TRAFO MU, EV Mİ? DEKORE EDİLEN TRAFO YAPILARININ DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ

Transkript

1 TRAFO MU, EV Mİ? DEKORE EDİLEN TRAFO YAPILARININ DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ Gaye BİROL Yrd. Doç. Dr., Balıkesir Üniversitesi Mimarlık Bölümü Çağımız bir göstergeler çağı ve günümüzde her türlü tüketim alanında sunulan ürünün değil, onun çağrıştırdıklarının pazarlandığı ve toplumun hızla bir imajlar toplumuna dönüşmekte olduğu görülebiliyor. Benzer biçimde, mimari çevrede yer alan her türlü unsurun imajı ve bu imajın içerdiği anlam aracılığıyla o çevreyi kullanan insanlara bazı mesajlar iletmesi ya da bazı estetik yargıları empoze etmesi söz konusu olabiliyor. Diğer bir deyişle, mimari çevrenin insanlara iletmekte olduğu görsel mesajlar, izleyicinin zihnine ulaşarak onda bir estetik değer yargısı oluşmasına yol açıyor ve mimari çevrenin bileşenleri bu sayede insanların günlük yaşantıları ve estetik değer yargılarını belirlemede önemli bir rol oynuyor. Bu nedenle, mimari çevrede yer alan imajların seçimi büyük bir önem kazanıyor. Son dönemde başka bazı kentlerde olduğu gibi (Resim 1) kentimizdeki trafo yapılarının da boyandığını (dekore edildiğini) görüyoruz (Resim 2). Bu yapıcıklar eski ve bakımsız durumlarından kurtuldular (Resim 3). Ancak boyandıktan sonra temiz ve bakımlı bir görüntü kazanmakla birlikte, konuya insanın içinde bulunduğu görsel çevre ile ilişkileri ve bu ilişkilerin doğası nedeniyle mekanın kullanıcısına sunmakta olduğu mesajlar yönünden bakıldığında, önemli sorunlar içermekte oldukları görülüyor. Bu çalışmanın amacı da, dekore edilerek geleneksel Türk evi cephesi görüntüsü verilmiş olan trafo yapılarının eleştirel bir biçimde incelenmesi ve mimari çevrede yer alan bu tür biçimlenmelerin toplumdaki estetik değer yargılarının dejenerasyonuna olan dolaysız etkilerinin vurgulanmasıdır. Resim 1 İstanbul dan bir trafo yapısı. Geleneksel Türk Trafoları, Yazan: Ömer Kanıpak Resim 2 Henüz boyanmamış bir trafo Binası. (fotoğraf: Gaye Birol) Resim 3 Dekore edilen trafo binalarımızdan biri. (fotoğraf: Gaye Birol)

2 Her mimari biçim, özünde bir anlam barındırır. Tıpkı tarih boyunca insanların bazı sembol ve işaretleri kullanarak iletişim kurmalarına benzer şekilde, varoluşundan bugüne dek mimari biçimler de sahip oldukları anlamın dışavurumunu bazı semboller ve simgelerin kullanımıyla gerçekleştirmişlerdir. Biçimin sahip olduğu anlamın ifade edilmesi, onun oluşumunda kullanılan simgeler ve bu simgelerin onu algılayanlarda çağrıştırdığı düşünceler aracılığıyla gerçekleşir. Simge, onu algılayan bireyde kendisinden başka bir şeyi ifade eden ya da başka bir şeyin yerine geçen şey ya da nesne olarak tanımlanmaktadır. Simgelerin esas işlevi, anlam üretmektir (Karagenç ve Ünügür, 2002). Simgeler, kültür, gelenek ve alışkanlıklar gibi toplumun üyelerinin çoğunluğu tarafından bilinen ve paylaşılan değerler ve anlamlara atıfta bulunarak var olurlar. Bu durumda anlam, işaret ettikleri açısından simgesel bir değer taşımaktadır (Aydınlı, 1993). Kullanılan simgenin daha önceleri de çok kullanılmış bir biçime atıfta bulunması ya da doğrudan o biçimden kaynaklanması durumunda, mimari biçimin ilettiği mesaj, onu izleyenler tarafından kolaylıkla kavranabilir. Mimari biçimin oluşumunda, neo-klasisizm ya da postmodernizm gibi tarihselciliğin ön plana çıkartıldığı bazı yaklaşımlarda daha önceki mimari üsluplara ait ya da bu üslupları çağrıştıran bazı simgelerin kullanıldığı bilinmektedir. Kullanılan simge, bir yapının cephesinde yer alan mimari elemanlar, binanın girişi ya da rengidir. Bu simgeler bazen tek başına, bazen de eklektik bir anlayışla farklı tarihsel dönemlere atıfta bulunacak şekilde birlikte kullanılmışlardır (Resim 4). Bu yaklaşımlarda, geçmiş artık tarih değil, popüler mimarlık için bir malzeme, dekoratif amaçlı kullanılmak üzere cephe imajlarını barındıran bir repertuardır (Akalın ve diğerleri, 2008). Klasik biçimleri soyutlayarak birer simge (Resim 5) haline gelecek şekilde basitleştiren Venturi, Las Vegas ın Öğrettikleri nde simgenin biçimden önce geldiğini belirterek mimarlıkta çağrışımsal anlamların önemini vurgulamaktadır (Venturi ve diğerleri, 1993). Resim 4 Charles Moore un New Orleans ta tasarladığı İtalyan Meydanı. Resim 5 Eklektik Evler Serisi, Robert Venturi, Mimarlıkta biçimin tek defaya özgülüğü ve başarısı, büyük oranda içeriği (işlevi ve anlamı), barındırdığı simgeler ve bu simgeler aracılığıyla aktardığı mesaj (ve doğal olarak kullanıcısı ile kurduğu iletişim) arasındaki vazgeçilmez tutarlılığa bağlıdır. Her mimari ürün bir içeriğe sahiptir ve biçim, salt kendi mimari gerçekliğini ifade etmelidir. Modern mimarlığın temelini oluşturan mimari biçim aracılığıyla özde var olanı, doğruyu ve gerçeği anlatmak düşüncesi, 20. yüzyılın ikinci yarısından bu yana çokça eleştirilmişse de, zaman içinde evrilerek

3 günümüze kadar gelmiştir ve hala geçerliliğini korumaktadır. Tarihi bir biçimler repertuarı olarak ele alan yukarıdaki ve benzeri örneklerde ise, mimari biçim ile onun içerdikleri ve taşıdığı anlam arasındaki süreklilik ve tutarlılığın zedelendiği, hatta biçim, içerik ve anlamın birbiriyle çelişen kavramlar haline geldiği görülmektedir. Bu tür bir zedelenme, Başkaya nın (2001) belirttiği gibi, simgenin barındırdığı anlamın yok edilmesi ve sindirilmeye hazır paketler halinde sunulan anlık bildirimlere dönüştürülmesi ile sonuçlanmaktadır. Tarihsel bir dönemde yapılan bir bina, kendi döneminin ruhunu yansıtır. Sanatta ve mimarlıkta biçim, o sanatı ve mimarlığı üreten topluma, o toplumun değer yargılarına, yaşam biçimine, farklı alanlardaki gelişmişlik düzeyine bağlı olarak ortaya çıkar; bundan dolayı da kendine özgü bir karakter taşır. Tarihin belli dönemlerine ait binaları ya da o binalarda simge haline gelmiş değerleri bilinçsizce kullanmak (Resim 6), süsleme, dekorasyon, tarihselcilik, üslupçuluk, simgesel bir mimari biçimi kullanarak o biçimle ilişkili ya da ilişkisiz herhangi bir düşünceyi ya da o biçimin anımsattıklarını empoze etmek/dayatmak, Binalar Konuşunca Mimarlık Susar adlı sergide de belirtildiği gibi, mimari çevrenin kimliksiz, ideolojik manipülasyonlara açık ve mimarlık dışında her şeyden bahseden kaotik bir ortam haline gelmesine yol açmaktadır (Resim 7, Resim 8). Resim 6 Gerçek Topkapı Sarayı (solda) ve Osmanlı saray mimarisini tüketim nesnesine dönüştüren beş yıldızlı Topkapı Palace oteli (sağda). Soldaki fotoğraf: Sağdaki fotoğraf: Resim 7 Diyarbakır da otobüs durağı. Diyarbakır Surları her yerel kimlik ifadesi ihtiyacı doğduğunda başvurulabilir bir hazır malzeme sunar. Binalar Konuşunca Mimarlık Susar sergisinden, Resim 8 Harran Üniversitesi. Kendi kimliğini tabii ki Harran ın konik kubbeli yerel ev fizyonomisiyle ifade edecektir. Binalar Konuşunca Mimarlık Susar sergisinden, Yüksek gerilimi kullanılabilecek seviyeye indirerek kentlere elektrik dağıtılmasını sağlayan trafo yapıları, son günlerde cephelerine uygulanan makyaj (dekorasyon) sayesinde birer Geleneksel Türk Evi biblo suna dönüştüler (Resim 9, Resim 10). Bu durumu da yukarıda

4 verilmiş örneklerle benzer bir çerçeveden okumak mümkündür. Yapılan düzenlemeyle Geleneksel Türk Evini bir mimari simge olarak ele alan trafo yapıları, söz konusu yapı tipinin vazgeçilmez mimari unsurlarını kendi anlamından ve bağlamından kopartarak imajlaştırmakta ve kentlilerin beğenisine sunmaktalar. Geleneksel Türk Evi, tarihsel bir dönemde ortaya çıkmış her özellikli yapı tipi gibi içinde bulunduğu bağlamda anlam kazanır. Bu yapı tipinin gelişim sürecinde toplumun sosyo-kültürel yapısı, yaşam biçimi, çevreyle ve doğayla uyum sağlama isteği, insan unsuru, dönemin yapım teknolojisi gibi pek çok farklı etken rol oynamıştır. Geleneksel konut dokusunun yoğun olduğu kentlerde bize haz veren şey, yapıların insan ölçeği ile ilişkisi, çevresel malzemenin kullanımındaki hassasiyet, hiyerarşik bir düzen içinde bir araya gelmiş yapıların oluşturduğu dokunun özgünlüğüdür. Cepheleri cumba ve saçakların kullanımıyla üçüncü boyut kazanmış olan yapıların yan yana konumlanmalarıyla çeperleri net olarak tanımlanmış ve izleyiciye zengin mekansal deneyimler sunan sokak mekanı oluşur. Bu noktada, endüstriyel bir işlevi geçmişe ait bir yapı tipi olan Geleneksel Türk Evi nin görüntüsüne büründürmeye çalışmak, aslında modern bir buluşun anlamını ve bu anlamın temsilini modern öncesi bir dönemin kalıplaşmış bir biçimine, üstelik tam olarak o biçime değil de onun adeta karikatürize edilmiş bir imajına hapsetmekle eşdeğer görülebilir. Dekore edilen trafo yapıları, mimari biçim, o biçimin içerdiği değerler ve taşıdığı anlam arasındaki tutarsızlığı vurgulayan ve tarihi bir biçim repertuarı olarak ele alıp gelişigüzel şekilde kullanan yaklaşımlara güçlü bir örnek oluşturmaktadır. Resim 9 Hemen yanında konumlanan tarihi Umurbey Camisiyle uyum sağlamak gibi bir sorumluluk taşımadan dekore edilmiş trafo yapılarımızdan biri. (fotoğraf: Gaye Birol) Resim 10 Trafo yapılarının çevrelerinde konumlanmış diğer yapılarla ilişkisi. (fotoğraf: Gaye Birol)

5 Bu anlamda, trafo yapılarının kentlilere verdiği mesaj kaotiktir. Kitsch kavramı, sanatta ve mimarlıkta biçim ile anlam arasındaki çarpık ilişkiyi açıklamak üzere kullanılmaktadır. Düşünceyi dışavuran bir dil yaratma uğruna başvurulan ve genellikle tarihin belli bir dönemine atıfta bulunan bir imgenin, ait olduğu gerçeklik ile kullanıldığı gerçeklik arasında kurulan sahte ilişkidir. Kitsch aynı zamanda verilmek istenen mesajın son derece açık ve net olması nedeniyle yorumlama ve hayal gücüne de yer vermeyen bir estetik olgudur. Kitsch i yansıtan yapıtlarda içerik ve anlam, nesneyle eş zamanlı değildir; bu tür yapılar, yaratıldığı çağın ve ortamın kültürüyle beslenmemiştir. Bu nedenle kitsch, gerçekte var olmayan bir beğeni yanılsamasını vurgular. Ödünç alma üzerine kurulan bir gerçeklik arayışında, telefon biçiminde bir şeker kutusu örneğinde -ya da geleneksel konut biçiminde trafo yapısı örneğinde- olduğu gibi nesnenin yerine sözde nesne hakim olmaktadır. (Aydınlı, 1993). Geleneksel konut görüntüsü giydirilmiş trafo yapıları, biçim, içerik ve anlam ve iletilen mesaj arasındaki tutarsızlık sonucu ortaya çıkan kaotik durum nedeniyle mimarlıktaki kitsch kavramına başarılı birer örnek oluşturmakta ve böylece toplumdaki estetik değer yargılarının ve beğeni düzeyinin sığlaşmasına ve dejenerasyonuna yol açmaktadır. Sanatın ve mimarlığın kendi çağının ruhunu, toplumunu, o toplumun farklı alanlardaki gelişmişlik düzeyini anlatması gerekir (Resim 11). Bilimsel ve teknolojik gelişmeleri yücelten sanayi devrimi sonrası sanatında ve mimarlığında, biçim, işlev, malzeme ve strüktür yönlerinden bir bütünlük ve tutarlılık bulunuyordu. Bu dönemde gelişen teknoloji, mimarlıkta malzemenin doğasını ve bundan kaynaklanan bir işlevselciliği vurgulayan makine estetiği ni ortaya çıkartmıştır (Banham, 1980). Kent mekanının geri kalanıyla ilişki kurma kaygısı taşımaksızın adeta bir tür kentsel kolaj oluşumuna ortam hazırlayan Geleneksel Türk Evi imajına sahip trafo yapıları, ortaya çıktıkları dönemin mimari anlayışına uygun bir biçimde yeniden tasarlanabilir ve izleyicilerine doğru mesajlar aktaran birer kent plastiği olarak işlev görebilirlerdi. Mimarlığın onu kullanan ve izleyen insanlarla sağlıklı bir iletişim kurma sorumluluğu, ancak bu biçimde davranarak yerine getirilebilir. Aksi halde yüceltilmesi gerektiğine inandığımız mimari kimliğimizin hala geleneksel yapı yöntemi, malzemesi, ve geçmişin beğenilen cepheleri olarak anlaşılması ve izleyiciye de bunun sunulması kaçınılmaz olacaktır. Resim 11 Giresun da yan yana konumlanmış iki trafo yapısı. Sağda: var olan, solda: yeni yaptığımız. Sağdaki büyük olasılıkla yapıldığı dönemin estetik anlayışını yansıtıyordu. Soldakinde ise bir tasarımdan söz edilmesi mümkün görünmüyor. (Mimar Cengiz Dikici arşivinden)

6 REFERANSLAR Aydınlı, S.; Mimarlıkta Estetik Değerler, İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi, İstanbul, Akalın, A., Wilson, C., Sezal, İ., Yıldırım, K.; Mimari Kimlik ve Yerel Yönetimlerin Gücü: Ankara, Keçiören, XX. Uluslararası Yapı ve Yaşam Kongresi, Erk ve Mimarlık Bildiriler Kitabı, s Banham, R.; Theory and Design in the First Machine Age, MIT Pres, Başkaya, A.; Yalın Bir İşaret Dizgesi, Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 16, No 2, s , Karagenç, O., Ünügür, S. M., Toplu Konut Alanlarında Simgesel Performans Sorunu, itüdergisi/a mimarlık, planlama, tasarım, cilt 1 sayı 1 s , Eylül Venturi, R., Brown, D. S., Izenour, S.; Las Vegas ın Öğrettikleri, Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yayınları, Fikir ve önerileri için Doç. Dr. Serdar Kale ye teşekkür ederim.