыққа көшу, қала басын құру, бас қосу сияқты қазақ зиялыларының арасында талас тудырған меселелер. Журналдың шығарушысы, белгілі жазушы журналист Мұхамеджан Сералин болды. «Өзім жалғыз, ақылдасатұғын, көмек беретұғын кісі тағы жоқ болып, жалғыз кісі жау алмас» деген мысал бар болса да, тәуекел алып журналды шығара бастадым деп жазған. 59 Журналдың 1911 ж. 2 санында бастырушылар алқасының атынан журналдың «Айқап» атауынының себебі мен мақсаты туралы былай түсінік береді: «Айқап» деген сөз қазақтың төл сөзі, ол ғасырлар бойы мәдениеттен, білімнен кенже қалған бүкіл қазақ халқының өкініші ретінде алынады. Ай, қап деп санымызды соқтық, енді ел қатарына қосылайық деген үнді білдіреді. Журнал хатшысы боп жж. Әкірам Ғалимов, жж. С.Торайғыров жұмыс істеді. С.Торайғыров «Біз Самарқан, Түркістан, Бұхар, Ташкент жағынан келген бас қатырғыш дін жақиеттерінен арылып, енді Еуропа мәдениетінің суарылған жаңа өнерлі тілді жасадық. Ол өнерлі тілдің үлгісін бізге Абай берді». Абайдан үйренген, онан соң сынаптай таза, күмістей кіршіксіз қазақтың ауыз әдебиетінен бұрынғы сөз тапқыр шешен сөздерінен үйренейік!» деп жазды. Тілші авторлар С.Торайғыров, С.Сейфуллин, Б.Майлин, С.Дөнентаев, С.Көбеев, Ә.Ғалымов, М.Сералин қазақтың қоғамдық ой-пікірінің оянуы мен ұлттық мәдениеттің дамуына үлес қосты. Мысалға М.Сералин ХХ ғасырда қазақ ағартушыларының дәстүрін жалғастыра отырып, мектеп ашу, бала оқыту жөнінде нақтылы ұсыныстар жасады. «Біздің ілгері келешек күніміз де, бүкіл дүниеде күн көріп, жұрт қатарлы тұрмысымыз да жалғыз-ақ нәрсеге тірелген ол оқу. Мұнан былайғы заманда да

60 АЛАШТАНУ оның өнер білмесек, өнерлі халыққа жалшы болудан басқа бізге ешбір де орын қалмайды. Біз жұртшылық болып, оқушы талапкерге жәрдем бермесек, оқығандарымыз көбейе алмайды», деп жазды. М.Сераллиннің публицистикалық мақалаларда қазақтың жазба әдебиеті мен тілі туралы көптеген ой-пікірлері осы журналда үзбей жарияланып отырды. Солардың бірінде «Тіл, әдебиет бір ұлттың жаны мен рухы... әдебиеті болмаған ұлт тілі шықпаған бала сияқты. Сәби өзінің басындағы қайғы шаттықтарын басқаға айтып түсіндіре алмас. Бір ұлт пен екінші ұлт халіне келтірілген себептердің ең зары да - тіл және әдебиет» деп мәнін жоймаған дүние жазған. Журнал шығып тұрған уақыттан бастап қазақтың бетке ұстар перзенттері өз пікірлерін білдіріп жатты. Солардың бірі Міржақып Дулатов өзінің жер мәселесіне арналған мақаласында қазақтарды отырықшылдыққа шақырып, бірігіп мал, егін шаруашылығын өркендетуге, ол үшін жеткілікті мөлшерде жер алуға үгіттеді, кейбіреулер қазақ елін жаппай отырықшы етуге болмайды деген пікірлер айтты. М.Дулатов бұл екі пікірді де жан-жақты қарастырды. «Рас, қазақ халқының жер-суға ие болып, жаз жайлау, күз күзеу, қыс қыстауда тарлық көрмей төрт түлігі сай болып, тай құлындап, тоқты қоздап, қосты жылқы, желілі түйе, отарлы қой, қайғы жоқ, еріккеннен бірнешеу малын бірі қуып, кең далада құланкиікше сайран етіп жүрген күш болған, ол күндер енді көздеріне ғана елестейді. Мұның себебі не? Халықтың өсіп жердің өспеуі һәм тозуы; қазақ жері патша мүлкі саналып, сол себепті миллиондап жерсіз мужықты хүкі меттің қазақ жеріне қондыруы, бұл тілеусіз қонақтар келе бастағаннан бері жер тарылып, атамекеннен ірге қозғалып, қазақтың шаруасының күйзелуі жылдан бері бұл көшпелі мужықтардың келіп бітуінің ұшы көрінбей, бұлай болғанда енді аз жылда қазақ халқы ең жаман жерде сорлап қалып, ақырында тақырлыққа жетуі ықтимал» деп жазды жылы «Айқаптың» бір санында М.Дулатовтың «Әй, қазақ» деген өлеңі жарияланды. Онда: Туыппыз 20-шы ғасыр саясында, Арналсын ұл қазақтың баласына Адасқан алашыңды жалға бастап, Жүректің бәрі іздерлік жарасына Көзіңді аш, таң келер оян қазақ Мәз болмай кісіліктің жаласына, деп қазақ қоғамындағы ұлт-азаттық идеясының жандануына әсері ерекше болды. Оның «Оян қазақ» кітабы әдеби шығарма аясынан шығып, саяси бағдарламаға айналды. «Айқап» журналы қазақ әйелдерінің қоғамдағы орнына да жан жақты тоқталады. «Адам баласының тәлім тәрбиесі анадан ауысады, бүкіл адамзатты тәрбиелеуші - АНА» деп, олардың үйдегі, отбасындағы атқаратын рөлін өте жоғары бағалады. Журнал осы мәселені көтере отырып, қазақ әйелдері қатарынан жұмысқа тілшілер тартты. Әйел теңдігі мәселесін көтере отырып, «Айқап» Сақыпжамал Тілеубаева, Күләйім Өтегенова, Марьям Сейдалина сияқты қазақ әйелдерінен алғашқы тілшілер өз жұмыстарын журнал беттерінде үнемі жариялап отырды. Сақыпжамал Төлеубаева (1911, 7, беттер) қазақтың ер балаларды оқытып, қыз балаға онша көңіл бөлмейтінін, олардың қалыңмалға сатылып, сүймеген адамына еріксіз ұзатылатынын халық алдында әшекерлейді Сақыпжамал «Ұзақ күткен үмітім» деген мақаласында (1911, 7, 7-8 беттер). Сөйтіп, «Айқап» беттерінен өздерінің аянышты халі жөнінде қазақ әйелдері оқи алды. Әйелдер мәселесі жөнінде мақалалар жариялап, жалпы әйел теңдігі проблемасын көтерген «Айқап» қазақ басылымдары ішіндегі алғашқы басылым еді. Журнал халықтың әдебиетінің, мәдениетінің дамуына да зор үлес қосты. Журналда А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, И.А.Крыловтың, Л.Н.Толстойдың, А.П.Чеховтың шығармаларынан, Фирдоусидің «Шаһнама» дастанынан аудармалар жарияланды. Журнал ұйымдастырушысы Мұхамеджан Сералин тек журналист ғана емес, сонымен қатар шебер аудармашы еді. Оның 60

61 АЛАШТАНУ шетел ғұламалары шығармаларының аудармалары да журнал беттерінде жарық көрді. «Айқап» қазақтың қоғамдық ой-пікірінің оянуы мен ұлттық мәдениеттің дамуына елеулі үлес қосты. Абай, Шоқан, Ыбырай сияқты қазақ ағартушылары бастаған прогресшілдемократиялық идеяларының жаршысы болды. Жалпы қазақ халқының қоғамдағы орны жайлы халық әдебиетімен мәдениетін дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Алаштың көрнекті қайраткерлері журнал беттерінде өз ойлары мен мақсаттарын халыққа барынша жеткізіп отырды. Қазақ халқының нағыз өмірлік жағдайын түсіндіруге тырысты. Патшалық саясат барынша ұлт-зиялыларының қызметтеріне кедергі жасап отырды. Бірақ, сол кездегі мерзімді басылымдардың беттерінен халық сол кездегі өз жағдайын түсінді деген ойдамыз. Халқымыздың аяулы перзенттері Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Мағжан Жұмабаевтың, Сәкен Сейфуллиннің, Халел және Жаханша Досмұхамедовтардың, Ораз Жандосовтың, Бейімбет Майлиннің, Тұрар Рысқұловтың, Ілияс Жансүгіровтің, Ұзақбай Құлымбетовтің және басқа да сан мыңдаған азаматтарымыздың өмірі сол кездегі озбырлық саясат жүргізілген жылдары қиылды. Бірақ та осы перзенттеріміз халқымыз үшін сіңірген еңбектеріне баға жетпес. ХХ ғасырдың басында «Айқап» журналының халыққа қызмет етіп, ұлттық мәселелерді көтеріп, қазақ халқының нақты мәселерге көзінің ашылуына үлес қосты. Журнал қатесіз шығып үнемі дұрыс бағдар ұсынды. Халық үнін жеткізіп, ұлт зиялыларының ойын білдірді деген қорытындыға келуге болады. Журнал материалдарын 1995 жылы Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы жеке кітап етіп баспадан шығарды. Әдебиет 1. Субханбердина Ү. «Айқап» бетіндегі мақалар мен хабарлар. А.1991ж. 2. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. А ж. 3. Бейсембаев К. Идейно- политические течение и Марксистическая мысль в Казахстане начала ХХ века.- А.1965 г. 4. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары А ж. 5. Кенжебаев Б. Журналист М.Сералин А.1957 ж. 6. Дербісәліұлы Ә., М.Сералин. Қазақ әдебиеті тарихы 2 т. 2 кітап А.1965 ж. 7. «Ертіс өңірі» газеті, 2004ж. 7 қазан «Ақиқат» журналы, 2004 ж «Қазақ тарихы» журналы, 2002 ж. 28 маусым 10. «Қазақ тарихы» журналы. 2005ж Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі ( ). А Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразай Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. ( ). А Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі ( ). А С.М. (Сералин М.) «Айқап», жинақ, бет 15. Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі. 172-бет. Резюме Работа посвящена анализу статей, опубликованных в первом казахском журнале «Айкап», который вышел в свет в начале ХХ века. Resume The work is santified to the analysis of the reason published in the first kazakh magazin "Aikap", that embraidered in light at the beginning of XX century. 61

62 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ ӘОЖ Hayati BESIRLI Prof. Dr.Gazi Universitesi Edebiyat Fakultesi Sosyoloji Bolumu TURK KULTURUNDE GUC, İKTİDAR, İTAAT VE SADAKATİN YEMEK SEMBOLİZMİ ESASINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Yiyecekler, insanın fizyolojik ihtiyaclarının karşılanması surecindeki vazgecilmezliğinin yanı sıra bireylerin statu inşa etme surecinde de oldukca onemli yere sahiptir. Yiyecekler ve yeme pratikleri uzerinden statu inşa etme, kulturun simgeselliği esasında duşunulmelidir. Toplumsal sistem icinde inşa edilen simgeler toplumsal ilişkilerde oldukca onemli bir yere sahiptir. Toplumsal ilişki sadece karşılıklı etkileşim ve bu etkileşim surecinde birbiriyle konuşan insanlardan ortaya cıkmaz. Sosyokulturel yapının bir ozelliği de aynı sembolleri kullanan ve ortaya konulan davranışlara aynı anlamları yukleyen insanların birlikteliğini ifade etmesidir. Kulturel unsurların aktarılması surecinde torenler ve torensel yemekler oldukca onemli bir yere sahiptir. Bu calışma toplumsal inşanın urunleri olan sosyal simgelerin Turk kulturunde guc, iktidar ve bu iktidarın meşrulaştırılması surecindeki rolunu yiyecekler ve yeme pratikleri esasında değerlendirilmesini icermektedir. Calışmada bozkır kulturune sahip konargocer Turk topluluklarında sofrada oturma duzeni, yiyeceğin paylaşımı gibi sembolik unsurların guc iktidar, itaat ve sadakat esasında değerlendirilmesi gercekleştirilmiştir. Calışmada yemeğin konargocer Turk toplumunu oluşturan fertler arasındaki iletişim ve etkileşim surecine etkileri değerlendirilmiştir. Calışmada toplumların gelişim surecinde yiyeceklerin temini ve sunumuna dayalı farklılaşmanın uzerinde durulmuş, beslenmeye dayalı farklılaşmanın Turk kulturundeki gorunumlerine değinilmiştir. Anahtar Kelimeler: Simge, sembol, yemek, yemek sembolizmi, Turk kulturu, toplumsal hiyerarşi, mutfak, sınıf. Toplumların varlıklarını devam ettirmelerini sağlayan ve onları oteki toplumlardan ayıran en onemli unsur kulturdur. Kulturu oluşturan unsurlardan biri de beslenme tarzı ve beslenme pratikleridir. İnsanın biyolojik bir organizma olarak varlığını devam ettirecek enerjinin sağlanmasını ifade eden beslenme, kultur icinde onem kazanmaktadır. Kulturun simgeselliği esasında, besinlerin fizyolojik ihtiyacı karşılama surecindeki rolunden farklı olarak statu inşası surecindeki rolu oldukca onemlidir. Besin alınımı, doğrudan sonucları itibariyle biyolojik organizmanın yaşaması icin gerekli olan enerjinin karşılanmasını sağlar. Ancak gorulmeyen sonucları ile de besin alınması sureci coğrafi, sosyal, psikolojik, dini ve ekonomik faktorlerin şekillendirmesi altında ortay cıkmaktadır. Besin alınması ile hem biyolojik hem de kulturel uyaranlara cevap vermeyi ve alınış tarzı ile de biyolojik ve sosyal ihtiyacların şekillendirdiği biyo-kulturel bir konuya işaret eder. Yiyeceklerin secimi, hazırlanışı, yeme metodu, gunluk oğun sayısı, yemek zamanı ve porsiyon olcusu oluşumu gelenek ve pratiklerin rol oynadığı yemek kulturu ve genel olarak kulturel oruntulerle butunleşiktir. Kulturun bir parcası olarak sembolik anlam ifade eden davranışlar olduğu icin beslenme alışkanlıkları ortaya cıkmış ve surdurulmuştur. Beslenme alışkanlıkları tarihsel koşulların, ekolojinin gucuyle ve inanc sistemleri-eski geleneklerin devam etmesinde ve yeni fikirlerin kabulu- ile şekillenmektedir (Fieldhouse, 1996: 1). 62

63 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Yemek sadece beslenmek olarak duşunulmemelidir. Farklı kulturlerde nelerin yenileceği veya nelerin yenilemeyeceği sıkı kurallarla belirlenmiştir. Burada insanoğlunun ayrımını yaptığı, biz-onlar, aynı-farklı, ic-dış, iyi-kotu, yapay-doğal gibi zıtlıklar duşunulduğunde besinlere ilişkin yenir-yenmez ayrımının aslında en temel ve en onemli ayrımlardan biri olduğu ileri surulebilir. Yenir olan bir şey, vucuda alınmasında bir tehlike arz etmeyen şeydir. Buna karşın yenilirlik ve yenmezlik olgusu kultur bağlamındaduşunulduğunde sadece besinsel etkililik ve metabolik işlemler temeli uzerine oturtulabilecek bir durum değildir. Gercekte, herhangi bir kultur, besleyici değeri şupheli olan ve hatta zehirli iceriği olabilecek bir takım besinleri yemeyi uygun bulurken muhtemelen besleyici potansiyele sahip olan butun bir besin grubunu kabul edilemez bulabilir. Kabul edilmezlerin tuketimi hicbir koşulda maruz gorulmezken, besin değerine bakılmaksızın toplumsal ve bireysel kimliklerimizin inşa edilmesi surecinde biz ve otekiler ayrımı, tukettiğimiz veya tuketmediğimiz besinler uzerinden inşa edilmektedir. Vejetaryenlik veya domuz eti yememezlik bu kapsamda daha da anlam kazanmaktadır. Burada yiyeceklerin doğrudan yerine getirdikleri fonksiyonlarının yanı sıra gizil fonksiyonlarının da olduğu gorulmektedir. Yeme icme pratikleri toplumsal farklılıkları gostermede onemli bir rol oynayabilir. Bu yuzden bir takım yiyecekler yuksek sınıflarla, yuksek statulerle veya toplumsal olarak ustun olan bir takım zevklerle ilişkilendirilir. Bunun aksine bir durum olarak bazı yiyecekler de, alt seviyedeki sınıflar, duşuk statuler ya da yoksulluk durumlarıyla ilişkilendirilebilir. Yiyecek tuketimine dayalı olarak oluşan toplumsal hiyerarşi veya toplumsal hiyerarşiye dayalı olarak oluşan yiyecek tuketimi toplumsal hayatın onemli bir unsurudur (Beardsworth ve Keil, 2002: 47-69). Guc, İktidar, İtaat ve Yemek Kultur, grup tarafından anlaşılan semboller icermektedir, bu semboller toplum tarafından inşa edilmiştir. Semboller insanlar arasında toplumsal anlamda kabul edilebilir etkileşimi sağlamaktadır. Geertz in ifade ettiği gibi kultur bir semboller ve/veya anlamlar sistemidir (Cohen, 1999: 14-15). Kulturel sistemler ya da sembolik sistemler veya anlamlar sistemi din gibi ust seviyede orgutlenmiş ve resmileşmiş anlamlar sistemlerinde olduğu kadar sıradan, doğru kabul edilen gunluk yaşamla butunleşmiş anlamlar ağını ve dil, moda gibi ust seviyede orgutlenmiş ama aynı zamanda acık sembolik sistemleri icerir. Kulturun sembolik tanımı, kulturun kolektif, paylaşılır olduğunun altını cizer. Bu durum kulturel sistemlerin belirli anlarda belirli toplumsal gruplarla bağlantılı olduğunu vurgulamaktadır. Kulturun sembolik tanımı en fazla toplumların analitik olarak uc farklı parcadan oluştuğu genel fikriyle birlikte yararlıdır. Bunlardan birincisi ekonomik, ikincisi politik ve ucuncusu kulturel alemlerdir. Bireylerin toplumsal konumlarının tesisinde bu alemler tek başına etkili olabildiği gibi bazen bireyin ekonomik alemdeki yerine gore politik ve kulturel alemdeki yerinin de belirlenmesi soz konusu olabilir. Tum toplumlar mal ve hizmetlerin uretildiği ve dağıtıldığı sistemlere sahiptir. Aynı şekilde tum toplumlarda gucun dağıtılması ve kararların verilmesi tarzı da soz konusudur. Son olarak her toplum, sayesinde halkının dunyayı anladığı kulturel ya da sembolik sistemlere sahiptir. Bu anlam ağları maddesel olmayan ya da metafizik bir yapı sağlar. Kulturel sistemlerin yapılandığı belli başlı şekillerden birisi kutsal ve zındık olandır. Temel sembolik bolunmede kutsal, mukaddes ve iyi olandır; kutsal olan gunluk hayattan ayrılmıştır, saygı ve hurmet gorur. Semboller ve torenler yalnızca fiziksel ya da maddesel şeyi (orneğin erkekler / kadınlar, yenir / yenmez) aynı zamanda zaman ve mekanı duzenler. Torensel anlar nispeten sıradan bir anı kutsal bir ana cevirirken, torensel eylemlerin duzenli olarak gercekleştiği yerler kutsal mekanı ifade eder (Edles, 2005: 12-44). Turk kulturunun konargocer donemine ait beslenme pratiklerine yonelik değerlendirmelerimiz kulturun simgeselliği esasında gercekleşmektedir. Calışmada, bu donemdeki yeme icme pratikleri ve bu pratiklerin otoriteyi elinde bulunduran hakanın gucunun meşrulaştırılması ve itaat sureci uzerindeki gorunumleri ortaya konulmuştur. 63

64 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 64 Torensel ve torensel olmayan yemeklerdeki ritueller toplumda uretilen ortak anlamların bir unsurudur. Aynı kultur kodlarına sahip olan bireylerin davranışlarının şekillenmesi, sosyal ve siyasal duruşlarının belirlenmesi ve toplumsal hiyerarşideki yerlerinin ortaya cıkması bu anlam kodları esasında bicimlenmektedir (Beşirli, 2010: 160). Bilindiği gibi en eski cağlardan bugune kadar butun toplumlar ve toplumları yoneten hukumdarlar devlet işlerini gorurken, danışmak, istişare etmek, alıp uygulayacakları kararları topluma benimsetmek, alınacak neticelerin sorumluluğunu paylaşmak, en doğru olanı yapmak ve benzeri sebeplerle danışmanlar edinmek ve daha onemlisi kurullar oluşturmak ihtiyacını hissetmişlerdir. Orta Asya Turk devletlerinin devlet meclisi toy dur. Toy kelimesi meclis, toplantı, devlet meclisi anlamına gelmektedir. Kelimenin bir diğer ve yaygın anlamı da bayram, ziyafet ve eğlence yemekleridir. Hukumdarlar tarafından yılın belirli gunlerinde, hukumdarlık alameti olarak devletin ileri gelenlerine ve halka verilen, resmi bir niteliği olan toylar sadece eğlence icin gercekleştirilen yemekler değil aynı zamanda devlet işlerinin de goruşulduğu en yuksek meclislerdir (Seyitdanlıoğlu, 2009: 1-2, Kafesoğlu 1992: ). Devlet yonetiminde karar alma surecinde etkili olan bireylerin bir araya geldikleri bu toplantıların kamusal bir duzenleme ile şekillenmesi kacınılmazdır. Devlet işlerinin goruşulduğu toylarda sosyal ve siyasal hiyerarşi katı kurallarla belirlenmiştir. Torensel olan bu toplantılarda yoneticilerin oturacakları yerler ve yiyecekleri yemekler statuleri esasında belirlenmektedir. Bununla beraber yiyecekler konuklara sosyal ve siyasal hiyerarşilerini ifade eden belirli sırayla ikram edilmektedir. Turk kulturunde bu konu orun ve uluş olarak ifade edilir. Orun ve uluş meselesi değerlendirilirken iktidar ve bunun meşruiyeti esasında değerlendirilmelidir. İktidar, bir dizi arac kullanarak zorlama yapmayı icermektedir. Toplumsal yapı icinde şekillenen iktidar ilişkileri ve simgeleri, bireyler ve gruplar arasındaki ilişkileri duzenleyen, elinde bulunduranın belirlediği kuralları diğerlerine uygulamayı ise uygulananların ise bu kurallara uymaya zorlamayı icerir. Weber egore iktidar belirli bir sosyal ilişki icinde, bu ilişkiyi kendi hesabına belirleme yonunde verilen imkandır. Aslında iktidar butun insan toplumlarında, en ilkellerinde bile tanınan bir şeydir. Cunku iktidarı belirgin kılan şey, oncelikle onun etkileridir. İktidar daima sosyal yapının hizmetindedir. Bu yapı, basitce yasanın veya adetlerin işleyişiyle veya kurallara bir ceşit otomatik uymayla kendini idame ettirmez. Hicbir toplumda kurallara otomatik bir şekilde uyulmaz. Toplumun kurallara uyması belirli olcude istendik davranışlar sergilemesi, iktidar ile gercekleşmektedir. Dahası her toplum, gevşek bir denge durumu yaratır ve bu yuzden kırılgandır. Siyasal iktidar, bir zorunluluk olarak, desteklediği toplum ici nizama ve denetlediği dış ilişkilere gore ele alınmıştır. Burada iktidarın iki temel ozelliği kutsallığı ve mutlaklığıdır. Siyasal iktidar hicbir zaman tamamen kutsallıktan arınmış değildir. Kutsalla ilişki kendini bir tur, apacıklık ilişkisi icinde ortaya koyar. Bariz olsun veya olmasın kutsallık iktidarın icinde daima mevcuttur. Boylece ulvi ve zorlayıcı bir değer olarak duyurulur. Ozellikle karizmatik iktidarın tesisinde yoneticinin yonettiği insanla aynı ozellikleri taşıması duşunulemez. İktidar sahibini guclu yapan onun taşıdığı ayırıcı vasıflardır ve bu vasıflartanrısal ozellikler gosterir. Turklerde hakanın kendi soyunu gok tanrıya dayandırması veya yonetici soyu belirlenmesi bunun tipik orneğidir. Tanrısal vasıfları olan hakan bu gucu daha sonra İslamla yeryuzundeki halifeye donuşturerek tanrısallığını koruyacaktır. Bu guc, iktidarı tesis eden guctur. İktidarın mutlaklığı toplum icinde surdurulen bir yaşantı icin mevcut bir zorunluluk olarak ortaya cıkar ve toplumun şahıs uzerinde uyguladığı zorlamayı ifade eder. Bu etki iktidar icinde kutsaldan bir parca taştığı olcude daha guclu bir zorlayıcılık gosterir (Balandier, 2010: 35-39). Turklerde hukumdar ailesi iktidar icin hususi ehliyet, ilahi bir lutfa sahiptir. Bunu mistik bir ata ve ilahi bir kahraman hanedan adına temin etmiştir. O zamandan beri yoneticilik ehliyeti soyun butun uyelerine babadan oğula intikal etmektedir. Şu halde gocebe veraset tarzı tek başına ne soy hukukuna, ne primogenitura ya ne de liyakat, munasip olma prensibine dayanmayıp bu ucunun kombinezonudur ve zarurete gore bu ucunden biri belirleyicidir (Nemeth, 1962: 104). Bu belirleyicilik toplumun uzerinde uzlaştığı simgeler

65 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Karizmatik otoritenin temsilcisi olan hakan kamusal bir yemekte oturma duzenin merkezinde yer alır. Burada bireylerin toplumsal hiyerarşideki konumu bu oturma duzenindeki yerinin belirleyicisi olarak karşımıza cıkmaktadır. Duzeni belirleyen anahtar kavram tor dur2. Tor, mekanda en yuksek statude olan bireylerinin oturdukları yeri ifade eder. Bireyler arasındaki eşitsizliği ureten unsur toplumun uretim bicimine gore farklılaşmaktadır. Bozkır medeniyetinde toplumsal mevkinin belirlenmesinde savaşta oldurulen duşman sayısı, kahramanlık veya hakana sadakat belirlerken, tarım ve hayvancılığa dayalı uretim gercekleştiren ataerkil bir toplumda torde oturma, uretimin asli unsuru olan erkeğin ve yaşa dayalı hiyerarşi de, evdeki en yaşlı erkeğin hakkı olacaktır. Yonetme hakkının yaşla gelen bir ayrıcalık olduğu pek cok toplumun uygulamalarında acıkca gorulmektedir. Bu yonetmenin sağduyulu yargı gerektiren bir sanat olduğu bunun da geniş olcude tecrubeyle kazanılabileceği ve yaşca buyuk insanların kacınılmaz bicimde daha uzun, olgun yani daha guvenilir bir tecrubeye sahip oldukları inancına dayanır (Lipson, 2005: 105). Benzer şekilde torensel bir yemekte cadırın merkezini oluşturan en şerefli koşe, toreyi koruyan hakanın hakkıdır. Burada diğer yoneticilerin konumlanmaları hakana gore şekillenecektir. Katılımcıların hakanın sağ tarafına mı yoksa sol tarafına mı oturacakları sağ ve sol simgeselliği esasında bireylerin sosyal, politik konumuna gore farklılaşmaktadır. Priskos un seyahatnamesinde (Ahmetbeyoğlu 1995: 48 49) Atilla nın misafirleri ağırlamasında bu sağ ve sol simgeselliği bir orneği gorulmektedir. Misafirler kapının eşiğinde tam Atilla ile karşı karşıya oturmuşlardır. Misafirlere oturmadan, Hunların orf ve adetlerine gore Atilla ya selam vermek uzere sakiler tarafından kadeh verilmiştir. Misafirler verileni ictikten sonra yemek sırasında oturmaları icin tahsis edilen iskemlelere oturtulmuşlardır. Priskos un ifadelerine gore mekanın ortasına bir divanda Atilla oturmaktadır Yemekte en hurmetli yer Atilla nın sağ tarafıdır. İkinci mevki sol tarafıdır. Misafirler bu sol tarafa oturtulmuştur. Herkes oturduktan sonra saki gelip, şarap dolu kadehi Atilla ya vermiştir. Atilla bunu alıp sıraya gore ilk adamı selamlamıştır ve şerefine icmiştir. Hakanın oturduğu taht herkesinkinden yuksek olmalıdır. İktidarı elinde bulunduran hakandır ve yuksekte olmak hakkı onundur. Cunku yukseklik yuceliğin simgesidir. Sağ ve sol yon simgeselliğinde, Dede Korkut Hikayeleri nde Bay Bure Oğlu Bamsı Beyrek Boyu hikayesinde Sağda oturan sağ beyleri, sol kolda oturan sol beyleri! Eşikteki inaklar! Meclisin dibindeki Has Beyler4 şeklindeki ifade bulur. Hikayelerden Kazan Bey in Oğlu Uruz Bey in Tutsak Olduğu Boyu hikayesinde bu oturma duzeni ifade edilirken (Gokyay 2006: 110): Doksan tumen genc oğuz, Kazan ın sohbetine derilmişti. Ağzı buyuk şarap kupleri ortalığa salınmıştı. Dokuz yerde badyalar kurulmuştu. Altın ayaklı surahiler dizilmişti. Dokuz kara gozlu, guzel yuzlu, orme saclı elleri bileğinden kınalı, parmakları nigarlı, gerdanları birer karış kafir kızları al şarabın altın ayakla soylu Oğuz beylerine gezdirdilerdi. Her birinin elinden Ulaş oğlu Salur Kazan icmişti. Oğlancığı Uruz karşısında yayına dayanıp ayakta dikilmişti. Sağ yanına Kazanın kardaşı Kara Gune oturmuştu. Sol yanına dayısı Aruz oturmuştu Kazan Bey sağına baktı, kas kas guldu; soluna baktı cok sevindi Sağıma donup baktığımda, kardaşım Kara Guneyi gordum, Baş kesmiştir, kan dokmuştur, culdu almuştır, ad kazanmıştır! Soluma donup baktığımda, dayım Aruz u gordum, Baş kesmiştir, kan dokmuştur, culdu almıştır, ad kazanmıştır! Benzer bir şekilde sosyal ve siyasal hiyerarşiye gore oturma Baburname de de anlatılmaktadır (2006: 580). Cumartesi gunu bir ziyafet yapıldı. Kızılbaş, Ozbek ve Hinduların elcileri bu ziyafete hazırlandılar, Kızılbaş elcileri benim sağımda, yetmiş seksen karı uzakta otağ kurdurularak oraya oturtuldular, beylerden Yunus Ali nin Kızılbaşlarla oturması emredildi. Solumda aynı bicimde Ozbek elcilerini oturtup beylerden Abdullah bunlarla birlikte oturması emredildi. Kendim de yeni yapılan sekiz taraflı ve taze otlarla orulu koksun kuzey yonunde oturdum. Sağımda beş altı karı uzakta Tohta-Buğa Sultan, Askeri, Hoca hazretlerinin evladı Hoca Abdulşehid, Hoca Kelan, Hoca Huseyni, Halife ve Semerkand dan gelen hocaların hizmetinde olan hafız ve mollarla oturdular. Solumdaysa beş altı karı uzakta Muhammed 65

66 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Bu duzen aynı zamanda icki icme torenlerinde de soz konusudur. Burada akraba ve komşuluk bağı ile bağlı kadın ve erkek, genc yaşlı herkes ortaklaşa rakı icmek icin toplanırlar. Bu şolenin pek cok kural ve ek goreneği vardır. Rakı hazırlanan mahalde ateş yakılır. Demirden bir kazan konulur. Ateşe gore sağda erkekler solda kadınlar oturur. Toplantıya katılanlar, toprak zemin uzerine serili kece parcasına daire biciminde otururlar. Rakı icmeye ev sahibinin ickiyi tahta fincanla sol elinde tutması ve sağ eliyle ateşe bir miktar atması ve mabud tasvirlerine biraz serpmesiyle başlanır. Burada ateşe gore kimin nereden oturacağı, ickinin hangi elle dağıtılıp hangi elle tutulacağı on plandadır. Burada ev sahibi olma, sağ tarafta oturma ve sembolik esasta şekillenmiştir (Hassan 2009: 114). Moğolların Gizli Tarihi nde (Manhhol-un Niuca Tabca, 1995: 228) Cengiz Han ın cadırında buyuk şarap fıcısı bulunduğu ve hukumdarın dostlarına bu ickiden ikram ettiğiicilmesi onem kazanmaktadır. Hayatını kurtaranlara iyilik yaparken, Cengiz Han devam etti: neslinizin devamı muddetince okluk taşımak ve benimle sofra arkadaşlığı yapmak hakkına malik olunuz. Şimdi ise bana destek olarak okluk taşıyınız. Sofrada bana arkadaşlık ediniz ve darhan hakkına malik olmakla sevininiz (1995: ). Burada darhanlık vergiden muhaf olmayı gosterir ve okculukta emir subaylığı mertebesindedir. Birisiyle bir ickiyi paylaşmak konukseverlik ve dostluğun evrensel simgesidir. Hukumdarın bardağından icmek hususi bir lutuftur. İcki aynı zamanda ikram eden kişiye guvenilebileceğinin işaretidir. İcilen ickinin ikramı onun zehirli olmadığını tuketilebilir olduğunu gosterir. Bireysel kupalar, cağından once ilkel bir kapta yapılan ilk ickileri paylaşmak karşılıklı guvenin işaretidir. Sosyal bir ortamda icki icildiğinde kadehlerin tokuşturulması, kadehlerin tek bir ortak kap biciminde yeniden birleştirilmesini simgeler. Bunlar kokleri cok eskilere dayanan geleneklerdir (Standage, 2005: 29). Bu duzenleme Gokturklerde yemekten sonra şarap tasının etrafta dolaşması şeklinde gorulur (Ligeti, 1986: 88). Yiyecekler ve yemek uzerinden statu inşa etme surecinde oturma duzeninden sonra en onemli unsuru yemekten alınacak kısmın, payın yemeğin neresi olacağı oluşturmaktadır. Yemekten alınacak pay bireyin toplumsal hiyerarşideki yeri esasında şekillenmektedir. Hayvansal uretimin esas olduğu bozkır toplumunda ana besin maddesini oluşturan etin her parcasının ayrı bir değerde olması ve parcaların değerlerine gore paylaşıma girmesi beklenir. Bu farklılaşma aynı zamanda o parcayı almaya hak kazanan kişinin de toplumsal hiyerarşideki yerinin en onemli gostergesi olmaktadır. Torensel bir yemekte, konargocer Turk toplumunun temel besini olan koyundan herkesin yiyeceği kısım onceden belirlenmiştir. Bu atalardan gelen mirasla olmaktadır. Yani ataların hizmet ve bahadırlık derecesi, topluluk tarafından tanınmakta ve nesiller boyunca devam ettirilmektedir. Tabi olarak torunlarda kendi hizmet ve bahadırlıkları yolu ile uluş veya pay haklarını yukseltebilmektedirler. Kotu bir hareket yapıp cezalandırılanlar ise uluş ve pay haklarını kaybetmekte aynı zamanda bunlar mera ve otlak haklarını da kaybetmiş olmaktadırlar (Oğel, 1982: 16). Makamlar ve payeler ayinsel ve torensel unsurlar icerir, bu unsurlar muzakere edilmiş ve resmi bir prosedur vasıtasıyla yeni bir hakka kavuşmayı ve malik olmayı sağlar. Makam ve makamın sahibi arasında karmaşık bir bağlantı vardır, makamlar boş kalırsa toplumsal duzen tehdit altında demektir. Makamın sadece teknik bir boyutu yoktur, ahlaki ve dini bir boyutu da vardır. Bu sonuncu boyut siyasal, torensel gorevlerin soz konusu olduğu durumlarda daha on plana cıkar (Balandier, 2010: 87). Sosyal hiyerarşi esasında oturma duzeni Osmanlı Devleti nde de varlığını surdurmuştur5. Bu duzen sadece torensel toplantılarda beylerin hiyerarşik olarak oturmasını değil aynı zamanda şolenlere katılan boyların da şolen alanında hakanın cadırının belirleyiciliği esasında hiyerarşik olarak sıralanmasını da ifade etmektedir. 66

67 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Et, tum gocebe toplumlarda beslenmede, yonetici sınıfının uyeleri arasında buyuk bir oneme sahiptir. Bu sınıfın gozunde et; canlılık, fiziksel enerji ve savaşma yeteneği gibi gucun gerekcesini oluşturan unsurları sağlamada bir vasıtadır. Ote yandan et yiyememe yoksulluğun bir işaretidir (Montanari, 1995: 28-30). Turklerde de uretim koşullarının belirleyici etkisiyle et ozellikle koyun eti temel besin durumundadır (Rasonyi, 1993: 51). Bu kapsamda Tepe tepe et yığmak ve gol gibi kımız sağmak 6 zenginlik gostergesi olarakonemli anlam kazanmaktadır. Hakan beylerini ağırlarken bol et ve bol kımızı eksik etmez. Oğuz Kağan destanında, buyuk ziyafetlerde kesilecek koyunun, hangi parcalarının hangi boylar tarafından yenileceği acık olarak belirtilmişti. Boylar ve Turk kesimleri arasında kavga cıkmaması icin, hangi Turk boyunun hangi parcayı yiyeceği onceden kesin bir tore olarak ilan edilmiştir. Bir koyundaki et payı, cok daha geniş bir manada, bir devlet ve hukuk anlayışının başka bir şekilde anlatılışıdır (Oğel, ). Ebul Gazi Bahadır Han Secere-i Terakime de (1996: 245) Kun Han ın kucuk kardeşleri ve oğullarına cadırında yer vermesini ve bir koyunun misafirler arasındaki dağıtımını anlatırken sosyal ve siyasal hiyerarşiyi ortaya koymaktadır. Bireylerin toplumsal statuleri alacakları payı belirlemektedir. Burada Bozoklar ve Ucokların sağ ve sol yan esasında tasnif olmaları ve toplumsal hiyerarşilerine gore koyundan pay almaları soz konusudur. Yemek onemli bir siyasi aractır, guc ilişkisi ile ilgili toplumsal etkinliklerde dikkat cekici bir role sahiptir. Kabileler arasında siyasi gucun pay edilmesi, tekrar boluşumu boylece aynı atadan gelen gocer toplumun her toplantısında yeniden uretilmektedir. Boyların birlikteliğinde gercekleşen kamusal ziyafetlerde boylar sosyal ve siyasal konumlarını ve burada iletişim halinde olan bireylerde ganimetlerdeki ve avlardaki payını gormektedir. Onların siyasi, sosyal ve ekonomik anlamları nedeniyle bu ziyafetlerde birinin mevki ve payının korunması ve ona saygı duyulması son derece onemlidir. Bu tur geleneksel pastoral ziyafetler yemek arkadaşlığı siyasetin ornekleridir (Unsal, 2008: 184). Oğuz Kağan destanında gorulen uluş veya pay sistemi cok daha geniş bir manada, bir devlet ve hukuk anlayışının, başka bir şekilde anlatılışıdır.7 Bu geleneğin renk sembolizmi esasında yanılmasını ise Dirse Han Oğlu Boğac Han Boyu hikayesinde gormek mumkundur. Hanlar Hanı Han Bayındır yılda bir kez toy edip Oğuz beylerini konuklardı. Yine toy edip attan aygır, deveden buğra, koyundan koc kırdırmıştı. Bir yere ak otak, bir yere kızıl otak, bir yere kara otak kurdurmuştu. Kimin ki oğlu, kızı yok, kara otağa kondurun, kara keceyi altına doşeyin, kara koyun yahnisinden onune getirin yerse yesin yemezse kalksın gitsin demişti. Oğlu olan ak otağa kızı olan kızıl otağa kondurun; oğlu kızı olmayanı Allah Teala hor gormuştur bizde hor goruruz, belli bilsin demişti.. Dirse Han, -Bayındır Han, benim ne eksiğimi gordu? Kılıcımdan mı gordu? Soframdan mı gordu? Benden aşağı kişileri ak otağa, kızıl otağa kondurdu benim sucum ne ki beni kara otağa kondurdu dedi. Burada gorulduğu gibi, biz yemek yerken sadece besin maddeleri tuketmiyor hakiki manada bir takım anlam ve semboller de tuketiyoruz. Yani insan diyetinde bulunan her gıdanın, besinsel iceriği dışında taşıdığı bir takım sembolik ozellikleri de vardır. Bu yuzden, belirli bir yiyeceğe dair goruşlerimiz, o yiyeceğin bizim icin ne anlam ifade ettiği ya da vucudun besin ihtiyacını ne derecede karşılayabildiği sorularına aldığımız cevaplar sayesinde şekillenecektir(buna rağmen, tabi ki son iki ozellik yiyeceğin anlam ozelliği icine dahil edilebilir (Beardsworth ve Keil, 2002: 58-69). Secere-i Terakime de belirtilen muco esasında taksim gunumuz Kırgız toplumunda 67

68 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ halen devam etmektedir. Koyunun buyuk kemik parcalarına koyun sağ iken muco adı verilmektedir. Ancak, koyun kesildikten sonra mucolere, cilik adını alır. Cilikler suda pişirilerek misafirlere ikram etmek icin sofraya getirildiğinde etti casoo (et parcalarını duzenleme) adetiyle cilik ustukan adını alır. Soz konusu cilikler genel olarak kol cilik ve san cilik olarak ikiye ayrılır. Kol cilik olanlar koyunun on ayağında bulunan kar cilik, dalı ve kun ciliktir. San cilik de koyun arka ayağında bulunan coto cilik, cambaş ve kaşka ciliktir. Koyun et parcalarını misafirlere ikram etmede sancilik olanlar daha değerli sayılır. Sancilikler icinden en saygılı misafire ikram edileni cambaştır. Cambaş saklduu erkekterge berilet denilen ifadede belirtildiği gibi saygın olan erkeklere ikram edilir (İsakov, 2009: 121). Bu paylaşımda Kuzey Kırgızları ve Guney Kırgızları arasında farklılık mevcuttur (Abramzon, 1997: 19-23). İktidarın yemek uzerindeki etkisi sadece sofrada oturulan yer, yiyeceğin kısımlarının sosyal ve siyasal hiyerarşi esasında tasnifinde değil aynı zamanda bazı yiyeceklerin tuketim hakkının belirli toplumsal kesimlere ait olmasında da belirleyici olmaktadır. Tarih coğunlukla, statu eşitsizliklerini sembolik şekilde ifade eden bir mitolojiye dayanır ve bu eşitsizliklerin yol actığı egemenlik-tabiiyet ilişkilerini meşrulaştırır (Balandier 2010: 80). Bazı yiyecekler hakanın hakkı iken bazı yiyecekler halkındır. Bu kapsamda Turklerde av duzenlemek ve avlanmak onemli bir iktidar gostergesi olarak karşımıza cıkmaktadır. Boyle olunca surek avı duzenleme hakana ait bir haktır ve hakanlık işaretidir. Bunun yanı sıra Turklerde yaban hayvanın eti evcilleşmiş hayvanların etine gore daha itibarlıdır. Gok, yer ve olmuşlere sunmak icin kurbanlık geyik, sığır cinslerinden ve yabani atlar avlanmaktadır. Bu tur ayinlere ilişkin bilgiler İc Asya da milattan onceki bin yılda ve Kok Turk Devri mezarlarında bulunmuştur, mezarda bulunan yazı, hayvan tasvirlerinin kurban ayinlerine de işaret etmektedir. Bununla beraber Choular da sigun geyik ve yabani sığır cinslerini avlayarak kurban etme adeti vardır. Asil sayılan bu iki hayvanı sadece hukumdarın avlama ayrıcalığı soz konusudur. Kurban olarak en seckin sayılanlar, genc erkek hayvanlardır. Hukumdarların mezarları takdis edilirken, verilen kurbanlar gok tanrının temsilcisi sayılan baykuş, kerges, caylak gibi kuşlara yedirilir. Ayinlerden sonraki şolenlerde, hukumdar ve sigun geyik cağrısı denilen şolenlerde av veya kurban eti yemektedir. Burada gorulduğu gibi Turklerde bazı geyik turlerinin avlanması surek avı bakımından ve mutfak bakımından kağanlık ozelliğidir (Esin, 2006: ). Kurbanlık hayvanın erkek olması konusu onemli bir konudur. Sagaylar uc yılda bir yaptıkları ayinde uc yaşını doldurmuş beyaz koclar kurban ederler. Torene sadece erkekler katılır ve ayine gelenler kısrakla gelmezler. Koyunların eti az gelirse iki yaşını doldurmuş bir okuz kurban edilir (İnan, 2000: 54). Hakanın gucunun bir gostergesi de cadırın gosterişidir. Ozellikle elcilerin ağırlandıkları cadırların gosterişli olmasına dikkat edilmektedir. Misafirler icin kullanılan ve onlara yemek sunulan mutfak eşyaları fonksiyonlarından farklı olarak gizli bir fonksiyonu yerine getirmektedirler. Bu durum hakanın zenginliğini gosterme fonksiyonudur. Cinli Huan-Dzang Gokturk kağanıyla olan goruşmesinde butun ileri gelenlerin yere serili hasırlar uzerinde oturduklarını her birinin sırtında parıltılı sırmalarla işlenmiş suslu ipek elbiseler olduğunu, kağanın her ne kadar gocebe bir kavme hukmetmekte ise de icinde yaşadığı mekan tanziminin gercekte beğenilecek bir kibarlıkta olduğunu belirtmektedir. Buradacalgılı bir ziyafetle şarap icilmiş ve misafirlerin her birinin onune buyuk parca koyun ve dana eti konulmuştur (Ligeti, 1986: 88). Dede Korkut Hikayeleri ndeki Hanın beylerine verdiği yemekte kullandığı altın surahiler, ipek seccadeler veya Atilla nın misafirlerine sunduğu altın gumuş eşyalar bu kapsamda onem kazanmaktadır. 68

69 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Karizmatik otoriteyi temsil eden kağanın en buyuk ozelliği tanrı soylu olarak kabul edilmesi olduğunu ifade etmiştik. Hakanın insani ozellikleri yonetici olması icin yetmez, insanustu tanrısal ozelliği olması gereği vardır. Turklerde hukumdara goğun oğlu demek oldukca yaygındır (Ulken, 2004: 28).Tanrı soylu olmak, simgesel anlamda dunyadaki en buyuk yonetici olmak anlamına gelmektedir. Bu yonetim, tanrı adına ve insan olma adına guc birliği sağlamaktaydı. Yoneten kutsalın gucunu kullanarak dunyadaki erkini sağlam bir hanedanlığa donuşturme gayreti icindedir (Onal, 2009: 52-57). Tanrısal vasıfları taşıyan kağanın halkının ihtiyaclarına cevap vermesi gerekir. Turk tarihinin onemli kaynaklarından birini oluşturan Orhun Yazıtları incelendiğinde beslemek kelimesinin sıklıkla kullanıldığı gorulmektedir. Kelimenin kullanılışı sadece fizyolojik ihtiyacın karşılanması olarak değil, guc ilişkisi icinde simgelenmektedir. Konargocer Turk boylarının bolgelerinde varlıklarını surdurmeleri boylar arasındaki siyasi cekişmelerin sona ermesine bağlıdır. Bu kapsamda kağanın halkını beslediğini belirtmesi bolgede siyasi duzenin tesis ettiğini vurgulaması acısından oldukca onemlidir. Siyasal duzenin sağlanması zenginlik işaretidir. Aksi durum, siyasal duzen tesis edilmediği kargaşa, siyasal istikrarsızlık sonuclarının gorulduğu aclık, yokluk ve kole olma durumudur. Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti oyle kondurduk, oyle duzene soktuk. Batıda Kengu Tarbana kadar Turk milletini oyle kondurduk, oyle duzene soktuk. O zamanda kul kullu, cariye cariyeli olmuştu. Kucuk kardeş buyuk kardeşini bilmezdi, oğlu babasını bilmezdi. Oyle kazanılmış, oyle duzene sokulmuş ilimiz, toremiz vardı. Turk, Oğuz beyleri, milleti işit: Ustte gok basmasa, altta yer delinmese, Turk milleti, ilini, toreni kim bozabilecekti? Turk milleti, vazgec, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı, beslemiş olan kağanına, hur ve mustakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kotu hale soktun. Silahlı nereden gelip dağıtarak gonderdi? Mızraklı nereden gelerek surup gonderdi? Mukaddes Otuken ormanının milleti, gittin! (Bilge Kağan Yazıtı, Doğu Yuzu) Kağanın yazıtlarda milletini beslediğini vurgulaması aynı zamanda onun siyasal ve ekonomik anlamda yetenek ve yeterliliğinin bir gostergesidir. Boylar arasındaki mucadelenin hakim olduğu bozkır kulturunde otlak ve avlak alanları sağlanması kağanın gerek siyasal anlamdaki gucunu gerekse buna bağlı olarak ekonomik anlamdaki gucunu gostermektedir. Hayvancılığın temel ekonomik bicim olduğu bunun yanında yağma ekonomisin de onemli belirleyici olduğu konargocer Turk topluluklarında, hakanın hayvanların besleneceği otlaklar uzerindeki hakimiyetini ve siyasal birliği tesisi ile duşman uzerine orduların sevk edilmesinin sağladığı gelir, zenginleşme icin onemli unsurlardır. Bunları başaran hakan halkını doyurmuş ve gucunu gostermiş olur. Burada hakanın gucunun sivrilmesi ile Turk budunun yaşama şartlarının iyileşmesi arasında ilişki soz konusudur8. Bu durum Tonyukuk Yazıtının Guney Cephesinde Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk. Milletin karnı tok idi. Duşmanımız cevremizde ocak gibi idi, biz ateş idik şeklinde ifade bulur. Bilge Kağan Yazıtı Doğu Yuzundeki ise ifadeler şoyledir: Turk milletinin adı sanı yok olmasın diye, babam kağanı, annem hatunu yukselten Tanrı, il veren Tanrı, Turk milletinin adı sanı yok olmasın diye, kendimi o Tanrı kağan oturttu tabi. Varlıklı, zengin millet uzerine oturmadım. İcte aşsız, dışta elbisesiz; duşkun, perişan millet uzerine oturdum. Kucuk kardeşim Kul Tigin, iki şad, kucuk kardeşim Kul Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye Turk milleti icin gece uyuyamadım, gunduz oturmadım. Kucuk kardeşim Kul Tigin ile, iki şad ile ole yite kazandım (Bilge Kağan Yazıtı Doğu Yuzu). 69

70 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oğuz kavmine doğru; doğuda Kıtay, Tatabı kavmine doğru; guneyde Cine doğru on iki defa ordu sevk ettim... Savaştım. Ondan sonra Tanrı buyurduğu icin, devletim, kısmetim var olduğu icin, olecek milleti diriltip besledim. Cıplak milleti elbiseli kıldım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti cok kıldım. Değerli illiden, değerli kağanlıdan daha iyi kıldım. Dort taraftaki milleti hep tabi kıldım, duşmansız kıldım. Hep bana itaat etti (Bilge Kağan Yazıtı Doğu Yuzu). Turk milleti ac idi. O at surusunu alıp besledim. Otuz dort yaşımda Oğuz kacıp Cin e girdi. Eseflenip ordu sevk ettim (Bilge Kağan Yazıtı Doğu Yuzu) Bununla beraber kağanın halktan beklentisi ise itaat ve sadakattir. Acları doyuran ve cıplakları giydiren kağana, itaat ve sadakatin gosterilmemesi halk icin felakete goturucu bir surecin başlangıcıdır9. Turk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin. Aclık, tokluk duşunmezsin. Bir doysan aclığı duşunmezsin. Oyle olduğun icin, beslemiş olan kağanının sozunu almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orada, geri kalanınla her yere hep zayıflayarak, olerek yuruyordun. Tanrı buyurduğu icin, kendim devletli olduğum icin, kağan oturdum. Kağan oturup ac, fakir milleti hep toplattım Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti cok kıldım. Yoksa bu sozumde yalan var mı? Turk beyleri, milleti, bunu işitin! Turk milletini toplayıp il tutacağını burada vurdum. Yanılıp oleceğini yine burada vurdum. Her ne sozum varsa ebedi taşa vurdum (Bilge Kağan Yazıtı, Kuzey Yuzu). Her yonetimin, her hukumdarın ceşitli duzeylerde, hem fiziksel zorlama gucunun maliki ve hem de bir erk kulturunun vaizi olduğu goz onunde tutulmalıdır. Bir yandan emniyet, gonenc ve beka bakımından zorunlu gorulen bir duzenin kutsallaştırılması; diğer yandan ise, kelimenin her anlamıyla duzene sokmayı sağlayana iktidarın canlılığına şahadet eden guc kullanımı vardır (Balandier, 2010: 101). Hakan sadece sahibi olduğu siyasi iktidarın değil tanrısal vasıflarla yeryuzundeki duzenin de tesisinden sorumludur. Bu gorevi halkıyla tanrı arasındaki ilişiklerin duzenlenmesi gorevini de ona vermiştir. Eğer bu ilişkide bir bozulma varsa bu hakanın toplumunun karşılaşacağı felaketler şeklinde kendini gosterecektir. Toplum kıtlık doğal afetler gibi felaketlere maruz kalması soz konusu ise hakanın insan ile tanrı arasındaki ilişkilerin duzenlenmesinde sorun olduğu, duzenleyici rolunu sorgulamasının gerekliliği duşunulur. Kut sahibi olmak imtiyaz ve sorumluklar esasında şekillenir. Burada kutsallığı bunyesinde barındıran hakan, kutsallığın gereğini yerine getirme gorevini ustlenmektedir (Hassan 2009: 209). Hakanlar ve pek tabii ki onun halkı oteki milletlerle olan savaşlara, ac halkına yiyecek ve cıplak halkına giyecek bulmak icin pek tabi bir vasıta olarak bakmaktadırlar. Ayrıca Gokturk yazıtları, Barthold a gore (2004: 14) yeni bir gocebe devletin meydana gelişi tarihinde Radlof un dikkat etmediği noktalardan biri hakkında yeni bilgiler de vermiştir. Ulkenin oluşumunda etken olan olağanustu durumlardan biri zenginlerle fukara, beylerle halk arasında cereyan eden mulkiyet ve sınıf farkının bu gibi gerginliklere sebep olacak derecede mucadelelerinin şiddetlenmesi olabilir. Yazıtlar gosteriyor ki, Turk yurdunda Cinliler hakim olduğu vakit medeni memleketlerde olduğu gibi- Turklerin aristokrasisi kendi sınıf ayrıcalığının korunmasını ileri surerek başka medeniyetin elinde esarete daha cabuk alışmışlar, milli adet ve ananelerine sadakatsizlik gostermişler ve hıyanet etmişlerdir. Ancak milletin halk kısmı başka bir toplumun esaretine girmeye cabuk alışamamış ve ananelerine sadık kalmışlardır. 70

71 АЛАШТАНУ ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Sonuc Toplumları birbirinden ayıran kulturdur. Kulturu oluşturan gelenekleri ve diğer kurumsallaşmış davranış oruntulerini oğrenerek sosyalleşme surecinde ediniriz. Kultur grup tarafından anlaşılan semboller icermektedir, bu semboller insanlar arasında toplumsal anlamda kabul edilebilir etkileşimi sağlamaktadırlar. Bu, toplumsal hayatta oluşan anlamlar sistemi icinde oluşmaktadır. Toplumun sosyal ve kulturel yapısının temelinde semboller sistemi yatmaktadır. Toplumu oluşturan fertlerin, ortak duyuş ve geliştirdikleri tepkilerinde dahil oldukları semboller sistemi etkilidir. Bu değerler icinde bireylerin toplumsal konumlarının tesisinde yiyeceklerin ve yeme pratiklerinin oldukca onemli bir yeri vardır. Bazı yiyeceklerin besin değeri veya bu değeri oluşturan kimyasal ozelliklerine veya teminindeki gucluğe bakılmaksızın diğer besinlerden daha değerli olduğu gorulmektedir. Toplumda otoritenin tesisinde simgeler onemli bir yer işgal etmektedir. Bireylerin toplumsal olarak inşa ettikleri iktidar ve itaat simgeleri toplumsal hayatın duzeninin tesisinde onemli bir yere sahiptir. Toplumsal hayat denge eğilimindedir. Bu dengenin tesisi yeme pratiklerinde gorulduğu gibi gucu kabul etme ve bunu gosteren simgeleri kullanmayı beraberinde getirir. Bu simgeler toplumsal hiyerarşiye sofrada oturma duzeni, yemeğin belirlenen parcasını yeme ve takdir edilen sırada hizmet gormeyi ifade eder. Tum bu simgeler uzerinde uzlaşılmış toplumsal unsurlardır. Sonnotlar 2 Tor konusunda COBANOĞLU Ozkul (2004) Turk Halk Kulturunde Tor/Başkoşe Kavramı ve Anlam Yaratma Simgesel Surekliliği Turkbilig Turkoloji Araştırmaları, Ankara, Hacettepe Universitesi Yayınları, S.2004/7 s calışması incelenebilir. Cadırda oturma duzeni icin DULKADİR, Hilmi.(1997). İcel de Son Yorukler Sarıkecililer. İcel, İcel Valiliği Yayınları. KUTLU, Muhtar. (1987). Doğu Anadolu Gocer Topluluklarında Kara Cadır, III. Milletler Arası Turk Folklor Kongresi Bildirileri. V.Cilt. Ankara, Kultur ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, BEŞİRLİ, Hayati. (2005). Sarıkecili Yoruklerinde Cadır, Son Konar-Gocerlerin Sosyo- Kulturel Yapısı, ed. M.C. Ozonder, E.Aksoy ve G. Kokturk, Ankara. Hacettepe Universitesi Yayınları, s.59-72, incelenebilir. Cadırdaki oturma duzeni icinde bozuyde ercak ve epcicak ayrımı Kırgıztoplumunda halen gecerli bir ayrımdır. Chou Hanedanlığı nda kurban torenindeki duzende hiyerarşiktir. Beyler ve halk hukumdarın karşısında kuzeye, buyuk askerler hukumdarın solunda doğuya, kucuk askerler hukumdarın sağında batıya yonelmişti. Cu hukumdar ayinleri devlet toreni niteliği almaktaydı. Bakınız Esin, Emel (2001), Turk Kozmolojisine Giriş, İstanbul, Kabalcı Yayınları s Bu konuda Gokyay, Orhan Şaik(2006). Dede Korkut Hikayeleri, İstanbul, Kabalcı Yayınları, s98 incelenebilir. 5 Her kişi adet uzerine hediyesini verdi. Mertebelerine gore oturdular. Mısır Sultanı nın elcileri de geldi o da hediyesini sundu. Ona butun elcilerin ustunde yer gosterdiler. Bunlar tamam olup oturduktan sonra izin verildi. Hepsi mertebelerine gore hediyelerini arz ettiler. Aşıkpaşaoğlu Tarihi,(1985) 71

72 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ A. Nihal Atsız. Ankara Kultur ve Turizm Bakanlığı Yayınları sayfa 61 e bakılabilir. 6 Dede Korkut Hikayeleri, Dirse Han Oğlu Boğac Han Boyu Hikayesi 7 Turklerde siyasal alanda kabilelerin ve mensuplarının diğer kabile fertleri ile olan etkileşim surecinde konumlarını belirleyen kurallar orun ve uluş meselesi şeklinde tartışılmaktadır. Bu konuda Abdulkadir İnan (1998), Orun ve Uluş Meselesi, Makaleler ve İncelemeler, Ankara, Turk Tarih Kurumu 1.Cilt, s , Oğel, Bahaeddin, (2003), Turk Mitolojisi, Ankara, Turk Tarih Kurumu, Cilt 1, s. 217 ayrıntılı bilgi edinilebilir. 8 Bk. Hassan, Umit (2009), Eski Turk Toplumu Uzerine İncelemeler, Ankara. Doğu Batı Yayınları. s Bu konuda Taneri, Aydın (1993), Turk Devlet Geleneği, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları s.253 incelenebilir. Kaynakca ABRAMZON, S.M. (1997), Kırgızlarda Yemek Kulturu, cev. Husamettin Yıldırım, Turk Mutfak Kulturu Uzerine Araştırmalar, Yayına Hazırlayan: Kamil Toygar, Ankara, Turk Halk Kulturunu Araştırma Vakfı Yayınları, s AHMETBEYOĞLU, Ali (1995), Grek Seyyah Priskos a Gore Avrupa Hunları. İstanbul Turk Dunyası Araştırmaları Vakfı Yayınları BABURNAME, (2006), Gazi Zahireddin Muhammed Babur, Doğu Turkcesine Ceviren: Reşit Rahmeti Arat. İstanbul, Kabalcı Yayınları, BARTHOLD, V. V. (2004), Orta Asya Turk Tarihi-dersleri-. Ankara, Cağlar Yayınları BALANDİER, Georges. (2010), Siyasal Antropoloji. Cev. Devrim Cetinkasap, İstanbul. İş Bankası Kultur Yayınları BEARDSWORTH, Alan ve T. Keil, (2002), Sociology of Menu London, Routledge BEŞİRLİ, Hayati (2010), Yemek, Kultur, Kimlik, Milli Folklor, Geleneksel yayıncılık, S.87, s COHEN, Anthony(1999), Topluluğun Simgesel Kuruluşu. Cev: Mehmet Kucuk, Ankara Dost Kitabevi EDLES, L. Desfor (2005), Uygulamalı Kulturel Sosyoloji, Cev: Cumhur Atay, İstanbul, Babil YayınlarıFIEDLHOUSE, Paul (1996), Food and Nutrition, Customs And Culture, London, Chapman@ Hall GOKYAY, Orhan Şaik (2006), Dede Korkut Hikayeleri, İstanbul, Kabalcı Yayınları HASSAN, Umit (2009), Eski Turk Toplumu Uzerine İncelemeler Ankara. Doğu Batı Yayınları MANHHOL-UN Niuca Tabca(1995), Moğolların Gizli Tarihi, Cev. Ahmet Temir, Ankara, Turk Tarih Kurumu İNAN,Abdulkadir(2000),Tarihte ve Bugun Şamanizm, Ankara, Turk Tarih Kurumu İSAKOV Baktıbek(2009), XVII. Ve XIX yuzyıllarda Kırgızların Sosyal Ve Ekonomik Tarihi Sayak Uruusu(Boyu), Bişkek. Kırgızistan-Turkiye Manas Universitesi Yayınları KAFESOĞLU, İbrahim (1992), Turk Milli Kulturu, İstanbul, Boğazici Yayınları LIPSON, Leslie(2005), Siyasetin Temel Sorunları, İstanbul,Turkiye İş Bankası Kultur Yayınları 72

73 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ MONTANARI, Massimo (1995), Avrupa da Yemeğin Tarihi, Cev: Mesut Onen-Biranda Hinginar-İstanbul Afa Yayıncılık NEMETH, Gyula (1962), Atilla ve Hunları. Cev: Şerif Baştav. Ankara. Ankara Universtesi Dil Ve Tarih Coğrafya Fakultesi Yayınları sayı:106 ONAL, Mehmet Naci (2009), Kutsalın Turk Kulturundeki İzleri: Tanrısal Simgecilik, Milli Folklor, S. 84, s OĞEL, Bahaeddin (1982), Turk Mutfağının Gelişmesi ve Turk Tarihi Gelenekleri, Turk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri, Kultur Turizm Bakanlığı, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, Ankara s RASONYI, Laszlo (1993), Tarihte Turkluk, Ankara, Turk Kulturunu Araştırma Enstitusu Yayınları, STANDAGE, Tom (2005), Altı Bardakta Dunya Tarihi, Cev. Ahmet Fethi, Merkez Kitapları, İstanbul SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet (2009), Eski Turklerde Devlet Meclisi Toy Uzerine Duşunceler Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakultesi Tarih Bolumu Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt: 28 Sayı: 45, s ULKEN, Hilmi Ziya(2004), Turk Tefekkuru Tarihi, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları UNSAL, Artun(2008), Siyasi Guc, Statu, Meşruiyet, İtaat Ve Otorite Mucadelesinin Gostergesi Olarak Yemeğin Sembolizmi, Turk Mutfağı, Ed. Ozge Samancı. Ahmet Bilal Arslan Ankara. Kultur ve Turizm Bakanlığı s Resume Food has an important role in the construction of individual status besides its crucial function of fulfilling the physiological needs of human beings. 73

74 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ ӘОЖ Ғ.ӘНЕС, филология ғылымдарының докторы, профессор МӘТІН ЖӘНЕ ДИСКУРС: ҚОЛДАНЫСЫ, МАҒЫНАЛЫҚ ЖӘНЕ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Мақалада автор мәтін мен дискурстың мағыналық және тілдік ерекшелігін, сондай-ақ қоланыс аясындағы айырмашылықтарын сараптайды. Тірек сөздер: мәтін, дискурс, тілдік ерекшелік, тілдесім. Мәтін ұғымын тілші қауымы көп жағдайда коммуникативтік акт аясында, яғни сөйлеуге («речь») тән элемент ретінде де қарастырады. Ауызекі шығармашылық («речетворчество») тоқтаусыз, үздіксіз қозғалыстағы және құбылып отыратын құбылыс. Оның бір ғана сәттік «тұрақты» қалпын қағазға не магнитофон таспасына түсіріп алуға болады. Бұл үзік те, әрине, мәтін деп танылады. Бірақ, бұл үзік мәтін деп танылғанмен, мұра ретіндегі мәні (қолжазбасы немесе үнтаспаға басылғаны) тарихи нұсқамен бір дәрежеде танылмайды. Кез келген мәтіннің лингвистикалық нысан бола алатынын жоққа шығаруға болмаса да, «мәтінмұра» принципіне келгенде, екеуінің екі бөлек дүние екенін айту жөн. Әрине, бұларды бірбіріне қарама-қарсы қою мақсатында емес, мәтін-мұраны зерттеудің тарих төріне тереңдейтін қиындығын, жан-жақтылығын, тарихпен байланыстылығын, т.б. атауға болады. Ал көркем немесе ғылыми, я болмаса публицистикалық мәтінді зерттеу, талдау қазақ топырағында тым тереңдемей, ұзаса ХІХ ғасырдың ІІ жартысы, ұлттық жазба әдеби тілдің дүниеге келуімен ұштастыруға болады. Бұл арада қазақтың ауышза әдеби тілі мен оларды танытушы мұралардың тілінің оқшауланып бөлек тұратынын, олар ауызшжазбаша мәтін қисынынмен қарастырылатынын тағы да ескертеміз. Осы орайда И.Р.Гальпериннің мына анықтамасы мәтіннің кез келген түріне де, «мәтін-мұраға» да қайшы келмейді деп санауға болатын анықтама екенін айтпаса болмайды: «Текст это произведение речетворческого процесса, обладающее завершенностью объективированное в виде письменного документа, литературно обработанное в соответствии с типом этого документа, произведение, состоящее из названия (заголовка) и ряда особых единиц (сверхфразовых единиц), объединенных разными типами лексической, грамматической, логической, стилистической связи, имеющее определенную целенаправленность и прагматическую установку» [1, С. 18]. Мәтін лингвистикасының негізін қалаушылардың бірі, голландық линвист ғалым Т.Ван Дейк дискурс терминін мәтіннің статикалық күйінен динамикалық күйін зерттеуге көшкенде, қолданды [2, С ] жылдар Эмил Бенвенист айтылым теориясын қалыптастыра отырып, француз лингвистикасында дәстүрлі түрде қолданылып жүрген дискурс терминін жаңа мағынада сөйлеушіге тән айтылымның сипаттамасы ретінде қолданды жылдары Мишель Фуко Эмиль Бенвенист дискурстық талдаулардың мақсат-міндеттерін айырып берді. Бұл пікір бойынша дискурс белгілі бір саяси-әлеуметтік 74

75 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ топқа немесе дәуірге тән айтылым типі, соған орай оны коммунистік дискурс деп атады [3, С.47-56]. Мәтін мен дискурс синоним ретінде қолданылса да, олар әр түрлі құбылыстар болып табылады. Дискурс қолданыстағы тілдесім. Бұл прагматикалық, әлеуметтік, мәдени, психологиялық және т.б. экстралингвистикалық факторлармен бірге, оқиғалар аспектісінде алынып, осы факторлармен байланыстырылатын мәтін; әлеуметтік мақсатқа бағытталған, әрекет, жұмсалым, қолданыс ретінде қарастырылатын тілдесім. Дискурстың мәтінге қарағанда ұғымы кең, бірақ мәтінді ғалымдар күрделі категория деп түсіндіреді, себебі мәтін ішінде коммуникация элементтерімен бірге оның мәнін ашуға арналған белгілер бар. Бірақ дискурста хабар алмасу жүреді. Мәтінде автор мәтінді қалың көпшілікке арнап, соларға бағыттайды, бірақ өзі тікелей қарым-қатынасқа түспейді. Кейбір ғалымдар көркем мәтінді дискурстың нәтижесіне жатқызып жүр. Ал дискурстың бүгінгі ұғымы мәдени-әлеуметтік, тарихи факторлардың бірге қарастырылуымен ұштастырылады. Сондықтан ғалымдар ғылыми, мемуарлық, феминистік, саяси, әлеуметтік, идеологиялық, діни, кәсіби (медицинаға, педагогикаға, т.б.) дискурстар туралы айтып, француз мектебінің дискурстық көзқарасына біршама жақындады. Яғни дискурс әлеуметтік және мәдени институттар қалыптастыратын, ағымдық сөйлеу ретінде қарастырылады. Дискурстың негізгі белгілерінің бірі «процессеуалдығы» немесе үдерістілігі. «Дискурстың өзі ағымда жүріп жатқан, шынайы, физикалық уақыттан тыс болуы мүмкін еместігі», дискурс қызметінің уақытпен байланысты болып келетіні анық. Бірақ қазіргі кезде дискурс туралы түсінік тағы да кеңейді. Дискурсты «құрамында мәтіннен басқа оны түсінуге қажетті экстралингвистикалық факторлары бар күрделі коммуникативтік құбылыс» ретінде қарастыру керек деген көзқарас бар [4, С.8]. Дискурс үш деңгейлі құрылымға жатқызылады: 1) суперқұрылым; 2) байланыс құрылымы; 3) синтаксистік құрылым. Оның өзінде де мәтін сөз актісінің жазудағы көрінісі, ал дискурс қолданыстағы мәтін деп ұғынылады. 75 А.Әділова дискурс пен мәтіннің мынадай ортақ белгілері мен айырмашылықтарын келтіреді:1.дискурс автор интенциясына, стиль ерекшеліктеріне байланысты сұрыпталып, іріктеліп алынатын тілдік құралдардың жиынтығы; 2.дискурс мәтінге қарағанда кең ұғымды қамтиды, ол сөйлеу үдерісі; 3.дискурс нақтылы уақытпен ажырамас бірлікте, ал мәтін тек мәдени кеңістікте өмір сүреді, яғни ол уақытқа тәуелді емес, кез келген кезеңде екінші бір дискурста өзектенуі мүмкін; 4.дискурсты қайта туындатуға болмайды, ал көркем мәтін қайта туындатуға қабілетті және бейім; 5. дискурс ақпаратты беру тәсілі болса, мәтін ақпаратты сақтаушы, жинақтаушы, жаңа мән тудырушы көпқырлы, көпқабатты құрылым [5, 49 б.]. Зерттеушілер дискурстың белгілері ретінде динамикалық, функционалдық, өзектілік, үрдістілік, когнитивтілік әрекет, дыбыстық не графикалық репрезентациядағы тілдік шикізат болатындығы, белгілі бір уақыт аясында, белгілі бір ортада өтетіндіктен шартты түрде тұйықталатындығы, біреуге бағытталатындығы, сөйлеушілердің ой және ойлау деңгейінде әрекеттесетіндігі, арнайы мақсатты түрде мәтінді тұйықтауы, т.б. сипаттарды келтіреді. Дискурс ұғымы уақытпен тығыз байланысты, күнделікті өмірдегі тіл, сондықтан ол индивидуалды, қозғалыстағы, айтушы-қабылдаушы деген екі тараптың өзгеріссіз болуы, ауызша сипатта болуы, т.б. құбылыстармен бірлікте болып келеді. Ал мәтін статикалық күйде, құрылымдылық, кең өлшемді, терең мәнді, когнитивті әркеттің қорытындысы, синтезі, жеткізуші және сақтаушы құрылым. Мәтіннің нақты шегін көрсету қиын, тілдік дерек мәтінішілік уақытпен байланысты, екінші деңгейлі күрделі сөйлеу жанры түріне жатқызылады. Тілдегі ұғымдардың ішінде дискурсқа ең жақыны диалог. Ғалым Н.Уәли көркем шығарма дискурсын оқырманға тигізетін ықпалы мен оқырманның зерделеу әрекеті тұғысынан зерттеудің маңызын, мәнін айта келіп: «Көркем шығарма дискурсын оқырманға тигізер ықпалы, оқырман реакциясы,

76 оқырманның зерделеу әрекеті тұрғысынан зерттеудің маңыздылығы мен өзектілігі сөз мәдениет ғылымының, стилистика ғылымының имманентті жүйеден антропоцентристікке бет бұруы үшін аса маңызды, аса өзекті болып отыр. Белгілі бір коммуникативтік бірліктің немесе сөз актісінің (мәтіннің, дискурстың) адресант+мәтін жағы зерттеліп, тілдік, тілдік емес құрылысы талданып, ал мәтін+оқырман (адресат) жағының қалып қоюы коммуникативтік біртұтас жағдаяттың табиғатын объективті түрде айқындауға мүмкіндік бермейді»,- дейді [6]. Ойын жүйелей келе автор коммуникативтік біртұтас жағдаятты объективті түрде айқындау үшін адресант + мәтін + адресат тұрғысынан келу керек деген өзіндік тұжырымын жасайды. Дискурс түрлерін публицистикалық, ғылыми, іскери, бейресми деп бөліп, әрқайсысының формальды-коммуникативтік ерекшеліктерін, тілдік-құрылымдық сипаттарын талдап көрсетеді. Ал дискурс прагматикасының ішіне жағдаятқа, оған қатысушыларға байланысты экстралингвистикалық, этномәдени факторлары жататынын, сондай-ақ коммуниканттардың мақсат-ниеттері басшылыққа алынуы тиістігін медиа-мәтіннің прагматикасын жан-жақты қарастырған Қ.Есенова өз зерттеуінде атап өтеді [7, 32]. Бұдан өзге дискурсты тек ауызша емес, жазбаша түрде келетін тілдік бірлікке жатқызатын, оны субстанция деп түсінетін ғалымдар бар екенін осы тұста айта кету керек. Біздің түсінігімізде, дискурс, тілдік тұлғаның ерекшеліктерін оның сөйленіс деңгейіне, ұлттық танымды игеруіне, айтылған сөзді қорыта алуына, түсінуіне, ондағы эмотивті бірліктерді сезіне алуына, қоғамдық ағымдарды ұғуына, интеллектілік деңгейіне, яғни сөйлеу мәнерінің қалыбына, сөз мәдениетін игеруіне қарай танып-білуге мүмкіндік жасайтын тілдің ерекше деңгейі. Дискурсты ғалымдар мәтінге қарағанда әлдеқайда кең ұғым ретінде қарастырады. Өйткені дискурс тілдік әрекеттің әрі үдерісі, әрі оның нәтижесі (бұл арада нәтижеге байланысты алғанда, дискурсты мәтінмен тепе-тең деуге болады, өйткені мәтін де - нәтиже). Дискурсты зерттеу дегеніміз бүгінгі таңда қазіргі ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 76 функционализмге бет бұру, қазіргі фундаментализмді іргелі, кешенді түрде сипаттау дегенді білдіре бастады. Соңғы аса жаңа грамматикалық еңбектерде дискурстың жекелеген ұғымдарын генеративті грамматиканың моделіне енгізудің мақсаты көзделетіні байқалады. Лингвистикалық функционализмнің өзі 1970 жылдары табиғи мәтіннің құрылымы мен түсіндірілуі үдерісін жете ұғыну үшін дискурсқа жаңа мүдделік көзқараспен қараудан туындаған. Дискурс та мәтін сияқты әр түрлі жақтан қарастырылады, атап айтқанда: әлеуметтік, этнографиялық, психологиялық, т.б. Тарихи тұрғыдан алғанда, дискурспен байланысты дискурстық-ориентациялы фундаментализм дегеніміз грамматистердің дискурсқа қызығушылығының нәтижесі болып табылады. Олар өз зерттеулері арқылы грамматикалық құбылыстарға дискурстың көмегімен түсінік бергілері келді. Бұл бағытты жетілдірушілердің қатарында Уоллес Чейф, Пол Хоппер, Сандра Томпсон, Т.Гивон т.б. есімдері аталады. Бұл еңбектердегі негізгі ұстаным дәстүрлі грамматикадан бөлек қарастырылуға тиіс қолданыс кезіндегі грамматиканың ерекшеліктерін ашып беруге бағытталған және динамикадағы, қозғалыстағы дискурстың маңызды белгілеріне баруға баспалдақ болатын қисындар мен ғылыми пікірлерден, көзқарастардан тұрады. Дәлірек көрсеткенде: «Функционирование языка в реальном времени это и есть дискурс. Таким образом, подход функционалистов противоположен утверждением Хомского о том, что между компетенцией и употреблением есть непроходимая граница, и о том, что языковая структура формируется врожденной языковой способностью. В некоторых случаях функционалисты высказывают особенно радикальные предложения об отношении между дискурсом и грамматикой. Так, в концепции «рождающейся грамматики» (emergent grammar) Пола Хоппера» грамматика фактический сводится к повторяющимся дискурсивным моделям. Но большинство случаев функционалисты признают существование относительно автономной грамматики [8,

77 С.309]. Түптеп келгенде, мәтін де, дискурс та құрылымдық нысан, екіншіден, екі құбылыс та морфосинтактикаға әсер ететін негізгі факторларға жатады. Мысалы, белгілі сөйлеммен түсіндіруге мүмкін емес дискурстық, мәтіндік факторлармен ғана айтып-түсіндіруге болатын сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін, атау септігінің өзгешелігін, т.б.құбылыстарды аталымдық сөзөзгеріммен түсіндіруге келмейді, олар тек синтаксистік құрылымға аппеляция жасау арқылы ғана түсіндіріледі, т.б. Әрине, тілде мұндай грамматикалық ерекшеліктер аз емес және олар жыл өткен сайын саны азаймайтындығы анық, бұл үдерісті таныған сайын терең түкпірде жатқан тіл құпиялары (грамматикаға да, лексикаға да, сөзөзгерімге де, т.б. қатысты) көбейе береді деп санаймыз, бірақ бәрінің де сыры ашылып, ғылымда белгілі бір түсінікке ие болуы шарт. Сол тұрғыдан алғанда, мәтін дегеніміз: а) тілдік тұрғыдан тілдің барлық деңгейлері қатысатын тұтастықтан туындайтын өзінше бөлек құрылым, ә) тілшілердің грамматикаға байланысты туындап отыратын, бар және туындап келе жатқан кейбір сұрақтарына жауап алу үшін қажетті құрылым, б) сондықтан мәтін тілдік таңба және тіл деңгейлерімен байланысты қарастырылуға тиісті және сол байланыс арқылы тілдік жағынан түсіндірілетін құбылысқа жатады. Сонда, байқалып отырғандай, бұл бағыт ішкі сентенциялық құбылыс, бағыт, ал оны көркем мәтінді талдау барысында кеңінен пайдалануға болады. Бұл бағыт мәтін талдауда да, мәтінтануда да, мәтін түзілімін нақтылауда да қажетті бағыт болып табылады. Бұл әрі бағыт, әрі амалдардың жиынтығы ретінде мәтін талдау мен мәтінтанудың арасын байланыстырушы бағыт болып есептеледі. Лингвистика мәтіннің лексикалық, интонациялық, синтаксистік құралдарын, амалтәсілдерін зерттеумен қатар ондағы графикалық құралдарды, атап айтқанда, сөздің, сөйлемнің астын сызуды, жекелеген ойды нақтылайтын сөзді, сөйлемді, сөз тіркесін айрықшалауды, арнайы шрифт түрімен бөліп көрсетуді, тыныс белгілерін, т.б. қарастырады, зерттейді. Ал мәтінді қабылдаудың дұрыс болуын тек қана тілдік құралдар ғана емес, графикалық бірліктер ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 77 мен тәсілдер де қамтамасыз етеді. Бұл тұрғыдан алғанда, мәтін талдау мен мәтінтануда ұқсастық байқалады. Мәтін талдау мен мәтінтану тұрғысынан алғанда, мәтінді, ондағы ойды жөнімен қабылдау, ұғыну мен түсінудегі «коммуникативтік фонның» қызметі жеке бөліп айтуға лайық. Коммуникативтік фон негізінде мәтінтүзілім жүзеге асады және оны тануға яки ашуға («декодирование») болады. Мәтінтанулық, мәтінтүзушілік зерттеулер жүргізген кезде алғашқы қадам мәтінге, қолжазбаға (мәтінтану тұрғысынан бұл да мәтін) ғылыми сипаттама беруден басталуы тиіс. Ғылыми сипаттама арқылы мәтіндегі ойды, ойдың жүйелілігін қалпына келтіру, мәтіннің біртұтастығын, байласымдығын, семантикалық және концептуалдық, тарихи тұрғыдан этимологиялық ортақ кеңістікте тұрғанын ашып бере алу кез келген мәтінтанушының міндеті болса, ол мәтінталдаулық зерттеулердің де белгілі бір дәрежеде шешуші жағы болып табылады. Бұл ертеден келе жатқан, бұрыннан қалыптасқан дәстүр, осы дәстүр жөнінде С.А.Рейсер былай деп ой түйеді: «В древней литературе очень остро стоит вопрос о так называемой «единоцелостности» произведений» [9, С.5]. Мәтін тілдік категория болғандықтан, оның өзіне тән параметрлері болуы тиіс. Ц.Тодоров мәтін атаулыға барынша ортақ жалпылама белгі ретінде вербальды, синтаксистік және семантикалық параметрлерді [10, С.37]. Н.Э.Энквист тақырып, фокус, байланыс параметрлерін [11] атайды. И.Р.Гальперин сөйлеу мен мәтінннің екі басқа ұғым екенін айта отырып, мынадай белгілерді саралап көрсетеді:1.сөйлеу фактісі ретінде мәтін жүйелі, басқаша айтқанда, мәтін толық аяқталған («завершенный») ойға құрылған, мазмұны бар, негізіне белгілі бір функционалды стильде қабылданған; 2.Мазмұны мәтіндегі айтылмақ ойға негізделіп, оқырманға жеткізілуге тиісті хабармен байланысып жататын; 3. Мағынасы («смысл») мәтіндегі сөйлем немесе фразеологиялық тұтастықтан жоғары саналатын тілдік бірліктерге тәуелді; 4. Мәні («значение») морфема, сөз, сөз тіркестері, синтаксистік конструкцияларға байланысты болып келетін құрылымдар деп атап көрсетеді. Бұл аталғандар

78 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ мәтіннің параметрлеріне жатады. Мәтіннің, оның ішінде тарихи мәтіндер де бар, мәтіндік параметрлері мәтінтүзуші маңызды белгілер болып саналады. Мәтіннің параметрлері, сөзсіз, өз алдына кешенді түрде қарастырылып, зерттелетін өлшемдер. Тарихи мұрағаттарға жатқызылатын тарихи мәтін-мұралар сияқты көркем мәтін де шығармашылық нәтижесі, яғни оның өзіне тән параметрлері болуы тиіс. Сондықтан кез келген мәтін параметрлері өзге де тіл құбылыстары сияқты семантикалық, құрылымдық, прагматикалық, функционалдық критерийлердің талабына жауап бере алуы керек. Мәтінталдауды әдеби тілдің стильдерінің барлық түрлеріне, атап айтқанда, ресми, көркем, публицистикалық, эпистолярлық, ғылыми стильдеріне жататын мәтін түрлерінің бәріне де жасауға болады. Бұл турасында ғылыми мәтіннің стилистикасын қарастырған ғалым С.Әлісжанов былай дейді: «Ғылыми мәтін мәтін лингвистикасында енді-енді қарастырыла бастады. Осы орайда өзекті болып табылатын мәселелер: ғылыми мәтіннің өзіндік белгілерін айқындау, семантикалықсинтаксистік ерекшеліктерін ашу, т.т. Бұл мәтіннің басқа типтерімен олардың арақатынасын белгілеуде, мәтіннің әмбебап типологиясын жасау ісінде септігін тигізері хақ» [12, 9-б.]. Көркем мәтін жалпы көпшілікке арналады, яғни оның адресаты жалпы алғанда тұтас ұлт, халық болып табылады, ол көп жағдайда мәтінмұраларға да қатысты болып келеді. Дегенмен, әр мәтін типінің өзіндік ерекшелігі бар. Әдебиет 1. Гальперин И.Г.Текст как объект лингвистики.-м.:наука, стр. 2. Дейк, В.Кинч. Стратегии понимания связанного текста// Новое в зарубежной лингвистике. М.,1988.-Вып, Фуко М. Порядок дискурса //Воля к истине.-м., Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность.- М., Әділова А. Қазіргі қазақ көркем шығармаларындағы интертекстуалдылықтың репрезентациясы, семантикасы, құрылымы. филол. ғыл. докт. дисс. Алматы, б. 6. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. - филол. ғылым. докт. дисс. Алматы, б. 7. Есенова Қ. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде).-филол. ғыл. докт. дисс. Алматы, б. 8. Современная американская лингвистика: фундаментальные направления.- Под редакцией А.А.Кибрика, И.М.Кобозева, И.А.Секерина.- изд.3-е, стереотипное.- М.:Едиториал УРСС, стр. 9. Рейсер С.А. Основы текстологии. Л.:Просвещение, стр. 10. Тодоров Ц. Поэтика//Структурализм: «за» и «против». М.: Прогресс, Enkvist N.E. Text, Cohesion and Coherence. Cohtsion and Semantiks. Publications jof the Research Institute of the Abo Akademi Foundation, Әлісжанов С. Ғылыми прозаның синтаксисі. Алматы: Арыс, б. Резюме В статье автор анализирует семантические и языковые особенности текста и дискурса. Resume In the article an author analyses the semantic and language features of text. 78

79 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ ӘОЖ A. JUNDIBAYEVA, Anabilim masteri, Doktora Ogrencisi, Semey sehiri Sekerim Universitesi Kazak Edebiyati Bolumu Ogretim Uyesi INOVASYONEL GELISIM YOLUNDA ve KURESELLESME SURECINDE KAZAK ve TURK GENCLERINE SEKERIM BILIMININ KATKILARI Бұл мақалада жаһандану мәселелері және шәкәрімтанудың ғылым мен өмірде алатын орны туралы айтылған. Тірек сөздер: жастар, жастар тәрбиесі, адамгершілік ұғымы. Günümüzde Kazakistan ın ve diğer Türk devletlerinin inavosyanel gelişim ve küreselleşme süreci içerisinde gelişimlerini sürdürürken, geleceklerini milli varlık ve manevi mirasların üzerine kurmaları zorunluluğu bulunmaktadır. Küreselleşme, globalleşme; dünya üzerindeki yeni siyasi, ekonomik, kültürel ve teknolojik entegrasyon süreci. Bu terim bilimsel olarak ilk defa 1983 yılında Amerikalı ekonomist T. Levitt kullanmıştır. 20. Yüzyılın ortalarında itibaren Walt Whitam Rostow, Daniel Bell, Alvin Toffler, Peter Ferdinand Drucke, John Naisbitt, Lester Thurow gibi bilim adamları küreselleşme ile ilgili çeşitli araştırmalar yapmıştır. Bu bilim adamları Entelektüel sermaye, bilişim toplumu, teknolojik devrim, bilişim patlaması, küresel köy gibi kavramları bilim dünyasına kazandırmışlardır. Küreselleşme kavramı genel olarak evrensel uygarlığın en önemli ölçülerine bütün insanlığın sahip olması olarak açıklanmaktadır [1]. Globalleşme süreci günümüz toplumunda kendi yerini almış durumdadır. Felsefi yönden bakacak olursak, her kavram ve nesnenin iki çiften yaratıldığını biliyoruz. Yani iyi tarafları da kötü tarafları da bulunmaktadır. Halkın ekonomik olarak gelişmesi, yeni teknolojik imkanlara sahip olma ve toplumda, sanayide, eğitimde vb. uygulanan inovasyonel yöntemlerin artmasını iyi yönleri olarak değerlendirebiliriz. Bunun yanı sıra her geçen gün milletlerin kendi milli değerlerini yitirerek yeni bir millet kavramının oluşmasına sebep olabilir. Küreselleşme yolunda hızlı bir şekilde ilerlerken milli bilinç ve varlığı nasıl koruyabiliriz sorusu zihinleri meşgul etmektedir. İşte bu sorunun cevabı yüzyıllardan beri devam eden milli edebiyatımızın manevi yönden gıdası olan şahsiyetlerin eserlerinde dersek, yanlış söylemiş olmayız. Bugünkü edebiyat dünyamız yıllardan beri gelişerek devam eden kültürel birikimimizi yansıtmaktadır. Bu sürecin devam etmesi için bütün Türk dünyasının edebiyatımıza sahip çıkması gerekmektedir. 79

80 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Çünkü edebiyat, o milletin geleceğinin temelidir. Şekerim Kudayberdiulı nın eserleride bizim manevi aynalarımızdan biridir. Şekerim in şahsi varlığı erkekliği yansıtmakta, eserleri ise önemli sanatsal konuları kapsamaktadır. Şekerim Kudayberdiulı nın edebi mirasının içeriği çok zengindir. O nesir, nazım, tercüme, tarih alanlarında çalışarak, Abay ın klasik demokratik halk ve sosyal halk düşüncelerini savundu. Türk dünyasının her bölgesinde Şekerim gibi zamanında milletinin manevi ve kültürel yönden gelişmesine katkıda bulunan edebiyatçıların olduğunu tarihten biliyoruz. Bu kültürel değerlerimizin temel taşları oluşturan atalarımızdan Şekerim in eserleri hangi yönüyle diğerlerinden ayrılmaktadır? Bütün Türk dünyasına kendi nasihatlarını bırakan bu şair ve yazarların içerisinden neden Şekerim in eserlerinin küreselleşme çağında gençlerin eğitimi için çok önemli bir yer aldığını düşünmekteyiz? Bütün Türk halklarının tarihi aynı noktadan başlamaktadır. Bu kaynağın temeli olarak neden edebi eserlerin alınmasını doğru bulduk? Kendi eserleriyle halkının kültürel gelişimine katkıda bulunan ortak şahsiyetlerin yanı sıra, bütün Türk dünyasında iz bırakan, dilimizi Arapça Farsça kelimelerden temizlemek için büyük mücadele veren Ahmet Samim, Ahmet Haşim, Tahsin Nahit, Celal Sahir, Refik Halit Karay, Şahabettin Süleyman, Mehmet Behçet, Mehmet Fuat Köprülü, Müfit Ratıp gibi isimlerin çalışmalarını Kazak edebiyat topluluğu yakından bilmektedir. Yukarıda bahsettiğimiz şahsiyetleri saygı ve minnetle anmak gerekmektedir. Bizim incelediğimiz şairin eserleri insanın olgunlaşmasında rehber olarak alacağı bir çok alanı kapsamaktadır. 1. O filozof, şair, tercüman, küycü (küy: Kazak halkının telli çağlılarından biri), şarkıcı, kendi devrindeki doğu ve rus klasiklerinden de esinlenmiştir. Çeşitli sanatsal alanlarda uzmanlaşmıştır. 20 li yaşlarda siyasete atıldı. Abay2ın vefatından sonra, onun vasiyetine uyarak Hac seyahatine çıkmış ve Arabistan, Türkiye ve Avrupa memleketlerine gitmiştir. Bu konu ile ilgili olarak «Gençliğimden iyice öğrendim Türk dilini» adlı şiirinde: Casımnan jetık bildim turik tilin, Sol tilge audarılgan barlık bilim. Erinbey enbek ettim, enbek candi, Carkırap karagıdan tuyp kunim. Oyatkan erte meni Şigis jyry, Ainaday aikın boldı alem sırı, - diyerek kendi düşüncelerini aktarmıştır. Gittiği ülkelerde kütüphaneleri gezerek bilim hazineleri ile tanışmıştır. Din ve felsefe alanında uzmanlaşmıştır. Söylemek istediğimiz o dönemde yani XX. yüzyılda Arap, Türk, Fars, Çağatay ve Rus dillerini iyi öğrenerek diğer ülkelerdeki zamandaşlarından hiçbir eksikliği olmamıştır. 80

81 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 1. Şair İslam dinini bütün ayrıntılarıyla öğrenmiştir. Bu konu hakkında çalışmaları ve eserleri bulunmaktadır. Örnek olarak Müslümanlığın şartı adlı eserini verebiliriz. Hac vazifesini yerine getirmiş, İslam ın esaslarını iyice öğrenmiştir. Şair insanları dinine, diline göre ayırmaya karşı çıkmıştır. Şekerim için bütün insanlık birdir. «Yer yüzüne bakarsam» adlı şiirinde Jer juzine karasam, Neşe turli halık bar, Din, imanin, sanasam, Mınnan askan anık bar, - demiştir. 3. Türk, Kırgız, Kazak hanları şeceresi adlı eseri Orenburg şehrinde basılmıştır. Bu çalışmasında bütün Türk halklarının şeceresini yazmıştır. Konu ile ilgili olarak; Bir Alla, bеrgеnіnе sаnsız şuкur, Kalgan jok zalal bolıp kalgan pikir. Bitirdim «Тurik, kazak şeciresin», Bolsa da, kemşilikti, kiysik-bukir, - demektedir şair. Cengiz Han şeceresi İstanbul da ki Osmanlı Sultanlarının Şeceresi Fars ve Kafkasdaki Türk Nesili Özbek Halkının kökenlerinin bu eserlerinde ayrıntılarıyla araştırarak yazmıştır. 4. Şair gençlerin her çağda ne kadar önemli olduğuna dikkat çekerek onlara çeşitli nasihatlarda bulunmuştur. «Gençlere» adlı şiirinde şöyle demektedir: Kel, castar, bіz bіr turli jоl tаbаlık, Аrаm ayla, zorlıksız mal tabalık. Öşpes ömіr, tаusılmas mal bererlik Bir bilimdi danışpan cаn tаbаlık Şairin hayat felsefesi eğitimli olmaktır. Bilimsiz insan- hayvan adlı şiirinde: Gılımsız adаm - ayuan, Ne kılsan da, gılım bil. Gılımga da кеreк cаn, Аkılsız bolsa, gılım tul. Аkılga еrкin оy кеrек, Маtаudаn оydı аzаt kıl...,- diyerek her şeyin eğitimle başladığını belirterek, insanları dil öğrenmeye ve eğitime davet etmektedir. 6. Şair her zaman insanlığın önemini vurgulamıştır. Bu konuyu «İnsanlık», «İnsan üstün varlık yaratılmamıştır», «İnsan ne» adlı şiirlerinde işlemiştir. «İnsanlık» şiirinde: 81

82 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Meyirim cаksı, zülımdık caman deysin, Kaskırlıkka kaytesin kur döngelep. Cаnı аşıp cardеm kılmаi ötкеn аdаm,- Ösіp, öşіp külаgаn bіr baytеrек..., - diyerek özetlemekte. «Адамнан артық жәндік жаралмаған» (İnsan üstün varlık yaratılmamıştır) adlı şiirinde ise bir köpeğin insana yardım etmesini göstererek, gerçek dost iyiliği unutmayan dosttur diyerek toplumsal değerlerden söz etmektedir. Şairin eserlerindeki başlıca konu zaman, onun gerçekçiliği ve hayaller olmuştur. Şair çağı düzeltmenin ilk şartı insanlığı düzeltmektir. Bu ilkeyi derinlemesine inceleyen Şekerim dönemini bir ışık gibi aydınlatmıştır. 7. Gerçeğe ulaşmanın çeşitli yolları vardır, ancak hepsinin kökünde doğruluk yatar demektedir. Аk jurek pen Таzа аkıl, Kılsan аdal еnbek,- Barіnen dе sol makul Artkıga jol bermek. Arsızdardın tukke turmai Aram oyi joyılıp, Ayağında hakikattı Bul uşeui jenbek...,- diyen şair [4, 270] insanoğlunun kötü alışkanlıklardan korunması gerektiğini, sosyal ve ekonomik eksikliklerin doğrulukla çözüleceğine inandığını belirtmiştir. 8. Gelecek nesillere borçlu olduğunu söylemiştir. Bu borcun insanlık borcu olduğunu ve kendi memleketine hizmet etmesi gerektiğini vurgulamıştır. Аdamdık borışın Halkına enbek kıl. Ak joldan aiynımay, Аr sakta, onı bil!.. Şekerim Kudayberdiulı eserleri günümüz Kazak halk kültürünün temel yapı taşlarından biridir. Kırgız ve Tatarlar Dağda Kırgız, Tatar çocuğu ağlasa, bozkırda Kazak anasının memesi sızlar derler. Bu Türk dünyasının merkezinin Kazak toprakları olduğunu gösteren bir tanım. Buna bir ispat olarak Magjan Jumabayulının bir çok Türk mirasını alıp dağılmakta, Kazak ta kara şanırak kalmadımı? adlı şiiri ve Atam yiğit Türk, biz Kazak eliyiz diyen Mirjakıp Dulatulı nı gösterebiliriz. Küresel sistem çerçevesinde milletler arasında veya kendi toplumu içerisinde insanlar arasındaki eşitsizliği önlemek amacıyla şairin eserlerini inceleyen herhangi bir gencin milli ve insani değerleri korumaya çalışacağı açıkça ortadadır. Sonuç olarak ulusal devletlerin yer yüzünü kapladığı ve küreselleşme sürecinin hızla ilerlediği çağımızda, milli benliği korumanın başlıca yolunun atalarımızın kültürel ve manevi miraslarını gençlere doğru aktarmak olduğunu hepimizin inandığını düşünüyorum 82

83 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ Kaynakça 1. wikipediya, Kazakhsha ashik ensiklopedya 2.Adebiettanu terminderinin sozdigi - Semey- Novosibirsk: p. 3.Abdigazyuly B. Akikat aynasi //Shakarim lirikasindagi sheberlik maselelery// oku kuraly. Semey, Khan -Tanyry, p. 4. Kudaiberdiev Sh. Shigarmalary - Almaty: p. 5. Shakarim. Zholsiz zhaza - Almaty: p. 6. Abdigazyuly B. Shakarim shigarmalarynin dasturlik zhane korkemdik negizdery Almaty: p. 7. Shakarintanu maselelery. Tandamaly. Semey-Novosibirsk: p 8. Baytursynov A. Adebiet tanitkish Almaty: p. Резюме В этой статье рассматриваются о проблемах глобализации и об огромном значении Шакаримтану в науке и в жизни Resume In this article deals with the problems of globalization and the enormous significance of Shakarimtanu in science and in life. 83

84 ӘОЖ С.ТҮСІПБАЕВА, филология магистрі ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ ЖАРҚЫН БЕЙНЕ Автор мақаласында ұрпаққа білім беру саласында ұзақ жыл еңбек еткен ғалым- ұстаз, «Қазақстанның және КСРО- ның білім беру ісінің үздігі», «Қазақстанның ғылымға еңбек сіңірген қызметкері» Жұмағали Шәкенұлының ұстаздық жолы, ғылымға қосқан үлесі жайлы тоқталады. Тілші ғалым, ардақты ұстаз Жұмағали Шәкенұлының туғанына 100 жыл толуына орай мақала арнайы жарияланып отыр. Тірек сөздер: ғалым, ұстаз, сауаттылық, шәкірт, ұстаз жолы. Адамзат баласы қастер тұтар ұғымдардың бірі Ұстаз. Әр адамның жүрек түкпірінде ұстазға деген сүйіспеншілік сезім ерекше орын алады. Шәкірт ұстаз еңбегін, ұстаз бейнесін өмір бойы құрметтеп өтеді. Институт қабырғасында берген білімдері үшін сүйікті оқытушыларымыз профессор Қайым Мұхаметханұлына, Ж.Шәкенұлына айтылар алғыстар шексіз. Осыдан 30 жылдай уақыт бұрын институтқа түсу үшін ұлы ұстаздар алдында қабылдау емтиханын тапсырып, жауап бергеніміз күні кеше ғана болғандай. Бұл күндері арамызда жоқ ұстаздарымыздың қолтаңбасы қойылған ғылыми еңбектерінің, фото суреттерінің көзімізге ыстық көрінетіндігі заңды. Жоғары оқу орнында қызмет жасай жүріп, кафедра басқарған ұстаздық жолында Жұмағали Шәкенұлы сан мыңдаған мамандарды білім ұясынан ұшырғаны анық. Сондай түлектердің қатарында болғанымызды біз де мақтаныш тұтамыз. Студенттік шақтың әр курсында ғалым Ж.Шәкенұлы жүргізетін «Көне түркі жазулары», «Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы», «Қазіргі қазақ тілі құрмалас сөйлем синтаксисі» пәндері бойынша семинар сабақтарын, дәрістерін қызыға тыңдайтынбыз. «Қазақстанның және КСРО - ның білім беру ісінің үздігі», «Қазақстанның ғылымға еңбек сіңірген қызметкері» атағына ие болған ұстазымыз сол кезде жасы 70 - тің бел ортасынан 84 асса да еңсесі тік, салмақты, парасатты қалпында институтта өткізілетін мерекелік шаралардың басы-қасында студенттерімен бірге жүретін. Әрдайым Алматыдағы Ғылым академиясының Тіл білімі институтында өткізілететін республикалық ғылыми-теориялық конференциялардан, жиындардан қайтып келген кезінде міндетті түрде қазақ әдеби тілі тарихының проблемаларына қатысты білдірген ғылыми ойпікірлерін бізге де түсіндіре отырудан еш жалықпайтын. Ғалым ұстазымыздың конференция материалдары жарияланған жинақты бізге ұсынуын- шәкірттерінің ғылымға бет бұруына, ғылым жолына түсуіне деген игі ықпалы деп білетінбіз. Студенттерді қазақ тілі мен әдебиетінен өткізілетін олимпиадаға дайындау барысында да ұстазымыз жүргізетін кеңес қысқа, әрі нақты болатын.ұстаз еңбегін ақтап біз де 1989 жылы Қыздар педагогикалық институтында өткен республикалық олимпиададан жүлделі орын иеленіп жеңіспен оралғанбыз. Ж.Шәкенұлы білімді әділ бағалайтын және бестік бағаны сирек қоятын. Студенттердің сауаттылығына көп көңіл бөлетін.диктант жұмысын алуға да уақыт табатын, әрі диктант мәтіндеріне саяси-қоғамдық тақырыптарды қамтитын күрделі материалдарды таңдайтын. Үлгерімі төмен студенттермен де еш шаршамастан жұмыс жүргізетіндігі,оларға жазғы

85 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ және қысқы демалыс (каникул) уақытында қосымша тілдік талдаулар беретіндігі қызметіне жауапкершілікпен қарайтындығын аңғартатын. Ардақты ұстазымыздың бойында үлгі боларлық адамгершілік, әдіскерлік қасиеттер жетіп артылатын. Алайда, біздер, 1990 жылы институтты бітіргелі отырған түлектер, ақырғы сабақтарда ұстаздың соңғы дәрістерін тыңдағандарымызды, Алматы іс сапары ұстаздың соңғы сапары екенін түсінбеппіз... Алматы іс сапарына кеткен аяулы ұстазымыз арамызға қайта оралмады... Ұстазымыздың жарқын бейнесі тек көз алдымызда қалғандығы, ардақты ұстазды ақтық сапарға шығарып салардағы қимастық сезім әрқайсысымызға ауыр тиді. Сол кездегі облыстық газет арқылы студенттер атынан ұстазымыздың отбасына көңіл айтуға редакцияға келгенімізде жүрегіміз бір қобалжыса, ауылдың қазақ мектебін бітіргендіктен, орысшамыздың шамалылығынан, біздер орыс тіліндегі мәтінді құрастыруға келгенде тағы бір іркілдік, алайда өз тарапымыздан ат салысуды шәкірттік парызымыздың сәл де болса орындалғаны деп есептедік. «Семей таңы» газетінің қазақшасы қолымда сақталмаса да, кейіннен орыс тіліндегі санынан мәтін бөлігін қиып алып ұстазымыздың біздермен соңғы рет түскен суретінің астына сарғайған парақты жапсырғаным ұстазға деген шәкірттік сағынышты сезінгендігімнен туындаса керек. Барлығы Ұлы Жаратушының қалауымен болатынын білсек те, соңғы «Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар» атты еңбектің ғалымның көзі тірісінде жарыққа шығып үлгермегендігі туралы ойлар да шәкірттерін мазалағандығы анық. Десек те, ұстаздық жолын, өнегелі өмірін тіл тағдыры алаңдатқан Ж.Шәкенұлының артында қалған мол лингвистикалық мұраларын - «Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді, өшпейді», - деген бабалар даналығының айғағы деп білеміз. Резюме В статье приводятся воспоминания о прекрасном учителе Ж.Шакенове. Resume The article is remembranced driven about wondefulnteacher Zh. Shakenov. 85

86 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ ӘОЖ Қ.ЕСІМБЕКОВА Семей қаласындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ АНТОНИМДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ КОМПОНЕНТТЕРІ Мақала ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің құрылымдық компоненттері туралы мағлұматтарды қамтиды. Тірек сөздер: фразеологиялық антонимдер, антонимия, антонимдік қатынас, фразеологиялық синонимдер. Антонимиядағы зерттеушілер назарынан тыс қалып келе жатқан бір мәселе фразеологиялық антонимдер жайы. Антонимдік мағына тек бір-біріне қарамақарсы мағыналас екі сөз арқылы ғана беріле ме, болмаса сөз тіркестері арқылы да беріле ме деген мәселе әлі шешімін таба алмай келеді. Шындығында антонимия тек лексикалық қана құбылыс емес, ол фразеологияны да қамтиды. Өйткені фразеологизмдер көбінесе сапалық-бағалық сипатта болады. Сондықтан көптеген идиомалар мен фразалар бір-біріне қарсы мағыналас болып келеді. Фразеологиялық антонимдер лексикалық антонимдер сияқты сапалық ұғымдарды білдіргенімен олардан антонимдердің критерийлерінің бәрі бірдей табыла бермейді. Мысалы, олардың лексикалық антонимдер сияқты қарамақарсылықты мәні жағынан тепе-тең болып келуі, немесе тілде үнемі бір-біріне қарсы мағынада жұмсалып қалыптасуы шарт емес. Мұның бәрі фразеологиялық антонимдердің тек белгілі орайда, нақтылы контексте ғана бірбіріне қарама-қарсы мағынада жұмсалып, антонимдік қатынасқа түсетіндігін аңғартады. Антонимдік қатынасқа түсу үшін: 1.Фразалық тіркестердің бір немесе екі компоненті тіркестен тыс жеке алғанда өзара қарсы мағыналас сөздер болу керек. 86 Мысалы, өндір-жас-өлмелі кәрі, іріткі салуұйтқы болу, бейнет көру- рақатқа бату, жақсатты көріну-жаманатты болу, бату-шығу дегендер тіркестен тыс жеке алғанда өзара қарсы мағыналас сөздер ретінде антонимдік жұп құрайды. Фразеологиялық тіркестердің құрамына кіргенде де, ондай сөздердің көпшілігі сол антонимдік мағынаны сақтап қалады. Егер ондай сөздер тіркеске желі болса, онда фразалық тіркестер тұтас алғанда бір-біріне қарсы мағыналас болып шығады. Тілімізде осындай желі сөздердің мағына қарама-қарсылығына негізделген фразалық антонимдер көптеп кездеседі. Осы үлгіде құрылған мақал-мәтелдер де жиі ұшырасады. Мысалы, Дос басқа қарайды, дұшпан аяққа қарайды. Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады. Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат. Ащы еңбектен тәтті нан. Аздың атасы бір, көптің батасы бір. Қорлық өмірден, ерлік өлім артық. Айырылған азады, қосылған озады т.б. Фразеологизмдер мән-мағынасы жағынан бір-біріне үйлес келіп, өзара бір-бірімен синоним болып жұмсалатындығы сияқты бұлар мәнмағынасы жағынан қарама-қарсы болып та қолданыла береді. Тұрақты тіркестердің арасындағы осындай кереғар құбылыстарды фразеологиялық антонимдер деп атауға болады. Қазақ тіліндегі фразеологиялық антонимдер негізінен екі түрлі болып кездеседі. Мұның бірінші