Antropoloji Kuramlar Kuramcılar

Transkript

1 Sibel Özbudun Balkı Şafak N. Serpil Altuntek Antropoloji Kuramlar Kuramcılar dipnot yayınları

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ Antik Grek ve Roma Dünyası Ortaçağ Fetih Yazını Antropolojik Paradigmalar 21 1 BÖLÜM EVRİMCİLİK Ahlak Felsefesi Doğa Tarihi: Biyolojik Evrimde Öncüler Biyolojik Evrimden Toplumsal Evrime: Herbert Spencer ( ) Sosyal/Kültürel Antropolojide Evrimciler Henry]. S. Maine ( ) 40 I Johann Jacob Bachofen ( ) 44 I John Ferguson McLennan ( ) Lewis Henry Morgan ( ) 51 I Edward Burnett Tylor ( ) Totemizm Tartışmaları: McLennan, Robertson Smith, Frazer, Freud 66

3 2. BÖLÜM TARİHSEL TİKELCİLİK VE BOASCI GELENEK 73 II. 1. Filoloji Araştırmaları 75 II. 2. Antropocoğrafya 77 II. 3. Britanya Difüzyonizmi 81 II. 4. Franz Boas ve Tarihsel Tikelcilik 82 II. 5. Alfred Lewis Kroeber ( ) 94 II.4.2. Robert H. Lowie ( ) 99 E. 5. Kültür ve Kişilik Kuramları 102 IL 5.1. Ruth Fulton Benedict ( ) BÖLÜM İŞLEVSELCİLİK VE YAPISAL İŞLEVSELCİLİK: MALINOWSKI, RADCLIFFE-BROWN VE DİĞERLERİ IH. 1. İşlevselcilik ve Malinowski 115 III. 2. Yapısal İşlevselcilik: Durkheim'ın İzinden 122 III. 3. Alfred R. Radcliffe Brown ( ) 127 HI Yapı ve Yapısal Biçim 131 m Totemizm 133 III Akrabalık ve Evlilik Sistemleri 135 III. 4. Ve Diğerleri 139 m. 5. Edward E. Evans-Pritchard ( ) 141 IV. BÖLÜM MADDECİ DEĞİŞİM KURAMLARI: YENİ EVRİMCİLİK, KÜLTÜREL EKOLOJİ, KÜLTÜREL MADDECİLİK 153 rv. 1. Leslie White ve Yeni Evrimcilik 154 IV. 2. Çok-Hath Evrimcilik: Kültürel Ekolojiden Ekolojik Antropolojiye 162

4 V. BÖLÜM TRANSAKSİYONALİZM, YENİ-İŞLEVSELCİLİK, SÜREÇSELCİLİK 175 V. 1. Sosyolojideki Kökler: Georg Simmel ve Max Weber.176 V. 2. Antropolojideki Kökler 181 V. 3. Transaksiyonalizm ya da Toplumsal Eylem 183 V. 4. Manchester Okulu ve Çatışma Kuramı 186 V. 5. Edmund Ronald Leach ve Yapısal-Süreçselcilik 193 VI. BÖLÜM YAPISALCILIK VE LÉVI-STRAUSS 199 VI. 1. Yapısala Dilbilim: Prag Ekolü 202 VI. 2. Claude Lévi-Strauss (1908) 209 VI Akrabalığın Temel Yapılan 215 VI Sınıflandırma Sistemleri 219 VI Mitoslar 224 VII. BÖLÜM MARKSİST ANTROPOLOJİ 231 VII. 1. Sosyal Bilimlerde Kriz 231 VII. 2. Fransız Yapısal Marksizmi 238 VIL2.1 Akrabalık Üzerine Yapısal-Marksist Tartışmalar VII. 4. Marksist Antropoloji ve Köylülük 255 VII. 5. Siyasal İktisat ve Küreselleşme Kuramı 257 VIII. BÖLÜM BİLİŞSEL ANTROPOLOJİ 261 VHI.1. Etnobilim ve Etnografik Anlambilim 266 VIII. 2. Klasik Formel Analiz Teknikleri 270 VHI Bileşen Analizi 272 VIII Taksonomik Analiz 274 VIII. 3. Prototip Kuramı ve Şema Kuramı 276

5 VIII. 4. Uzlaşma Analizi 283 Vm. 5. Folk Modelleri / Kültürel Modeller 286 VIII. 6. Karar Modelleri 288 VHI. 7. Söylem Analizi 293 Vni Anlatı Analizi 298 VIII. 8. Değerlendirme 301 IX. BÖLÜM SİMGESEL VE YORUMSAMACI ANTROPOLOJİ 303 IX. 1. Terminoloji ve Kavramlar 308 IX. 2. Victor Turner ( ) 311 IX. 3. Mary Douglas (1921-) 316 IX. 4. David Schneider ( ) 322 IX. 5. Marshall Sahlins (1930-) 326 IX. 6. Yorumsamacı Antropoloji ve Clifford Geertz 336 X. BÖLÜM FEMİNİST ANTROPOLOJİ 353 X. 1. Antropolojinin Öncü Feministleri 355 X. 2. Margaret Mead ( ) 357 X. 3. Erilmerkezcilik 364 X. 4. Toplumsal Cinsiyet: Kültürel/Simgesel İnşa ve Toplumsal İlişkiler Sistemi 369 X. 5. Yapısala Yaklaşım: Sherry Ortner 370 X. 6. Psikolojik Yaklaşım: Nancy Chodorow 373 X. 7. Kamusal Alan - Ev-içi/Özel Alan (Sosyolojik Yaklaşım): Michelle Zimbalist Rosaldo ve Rayna Rapp Reiter 376 X. 8. Marksist Yaklaşım: Friedrich Engels, Eleanor Leacock ve Karen Sacks 380 X. 9. Toplumsal Cinsiyet: Farklılık, Aynılık, Ötekileştirme 386

6 X. 10. Düşünümsel Yaklaşım 389 X. U. Söylem Analizi 391 XI. BÖLÜM POSTMODERN ANTROPOLOJİ 395 XI. 1. Post-yapısalcılar 395 XI. 2. Postmodernizm 402 XI. 3. Antropolojide Postmodernizm 406 XI. 4. Küreselleşme ve Antropoloji 417 KAYNAKÇA 421 TÜRKÇE ANTROPOLOJİK KAYNAKLAR 435

7 GİRİŞ ğğ A ntropoloji" sözcüğü, Grekçe "insan" anlamına ge- /\ len "anthropos" ile "logos/logia" sözcüklerinden türe- / \ tilmiştir. Kavramın bilimsel bir disipline gönderme yapacak tarzda ilk kullanımının 16. yüzyılda olduğu kaydedilmektedir. Orta Avrupalı yazarlar, Latince anthropologium terimini, anatomi ve fizyolojiyi de içerecek bir tarzda kullanmaktaydı. Terim, 17. ve 18. yüzyıl Avrupası'nda ise ilahiyat çevrelerinde, Tann'nm insanî özelliklerine işaret etmek üzere kullanımdaydı. 18. yüzyıl sonlannda Rusya ve Avusturya'da az sayıda yazar, terimi farklı etnik gruplann kültürel özelliklerine işaret etmek üzere kullanmasına karşın, bu kullanımın yaygınlaşması, çok sonralara, 20. yüzyıl başlarına denk düşecektir (Barnard 2001:1-2). 18. ve 19. yüzyıllarda ise, kültürel farklılıklar ve ortak insanlığı vurgulamak üzere etnoloji terimi gündemdeydi. Böylelikle, insanın fiziksel-biyolojik özellikleri de dahil olmak üzere sosyal-kültürel yönlerini kapsayan "genel" bir bilimsel yaklaşım olarak antropoloji kültürle ilintili etnoloji terimleri arasındaki farklılık, 18. yüzyıl Avrupası'nda biçimlenmiş gözükmektedir. Gerçekten de, günümüzde "antropoloji" terimi, Kuzey Amerika'da (ABD ve Kanada) arkeoloji, kültürel antropoloji, lingüis-

8 12 Antropoloji: Kuramlar, Kuramcılar tik ve fiziksel/biyolojik antropoloji alanlarını kapsayan "genel" bir bilim dalına karşılık düşerken, İngiltere'de "toplum" ve "toplumsal yapı'lan inceleme konusu olarak gören, dolayısıyla da sosyolojiye yalan olan "Sosyal Antropoloji" terimi yeğlenmekte, Alman geleneği ise ağırlıklı olarak "Etnoloji"yi kullanmaktadır. 1 Gerek antropoloji, gerekse ilişkin dallan (lingüistik antropoloji, fiziksel/biyolojik antropoloji, sosyal/kültürel antropoloji, etnoloji, etnografya...), "öteki"nin incelenmesi, anlaşılması, yorumlanması, temsil edilmesi vb. üzerine yerleşen bilim alanlandır. Bir başka deyişle, antropolojinin "geleneksel" 2 konusu, "Batilı-olmayan" halklar, ve bunlar arasında özellikle de, Batı dünyasının sömürgecilik sırasında süreğen, kalıcı bir ilişki geliştireceği "ilkel", "yazısız", "devletsiz", "kabile" vb. toplumlandır (Wallerstein 1997:31-33; 2003: 78-79). 3 1 "Etnolografi" terimi, tekil halklar ve/veya kültürlerle ilgili betimlemelere, "etnoloji" ise kültürler arasındaki karşılaştırmalı kuramsal çalışmalara gönderme yapar. 2 Hiç kuşku yok ki, sömürgelerin siyasal bağımsızlığını kazanma sürecinden başlamak üzere pek çok etken, bu arada birey ve cemaatleri/toplumları her zamankinden fazla devingen kılan küreselleşme koşullan, antropolojiyi "geleneksel" ilgi odağından uzaklaştırmıştır. Günümüzde pek çok antropolog, kendi ülkesinde/ toplumunda çalışmalar sürdürmektedir. Bu durum ise, disiplini yeniden tanımlama girişimlerini getirmiştir beraberinde. Erikseriin (2004: 9) bir tanımı, antropolojinin "yeni" dunumu için daha uygun gözükmektedir: "(Antropoloji), kültür ile toplumun, yerel yaşam odaklı karşılaştırmalı incelemesidir. Bir başka deyişle, antropoloji, kendini diğer araştırma hatlarından, toplumsal gerçekliğin öncelikle ve en fazla kişiler ve ait olduklan gruplar arasındaki ilişkiler aracılığıyla yaratıldığını vurgulamakla ayırt eder." 3 VVallerstein (1997,2003)'ın belirttiği üzere, büyük imparatorluklar oluşturabilmiş, ancak "modernite"yi tesis edememiş "geleneksel" toplumsal formasyonlarla (İslam dünyası, Çin, Japonya, Hindistan, Bizans vb.) ilgili "sosyal bilim" dalı ise Oryantalizm/Şarkiyatçılık'tir.

9 Giriş 13 Şu halde, vurgulamak gerekir: antropoloji ve ilişkin dallar, "Batı" (Avrupa ve Kuzey Amerika) nın çocuğudur; bir akademik disiplin olarak tesisleri, üç "Batılı" gelenekten beslenmektedir. Bu gelenekler, şöylece özetlenebilir: 1) B. Britanya'nın sömürgeciliğinin, sömürge halkları yönetme sorunlanyla ilişkin olarak biçimlenen bir "idarî bilim" gereksinimi; 2) Kuzey Amerika, özellikle ABD'nde, yitip girmekte olan yerli halkların "kültürleri"ne ilişkin araştırmalar; 3) Almanya'nın geç uluslaşma sürecini destekleyecek tarzda gelişen "halk kültürü" (volkskunde) araşürmalan. Bu üç farklı gelenek ve farklı rasyonellerinin, bu kitapta irdelenen antropoloji ekollerinin yöneliş farklılıklarını beslediği ileride görülecektir. Ne ki, söz konusu yöneliş farklılıklan kısmen, hatta büyük ölçüde "Batılı toplumsal/felsefî düşünce" geleneği içerisine yerleşen aynlıklardan kaynaklandığı için, şimdilik kısaca da olsa, bir "Bati bilimi" olarak antropolojinin köklerini, kendi " tarihöncesi" nde arayalım. Böylesi bir girişim, bizi tüm (Batılı) toplum bilimlerin haklı ya da haksız, veraset iddiası güttükleri Klasik Yunan dünyasına yöneltecektir ilkin. 1. Antik Grek ve Roma Dünyası Antik Grek dünyasının ilk filozofları, Thales (yakl. İÖ ); Anaximandros (yakl. İÖ ); Empedocles (yakl. İÖ ) ve Democritos (yakl. İÖ ) kozmosun ve insanın oluşumuna ilişkin sorular sorup yanıtlar getirirken, mitolojik düşünceden kopuşu sergilemekteydüer. Bu Socrates-öncesi filozoflar, insanın sonradan bozunuma uğradığı mitik bir "Altın Çağ" varsayımına karşı, doğal güçlerin, anlaşılması olanaklı ve iyiye doğru ilerleyen devinimi üzerinde durmaktaydılar. Böylelikle, Bati düşünsel geleneğinin maddeci-evrimsel dalının da tohumlannı atmaktaydılar. Antropoloji tarihinin en çok ilintilen-

10 14 Antropoloji: Kuramlar, Kuramcılar dirildiği tarihsel figürlerden biri olan Halikarnassos'lu Herodotos (yakl. IO ) ile başlatılan gezi yazıcılığı, disiplinin tarihiyle ilgili pek çok kaynakta işaret edilen bir "başlangıç" noktasıdır. Grek "oikomene"sine 4 çevresel pek çok diyan gezen Herodotos, görüp duyduklarına ilişkin, geniş bir yazın bırakmıştır çağdaşlarına ve ardıllarına. Üstelik Herodotos'un "etnografi"si, pek çok izleyicisine göre, belirgin bir "nesnellik" kaygısını duyumsatmaktadır. Herodotos öncellerine (örneğin Homeros'a ve Hesiodos'a) karşı kesin bir eleştirellik içerisindedir; onları "uydurmacalık"la suçlamaktan sakmmamaktadır (Herodotos II: 3; IV: 8, 36). insanlar (ve kültürleri) arasındaki farklılıkları, iklim, coğrafi koşullar ve başka doğal nedenlerle açıklama eğilimindedir. Yine de Herodotos, kendisini, antropolojik literatürün günümüzde dahi sıkça eleştirildiği, etnik-merkezcilikten kurtaramaz. Grek oikomene 1 sinin saçaklarına doğru ilerledikçe betimlediği halklar ve kültürler daha groteskleşmekte, daha yabansılaşmaktadır. Gerçekte tüm bir Antikite ve erken-geç ortaçağlar, giderek Rönesans ve Aydınlanma literatürü, "öteki"ne "ben/biz" için olumlu ya da olumsuz bir "paradigma" (örnek) olarak başvurmakla malûldür. "Yabancı"lar, kendileri için tanınmayı, anlaşılmayı hak eden "kişi" ler değil, "biz" im kendimizi tanımamız ve ya adetlerimizin, uygulamalarımızın, inançlanmızın, kurumlarımızın vb. ne denli iyi, doğru, haklı, ileri, "insanî" vb. ya da bencil, bireyci, yıkıcı vb. olduğunu ölçmemiz için yüzümüze tu- 4 "Oikomene" terimi "ikamet edilen dünya" anlamıyla ilk kez Herodotos tarafından kullanılmıştır. Ancak Herodotos ve çağdaşlannca genellikle "Grek merkezli" bir kavram olarak, yani Grekleri ve temas içinde oldukları halkları kapsayacak tarzda kullanılmakta, oikomene' nin çeperlerine yaklaşıldıkça, insanlar daha garip, rotesk nitelikler üstlenmektedir (Romm 1992: 18-19,37).