T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI NI BİTİREN ATEŞKES ANLAŞMALARI, UYGULAMALARI VE ULUSLARARASI HUKUK YÜKSEK LİSANS TEZİ Dilek Elvan ÖZ DANIŞMANI : Doç.Dr. Engin BERBER İZMİR-2005

2 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI NI SONA ERDİREN ATEŞKES ANLAŞMALARI, UYGULAMALARI VE ULUSLARARASI HUKUK ÖNSÖZ GİRİŞ...1 I. BAZI GELİŞMELER IŞIĞINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE DEVLETLER ARASI İLİŞKİLER...7 A. SAVAŞIN TARAFLARI...8 B. GENEL HATLARIYLA SAVAŞ...14 C. İTALYA NIN SAF DEĞİŞTİRMESİ...19 D. BULGARİSTAN IN SAVAŞA GİRMESİ...21 E. ABD NİN SAVAŞA KATILMASI VE DEĞİŞEN DENGE...22 F. ÇARLIK RUSYASI NIN SAVAŞTAN ÇEKİLMESİ VE EŞİTLENEN DENGE...26 G. BOLŞEVİKLERİN İKTİDARI ELE GEÇİRMESİ VE BAZI ETKİNLİKLERİ...30 H. WİLSON PRENSİPLERİ...36 I. BARIŞI KURMA ÇABALARI...41 II. III. ATEŞKESE GİDEN SÜREÇ...52 A. BATI CEPHESİNDE DURUM: SON ALMAN SALDIRILARI...60 B. İTTİFAK DEVLETLERİNİN ATEŞKES TALEBİ...65 C. İTİLAF DEVLETLERİ NİN YAKLAŞIMI VE WİLSON PRENSİPLERİ SIKINTISI...81 D. ATEŞKES ANLAŞMALARININ HAZIRLANMASI...94 E. İTTİFAK DEVLETLERİYLE ATEŞKES GÖRÜŞMELERİ BİÇİM VE İÇERİK AÇISINDAN ATEŞKES ANLAŞMALARINA KARŞILAŞTIRMALI BİR BAKIŞ IV. UYGULAMALAR VE ULUSLAR ARASI HUKUK SONUÇ KAYNAKLAR EKLER

3 GİRİŞ Türkçe sözlük, Arapça bir isim olan mütareke için; savaşan tarafların ateşi belli bir süre için kesmesi, ateşkes, bırakışma demektedir. 1 Yakın geçmişte yayınlanan bir başka sözlük biraz daha ayrıntı vermekle birlikte, aynı tanımı yapmaktadır: Savaşın; tarafların muvaffakati ile, barış görüşmelerine başlamak, yaralı toplamak, ölü gömmek gibi sebeplerle geçici olarak tatil edilmesi, bırakışma. 2 Ateşkes kavramı ile bir taraftan, savaşanların görüşerek imzaladıkları metin kastedilirken, diğer taraftan da savaşa ara verilen dönem ifade edilmektedir. Batı dillerinde 3 mütareke karşılığında kullanılan armistice terimi latince kökenli ve arm (silahlı güçler) ile stic (kalmak,durmak) sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur. İngilizce de truce ve cease-fire sözcüklerinin de, mütareke ve eşanlamlı diğer Türkçe sözcükler (ateşkes/bırakışma) karşılığında kullanıldığı anlaşılmaktadır. 4 Gerçekte mütareke ile ateşkes arasında önemli bir fark bulunmaktadır. Sönmezoğlu nun altını çizdiği üzere ateşkes imzalanabilmesi için askeri otorite yeterliyken, mütareke için siyasi otoritenin varlığı gereklidir. 5 Seha Meray ise ateşkes teriminin daha dar anlamlı olduğunu vurgulayarak, yalnızca askeri maksatla, geçici bir süreliğine veya belirli bir bölge için ateşkes imzalanacağı için, her komutanın böyle bir yetkiye haiz olduğunu belirtir. 6 Ancak günümüz yazınında bu farkı gözetmeksizin bu terimler birbiri yerine rahatlıkla kullanılmaktadır. 7 Aynı karışıklık İngilizce yazında da göze çarpmaktadır. Mütarekenin karşılığı olarak armistice, ateşkes içinse truce yada 1 Türkçe Sözlük, 2, K-Z, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1988, s: Sevan Nişanyan, Sözlerin Soyağacı Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, Gözden Geçirilmiş 2. Baskı, Adam Yayınları, İstanbul, 2004, s: Fransızca ve İngilizcede; armistice, İtalyanca; armistizio, İspanyolcada; armisticio, Almancada; waffenstillstand. 4 İrfan Uğurlu, Türkçe-İngilizce Ansiklopedik Askeri Sözlük, Ankara, 1991, s: Faruk Sönmezoğlu (Der.), Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, Genişletilmiş 3. Baskı, Der Yayınları, İstanbul, 2000, ss: 63, Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giriş, 2. Cilt, Gözden Geçirilmiş 3. Baskı, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1965, ss: Burada değinilmesi gereken bir başka anlam karışıklığı da uluslararası hukuk açısından önemli olan antlaşma ve anlaşma terimleri arasındaki farktır. Antlaşma (treaty) imzalandıktan sonra onay gerektirirken, anlaşma (aggrement) böyle bir onaya gerek duymayan ve en az resmi işlem gerektiren bir uluslararası antlaşma türüdür. Biz de çalışmamızda, ateşkesin imzalandıktan sonra çoğunlukla- 8

4 cease-fire terimleri kullanılmaktadır. Armistice daha kapsamlı ve uzun süreli olması sebebiyle truce ve cease-fire terimlerinden ayrılır. Örneğin Arap devletleri ve İsrail arasında önce truce imzalanmış, ardından armistice yapılmıştır. 8 Ancak Türkçe de ateşkes, İngilizce de armistice teriminin diğerlerinden daha sık kullanıldığı açıktır. Bu nedenle siyasi veya askeri otoritenin varlığına; kapsam ve süreye bakmasızın, ateşkes terimini kullanmayı tercih ettik. Ateşkes, genel ya da kısmi nitelikli olabilir. Yani tüm savaş alanlarını ve tüm askeri faaliyetleri kapsayabileceği gibi sadece belli bir bölge; koloniler, körfez cephesi gibi, savaşan belli birlikler ya da kuvvetler; 1. birlik, hava kuvvetleri, deniz kuvvetleri gibi, belirli amaçlar; ölülerin gömülmesi, esir değişimi gibi, konular için hazırlanmış da olabilir. Genel ateşkes görüşmelerini hükümet ya da başkomutanlar, çoğunlukla diplomatik temsilcilerle birlikte yürütürler. Kısmi ateşkes anlaşmalarında ise konu veya bölgenin yetkili askeri komutanlarının bulunması yeterlidir. Temsilcinin kendisine verilen yetkileri aşması durumunda anlaşmanın geçerliliği etkilenmez. Temsilcilerin anlaşmayı imzalamasına rağmen, yetki aşımı veya herhangi bir sebeple hükümetin anlaşmayı onaylamaması durumunda, öncelikle karşı tarafı bu konuda uyararak savaşa tekrar başlamak gerekir. Ateşkes anlaşması yazılı ya da sözlü olabilir. Yazılı olması, taraflar arasındaki anlaşmazlıkları azaltmak bakımından daha uygun olacaktır. Aynı maksatla anlaşmaya taraf olan her devletin kendi dilinde bir nüsha hazırlanması da gerekir. Ateşkes sürecinin ne zaman başlayacağı anlaşmada belirlenmemişse imzanın atıldığı andan itibaren geçerli olduğu varsayılır. Ateşkesin geçerli olduğu süre ise taraflarca belirlenerek anlaşmanın maddelerinden biri olarak düzenlenir. 9 Her savaş sonunda ya da barış antlaşmasından önce, ateşkes imzalanması gerektiği gibi bir teamül olmadığı gibi, ateşkes imzalanmasına rağmen devam eden savaşlar, ateşkesten sonra bir barış antlaşması yapılmadığı halde biten savaşlar da olmuştur. Ender olarak da ateşkes yerine bir hazırlık anlaşmasıyla (preliminaries), onaya gerek duyulmadan yürürlüğe girmesinden yola çıkarak, ateşkesi bir anlaşma olarak değerlendirdik. 8 Abdeen Jaba, The Armistice In International Law, Research Center, Palestine Liberation Organization, Beirut, Lebanon, 1966, s: 3. 9 Morris Greenspan, The Modern Law Of Land Warfare, University Of California Press, Berkeley, 1959, ss:

5 savaşa ara verilerek barış antlaşması için görüşmeler yapılmaya başlanabilir. 10 Hazırlık anlaşmaları da resmi olarak görevlendirilen askerler ya da temsilciler tarafından, yazılı veya sözlü olarak hazırlanıp, taraflar arasındaki çatışmalara ara verilmesi sonucunu doğurduğundan rahatlıkla ateşkes kapsamında değerlendirilebilir. İlk ateşkes anlaşmalarının Eski Yunan ve Roma nın parlak zamanlarında yapıldığı bilinmektedir. Ateşkes o çağlarda uzun süren ve galibin belli olmadığı düşmanlıklara ara vermek için uygulanan adı konmamış bir süreçti ile 18. Yüzyıllar arasında İsveç İmparatorluğu, pek çok ateşkes anlaşması imzalamıştır. Kuzey Avrupa ülkeleri ile imzalanan bu anlaşmalar, arkalarından kalıcı bir barış dönemi gelmediğinden uygulanamamıştır. Bunları, bugün kullandığımız anlamıyla savaşa son verdiren ve barış antlaşmasına giden süreci başlatan ateşkesler olarak değil, salt sözlük anlamına uygun, savaşa geçici bir süre için ara veren ateşkesler olarak ele almak durumundayız. Ne yazık ki çalışmamız sırasında bu anlaşmalara ulaşma ve inceleme imkanımız olmadı tarihli Westphalia Antlaşması nın 104. maddesi ateşkesle ilgili bazı düzenlemeler içermektedir. Ancak bu düzenlenmeler çok geneldir: Ateşkesin imzalanmasıyla birlikte taraflar arasındaki tüm düşmanlıklara son verilmesi, bütün tarafların anlaşmada düzenlenmiş olan hükümlere uyması ve kesin barış anlaşmasının en kısa sürede görüşülerek sonuçlandırılması gerektiği belirtilmektedir yılında Rusya ile İsveç in imzaladığı Valliesaro Ateşkesi, üç yıl sürmüş ve arkasından 1661 yılında Kardis Antlaşması imzalanmıştır. Birleşik Devletler ile Britanya arasında yapılan 11 Nisan 1783 tarihli Ateşkes Anlaşması nın ardından Philadelphia da toplanan Kongre, Majestelerinin bütün topraklarında her şekildeki düşmanlıklara karşılıklı olarak son verildiğini ilan etmiştir Kızıl Haç Komitesi Toplantıları ve 1864 Geneva Konvansiyonları nda savaş hukuku ile ilgili düzenlemeler yapılmasına rağmen ateşkesle ilgili çalışmalar görülmez. 10 A. Berriedale Keith, Wheaton s International Law, Vol.2 War, Seventh Ed., Steven s & Sons, London, 1944, s: Phillipson, The International Law And Custom Of Ancient Greece And Rome, London, 1911, ss. 287, dan aktaran; Jaba, s: 1. 10

6 Sedan Savaşı nın ardından 28 Ocak 1871 de Alman İmparatorluğu ile Fransa arasında imzalanan ateşkes, daha önce imzalanmış olanlardan farklı özellikler göstermektedir. Almanya, barış antlaşmasının imzalanabilmesi için, Fransa ya ağır şartlar ileri sürmüştür. Kalıcı barış görüşmelerini yürütecek otoritenin göreve gelmesi için Fransız Ulusal Meclisi ni oluşturacak seçimlerin yapılması en önemli maddeydi ki, buna benzer bir madde ileride göreceğimiz gibi, Birinci Dünya Savaşı sonunda ateşkes görüşmelerine başlanabilmesi için A.B.D. tarafından Almanya ya şart koşulmuştur. 10 Mayıs 1871 de imzalanan Frankfurt Barış Antlaşması na göre Fransa nın savaş tazminatı olarak 5 milyar altın frank ödemesi ve Alsace-Lorraine i boşaltması gerekiyordu. 13 Sözünü ettiğimiz ateşkes anlaşmalarının hepsi taraflardan biri tamamen çökme noktasına geldiği anda imzalanmış olup barış için koşullar belirlenmişti. Sonraki ateşkeslerde I. Dünya Savaşı nda da olduğu gibi, daha savaş bitmeden galip olması kuvvetle muhtemel tarafın ya da tarafların diplomatları bir araya gelerek olası ateşkes ve barış antlaşmaları için hazırlıklar yapacaklardır. 14 Bu tür ateşkes anlaşmalarını, teslimiyetçi ve uzlaşmacı olarak ikiye ayırabiliriz. Teslimiyetçi anlaşmalarda, mağlup tarafın çok fazla pazarlık kabiliyeti olmadığından, galip taraf ateşkese istediği gibi şekil verebilmekte, maddeler galip tarafın yenilen tarafın yapmasını istediği politik, askeri ve ekonomik tüm değişiklikleri içerecek şekilde hazırlanmaktadır. 15 Uzlaşmacı ateşkeslerde ise, taraflar masaya eşit koşullarda oturmaktadırlar. Levie, çatışmalara ara verilmesinden ziyade, savaşa son vererek, aslında barış antlaşmalarında düzenlenmesi gereken, ekonomik, siyasi, askeri koşulları da düzenlediğinden teslimiyetçi ateşkeslere sözde ateşkes ya da embriyonik barış anlaşması adını vermektedir. 16 Tezimizin konusunu oluşturan ateşkesler, bu türden anlaşmalardır (Son Erişim Tarihi: ) 13 Fransa bu tarihten itibaren her hamlesini Alsace-Lorraine bölgesini Almanya dan geri alabilmek için yapmıştır. Nitekim I.Dünya Savaşı ndan en büyük beklentisi de bunun intikamını almak olacaktır. 14 Bullitt Lowry, Armistice 1918, The Kent State University Press, Ohio, 1996, s: x. 15 Metin Tamkoç, Political And Legal Aspects Of Armistice Satus, Metu Press, No:2, Ankara, 1963, ss: Levie, The Nature And Scope Of The Armistice Agreement, 50 A.J.I.L., 1956, s: 880 den aktaran; Jaba, s: 2; Tamkoç, ss:

7 Ateşkes ile ilgili, günümüzde hala geçerli kuralların konulması, 1899 La Hague I. Barış Konferansı nda mümkün olmuştur. Konferansta ateşkes görüşmelerinde devletini temsil etmek için görevlendirilen kişilerin parlamenter sayılacağı, kendini tanıtmak amacıyla beyaz bayrak taşıyacağı, bu kişinin ve beraberindeki diğer görevlilerin dokunulmazlığı olduğu kabul edilmişti. (md. 32 ve 33) Eğer bu konvoy tahrik edici veya görüşmeci kimliğine uymayan davranışlarda bulunursa, dokunulmazlık haklarını kaybedecektir. Eğer ateşkesin süresi belli değilse, tekrar savaşa başlamadan önce, tarafların önceden birbirlerine ihtarda bulunmaları şart koşulmaktaydı. (md. 36) Kısmi ateşkes ile tarafların anlaşmada belirtilen bölgelerdeki ya da belli birliklerinin faaliyetleri; genel nitelikli ateşkeslerde ise düşman taraflar arasındaki tüm askeri faaliyetler durduruluyordu. (md. 37) Ateşkesin işlemeye başlamasını düzenleyen 38. maddeye göre imzadan sonra en kısa sürede ya da anlaşmada düzenlenen tarih ve saatte çarpışmalara son verilmesi gerekmekteydi. Taraflardan birinin düşmanca hareketi, diğerine anlaşmayı feshetme hakkını vermektedir. Bireylerin kendi inisiyatifleri ile yaptıkları; ateşkes hükümlerini ihlal edici hareketler devleti bağlamamakla birlikte, mağdur devletin kişiye ceza verilmesini ve zararların tazminini isteme hakkı saklı tutulmaktaydı yılında gerçekleştirilen La Hague II. Barış Konferansı nda da aynı maddeler ekleme yapılmadan tekrar edilmiştir. Balkan Savaşları sonunda imzalanan ateşkes anlaşmaları ise, Londra da Elçiler Konferansı (1914) için toplanmış olan diplomatların çay partileri sırasında hazırlanmıştır. Ateşkesin daha sık ve etkin bir şekilde uygulanması, ancak Milletler Cemiyeti tüzüğünün kabulünden sonra (1919) mümkün olabilmiştir. Milletler Cemiyeti, bir yandan ateşkes sürecinin kurallarını daha net bir şekilde belirlerken öte yandan tarafların hareketlerini denetleyecek bir kurum olmuştur. Uluslararası hukuk kurallarının net bir şekilde belirlenmesi, ateşkeslerin içeriğinin belirlenmesinde devletlerin işini kolaylaştırmıştır. Gittikçe artan örnekler, belli şablonlar ve standart maddeleri ortaya çıkarmıştı. I. Dünya Savaşı na son veren ateşkes anlaşmaları, muallakta kalan bir dönemin son metinleridir diyebiliriz. Anlaşmaların hazırlanması sürecinde siyasetçiler ve/veya askerler, örnek bir metin var olmadığından büyük sıkıntılar çekmişler, hangi maddelerin 12

8 ateşkes, hangilerinin barış antlaşmasında düzenlenmesi gerektiği konusunda tartışmalar yaşanmıştır. İki savaş arası ve Soğuk Savaş döneminde imzalanan ateşkes anlaşmaları genellikle Milletler Cemiyeti ve Birleşmiş Milletler gözetiminde hazırlandığından, çok fazla sorun çıkmamıştır. 17 Ancak ateşkes sürecinin başlamasıyla birlikte başka bir takım sorunların ortaya çıkması kaçınılmaz olacaktır. Cicero nun ifade ettiği gibi Savaş ve barış arasında başka bir orta yol yoktur. 18 Peki ateşkes zamanlarında yaşanan olayların değerlendirilmesinde savaş hukuku mu yoksa barış zamanında uygulanan uluslararası hukuk kuralları mı geçerli olacaktır? Bu konuda yapılan yorumlar, savaşın teknik olarak devam ettiği, sadece çatışmalara bir süreliğine ara verildiğinden yola çıkılarak, savaş hukuku kurallarının geçerli olacağı yönündedir. Nitekim, Amerikan ve İngiliz Genelkurmay içtihadlarında bu yöndeki maddelere rastlanır. 19 Diğer taraftan bu dönemi takiben barış zamanı geldiğinden, savaşın bittiği düşünülerek barış zamanı geçerli olur diyen görüşler de vardır. Bu konudaki tartışmalar günümüzde hala devam etmektedir. 20 Savaşan tarafların birbirleriyle, tarafsızlarla ve diğer devletlerle olan ilişkileri nasıl sürdürülecek, iletişim, ulaşım, ticaret, iç politika, iç hukuk nasıl yürütülecektir? Savaş zamanlarında her ülke genel seferberlik veya olağanüstü hal ilan ettiğinden devletlerin iç işleri bu uygulamalardan mutlaka etkilenecektir. Ancak gerek savaş zamanında olsun, gerekse ateşkes süresince olsun, devletlerin birbirlerinin iç işlerine karışmaması kuralı geçerlidir. Bu yüzden devletlerin iç tasarrufları ateşkesten etkilenmeyecektir. Lakin teslimiyetçi ateşkeslerde görülen bazı maddelerde, bu kuralın aksi yönünde hükümlere rastlamak mümkündür. Bunu mağlup devletin, bağımsız bir devlet olarak varlığını daha fazla sürdüremeyeceği, galip tarafların onun üzerinde her emellerini gerçekleştirebileceği kadar zayıfladığı gerçeğinden yola çıkarak açıklayabiliriz. 17 İkinci Dünya Savaşı sonunda imzalan ateşkes anlaşmaları dışında, 1933 de Mançurya Savaşı sonrasında Japonya ve Çin arasında, 5 Ocak 1949 ve 23 Eylül 1965 da Keşmir Savaşları sonrasında Hindistan ve Pakistan arasında, 1963 Nisanında Batı İran sorunu sebebiyle Hollanda ve Endonezya arasında, 1967 de Arap devletleri ve İsrail arasında önemli ateşkes anlaşmaları imzalanmıştır. 18 Tamkoç, s: U.S. Departman Of The Army, FM 27-10, The Law Of Land Warfare; Great Britain War Office, Army Manuel Of Military Law, 1929, Amendments No: Tamkoç, ss: 43-55,

9 I. BAZI GELİŞMELER IŞIĞINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE DEVLETLER ARASI İLİŞKİLER A. SAVAŞIN TARAFLARI B. GENEL HATLARIYLA SAVAŞ C. İTALYA NIN SAF DEĞİŞTİRMESİ D. BULGARİSTAN IN SAVAŞA GİRMESİ E. ABD NİN SAVAŞA KATILMASI VE DEĞİŞEN DENGE F. ÇARLIK RUSYASI NIN SAVAŞTAN ÇEKİLMESİ VE EŞİTLENEN DENGE G. BOLŞEVİKLERİN İKTİDARI ELE GEÇİRMESİ VE BAZI ETKİNLİKLERİ H. WİLSON PRENSİPLERİ I. BARIŞI KURMA ÇABALARI

10 I. BAZI GELİŞMELER IŞIĞINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE DEVLETLER ARASI İLİŞKİLER Birinci Dünya Savaşı nın sebep ve sonuçları hakkında çok şey yazılıp söylenmiştir. Bu konu üzerinde, uzun uzadıya kalem oynatmak, bilinenleri yinelemek yerine, savaşın tez başlığımızla ilgili yönlerini mercek altına almayı tercih edeceğiz. Ulusal birliğini geç sayılabilecek bir tarih; 1871 yılında tamamlayan Almanya, sömürgecilik yarışında hak ettiğini düşündüğü yeri almak istiyordu. 19. yüzyılda sömürgecilik boyut değiştirmiş; üretim için sadece işçi ve hammadde değil, üretilen malları satmak için de pazar bulmak zorunluluk haline gelmişti. Uzakdoğu ya hakim olmak isteyen Japonya, Avrupalı devletlere bir rakip olarak ortaya çıkmış; Afrika da serbest alan kalmamış, Amerika kıtası neredeyse Avrupa nın elinden çıkmıştı. Bu ortamda İngiltere, kraliyet tacının incisi olan Hindistan a ulaşan yolların güvenliği ile yakından ilgiliydi. Bu ancak, Osmanlı Devleti nin elinde bulunan Arap topraklarını ele geçirmek yada kontrol etmekle mümkün olabilirdi. Söz konusu bölgede zengin petrol yataklarının olduğu da biliniyordu. 21 Avrupa Uyumu çoktan bozulmuştu. 22 Büyük devletler, güç dengesini kendi lehine çevirmek için fırsat kollamaktaydı. Uyumu yeniden sağlayacak ve anlaşmazlıkları barışçı yollardan çözümleyecek uluslarüstü bir örgütün eksikliği hissedilmekteydi. Teknolojik gelişmeler savaşları daha yıkıcı yapmıştı. Seferberlik ilanı savaş ilanı olarak algılanmakta, silahlanmanın yarattığı korku, devletlerin karşılıklı olarak silahlanmasına neden olmaktaydı. Bu durum parlamentoların dolayısıyla yasamanın yetkilerini daraltırken, askeri yetkililerin ve hükümetlerin, kısacası yürütmenin etkinliğini arttırıyordu. 21 İngiltere yi hem Hindistan a giden yolda engellemek hem de sanayisinin gereksinim duyduğu petrol yataklarına sahip olmak isteyen Almanya nın bölgeye Doğu ya Doğru ifadesinde somutlaşan ilgisi, İngiltere ile çatışmasını kaçınılmaz kıldı. Fransa ise, Suriye ve Lübnan a yerleşme planları yapmaktaydı Westphalia Barışı ndan I.Dünya Savaşı na kadar süren döneme Avrupa Uyumu (Concert Of Europe) denilmektedir. Avrupalı büyük güçler; Rusya, İngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya nın oluşacak uluslararası sorunları, birbirleriyle uyum içinde çözebilmek için biraraya geldikleri sisteme bu ad verilir. Bu sistemin çok başarılı olduğu söylenemezse de Avrupa da uzun yıllar genel barışı koruyabilmiştir. 15

11 Almanya nın tek sorunu sömürge yarışı değildi elbette. Kendisini Rusya ve Fransa gibi iki güçlü devlet tarafından kuşatılmış hissediyordu. İngiltere ise denizlerde rakipsizliğiyle sürekli bir tehdit unsuruydu. Almanya nın elinde düzenli ve disiplinli bir ordu vardı. Avusturya-Macaristan ordusu ile birleşince kara kuvvetlerinde Avrupa nın en güçlüsüydü. Fakat bu güç Fransa ve Rusya ile aynı anda yürütülecek iki cepheli bir savaş için yeterli değildi. Alman Genelkurmay Başkanı Schlieffen in 1900 yılında yaptığı plana göre bir savaş durumunda, Avusturya-Macaristan kuvvetleri doğu cephesinde Rusya yı oyalarken, Almanya Fransa ya karşı bir ayda net bir başarı kazanıp Rusya ya dönecekti. Almanya Rusya nın seferberliğini tamamlaması için en az bir aya gereksinim duyduğunu düşünmekteydi. Bu nedenle Almanya, Rusya nın seferberlik ilanını savaş sebebi kabul edeceğini bildirmişti. Balkanlar, önce 1908 Bosna-Hersek olayları, ardından Balkan Savaşları nedeniyle içten içe kaynıyordu. 23 Yaklaşık bir yüzyıldır milliyetçilikle sarmaş dolaş olan Balkan halkları şimdi Cermen-Slav çekişmeleri sebebiyle Avusturya-Macaristan ile Rusya nın arasında kalmıştı. Balkan Savaşları sonucunda oluşan yeni tabloda Sırbistan yerini sağlamlaştırırken, bu durum Avusturya yı daha da sinirlendirmişti. Osmanlı nın bölge üzerindeki zayıflığının ortaya çıkmasıyla, Rusya, Boğazlar üzerindeki hayallerini gerçekleştirme zamanının geldiğini anlamıştı. Avusturya-Macaristan ile Rusya, Balkanlarda karşı karşıya kalınca, Rusya Sırbistan ı, Almanya ise Avusturya- Macaristan ı desteklemeye başlamıştı. 24 A. SAVAŞIN TARAFLARI 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa nın büyük devletleri arasında bloklaşma hareketleri görülmeye başlanmıştı. Bu devletler arasında arka arkaya imzalanan anlaşmalar bu bloklaşmaları resmi olarak da belgelemiştir. Üçlü İtilaf ı oluşturan; İngiltere, Fransa ve Rusya, Üçlü İttifak grubunu oluşturan; Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya bu bloklaşmaların taraflarıydı. 20. yüzyılın başlarından 23 Roland N. Stromberg, Europe In The Twentieth Century, Prentice Hall, New Jersey, Second Edition, 1988, ss:

12 itibaren görülen bloklar arasındaki gerginlik, silahlanma yarışına ivme kazandırdı. Ortaya çıkan her küçük gerginlik iki blok arasında büyük sorunlar yarattı. Savaşı başlatan kıvılcım 1914 Ağustos unda Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Veliahtı Ferdinand ın Saraybosna da bir Sırp tarafından öldürülmesiydi. Bu olay, bloklara taraf olan Avrupalı devletlerini dört yıllık bir savaşın içine soktu. 25 İskandinav Devletleri, savaş sahnesine nispeten uzak olduklarından rahat bir durumdaydılar. Üçü de farklı sebeplerle farklı gruplara sempati beslemekle birlikte, savaş başlar başlamaz tarafsızlıklarını ilan ettiler. Kuzey Avrupa devletleri savaştan bir şey beklememekle birlikte endişe içindeydiler. Özellikle Hollanda, limanlarını kullanmak isteyen Almanya nın işgaline uğramaktan korkuyordu. Ancak İngiltere, Hollanda nın bağımsızlığını destekleyeceği ve koruyacağı garantisini vermişti. Almanya Rotterdam Limanı nı kullanmasına izin vermesi koşuluyla, Hollanda nın tarafsızlığına saygı göstereceğini bildirdi. Akdeniz devletleri İtilaf Devletleri ne desteklerini bildirmekle beraber, İngiltere ve Fransa nın isteğiyle şimdilik savaşa girmeyeceklerini açıkladılar. Avrupa nın diğer irili ufaklı devletleri zaman içinde taraflardan birine yaklaşmak durumunda kalacak ve savaşa gireceklerdir. Tarafsız kalma konusunda şanslarının olmadığı, sürekli tarafsız devlet statüsündeki Belçika nın, Almanya tarafından işgal edilmesiyle ispatlanmış oluyordu. Yunanistan ve Romanya İtilaf Devletleri ne yakınlık duymakla birlikte, savaşın başlarında tarafsız kalmayı tercih etmişlerdi. Rusya, 1914 baharından beri, Balkan Ligi ni kurmak için Balkan Savaşlarının galipleri Sırbistan, Yunanistan ve Romanya arasında diplomatik turlara başlamıştı. Romanya o zamanlar Üçlü İttifak ın bir üyesi sayılırdı, aralarında 1883 te imzalanmış bir savunma antlaşması vardı: Avusturya- Macaristan kendisi tarafından kışkırtılmayan bir saldırıya maruz kalır ve bu saldırı Romanya topraklarına yakın bir yerde cereyan ederse Romanya savaşta Avusturya ya yardım edecekti. Zaten Romanya, Rusya nın elindeki Besarabya topraklarını ele geçirmek niyetindeydi. İttifak Devletleri savaş sonunda Romanya Hükümeti ne 24 Pierre Renouvin, 1. Dünya Savaşı , Çev: Adnan Cemgil, 3. Baskı, Altın Kitaplar, 1982, ss: Başladığında taraflar, savaşın en fazla birkaç ay süreceğini ve Noel de eve döneceklerini düşünüyordu. 17

13 Besarabya yı vaat ediyorlardı. İtilaf Devletleri ise Romanya Hükümeti ne, Avusturya- Macaristan İmparatorluğu nun elinde bulunan Transilvanya yı almasını önermişti. Gerçekte Avusturya nın tavırlarını beğenmeyen Romanya nın, Bukovina ve Banat ı da elinde tutan Avusturya ile arası iyi değildi ama İttifak tan ayrılırsa da Almanya ve Avusturya nın yemi olacağını bildiğinden Rusya nın Balkan Ligi teklifine de sıcak bakmadı ve ağustos ayında tarafsızlığını ilan etti. Yunanistan Kralı Konstantin, Alman İmparatoru II. Wilhelm in akrabası olmasına rağmen Almanya dan korkuyordu. Ama Sırbistan la İkinci Balkan Savaşı öncesinden kalma bir ittifak antlaşması vardı: İki devletten birinin saldırıya uğraması halinde diğeri derhal yardım edecekti. Krallık ile hükümet arasında da hangi tarafın seçileceği konusunda derin bir anlaşmazlık vardı. Sonuçta Yunanistan iki tarafa da açık kapılar bırakarak tarafsız kalmayı tercih etti. 26 Bulgaristan ise Ayastefanos Bulgaristanı nı 27 kurmak istediğinden Sırbistan a karşı Avusturya nın ezici faaliyetlerini destekliyordu. Avusturya Sırbistan ı parçalayarak; bir kısmını kendine bağımlı tutarak kalanını ise Bulgaristan, Yunanistan ve Arnavutluk arasında dağıtmayı planlıyordu. Bulgaristan ın alacağı pay da Avusturya ile ne kadar yakın olursa o kadar büyük olacaktı. Balkan Savaşlarından sonra iki devlet arasındaki yakınlaşma artmıştı yılı haziranında Avusturya Bulgaristan a yüklü bir 26 Engin Berber, Bir İzmir Kabusu Mütareke ve İşgal Dönemi Üzerine Yazılar, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir, 2002, s : 178, dipnot 3 te, Yunanistan da hangi tarafın seçileceği konusundaki kararsızlık geçici hükümet ile Krallık arasındaki düşünce farklılığından kaynaklandığı yazmaktadır. Venizelos, Kunduriotis ve Danglis in görev aldığı hükümet, İtilaf Devletleri tarafında savaşa girmek isterken, Alman İmparatoru II. Wilhelm in kızkardeşi ile evli olan Yunan Kralı Konstantin, Wilhelm in de baskısıyla, tarafsız kalmak istiyordu. 27 Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rusya, 1877 yılında Peşte Antlaşması ile birbirlerinin Balkanlardaki çıkarları konusunda uzlaşmışlardı. Bu antlaşmaya göre, Bosna-Hersek Avusturya- Macaristan ın, buranın doğusu da Rusya nın çıkar alanı olarak kabul ediliyordu. Osmanlı nın yenilgisi ile biten Osmanlı-Rus savaşı sonunda imzalanan Ayastefanos Barış Antlaşması nda, Avusturya- Macaristan ın nüfuz bölgesini de içine alan çok geniş bir Bulgaristan Prensliği kurulmuş, ayrıca Osmanlı Devleti Bosna-Hersek de Rusya ve Avusturya-Macaristan ın ortak denetimini kabul etmek zorunda kalmıştı. Rusya nın Peşte Antlaşması na aykırı bu hareketleri sonucunda Almanya ve Avusturya- Macaristan ile Osmanlı nın Rusya kontrolüne girmesini istemeyen İngiltere birlikte hareket ederek Berlin Konferansı nı topladılar. Konferans sonucunda Ayastefanos Antlaşması geçersiz sayılarak, Berlin Antlaşması imzalanmış Bulgaristan ın sınırları daraltılmış ve Bosna-Hersek Avusturya-Macaristan ın kontrolüne bırakılmıştı. Bu tarihten itibaren, Ayastefanos hükümlerini tekrar gerçekleştirebilmek 18

14 borç verdi. Temmuz ayında da Almanya ile Avusturya, Bulgaristan a bir ittifak teklif etti, ancak Bulgaristan bekleyip görmenin daha karlı olacağını düşündüğünden tarafsız kalmayı tercih etti. Avusturya, Rusya nın Balkanlardaki niyetini anlayınca, Bulgaristan ve Osmanlı arasında bir karşı Balkan Ligi oluşturmaya karar vermişti. Ama buna fırsat kalmadan savaş patlak verecekti. 28 Osmanlı Devleti, tarafsız kalarak savaşı zarar görmeden atlatamayacağını biliyordu. İngiltere ve Fransa nın Osmanlı ya pek yakınlık göstermemesi 29, Eylül ayında Almanların Fransızlarla yaptığı Marne Meydan Savaşı nı kaybetmesi, Avusturya-Macaristan ın Galiçya da Ruslara yenilmesiyle üstünlük İtilaf Devletleri nin eline geçmişti. Bu sırada henüz savaşa girmemiş olan Osmanlı Hükümeti nde görevli bakanlar arasında, Almanya nın bu durumu karşısında tarafsız kalma düşüncesi artmaya başlamıştı. Almanya ile Avusturya-Macaristan ise, Karadeniz de Ruslarla, Süveyş Kanalı nda İngilizlerle savaşması için Osmanlı yı kendi taraflarına çekmeye çalışıyorlardı. Böylece İngiltere ve Rusya, batı cephesindeki ordularını bölerek bu cephelere asker göndermek zorunda kalacak, Almanya ve Avusturya-Macaristan rahatlayacaktı. Rusya nın buğday ihracatını ve müttefiklerinin ona askeri yardım ulaştırmasını engellemek için Boğazların kapatılması gerekliydi. Osmanlı Sultanı nın halife sıfatını kullanarak Dünya Müslümanları na cihat çağrısında bulunmasının Ortadoğu da İttifak Devletleri ne avantaj sağlayacağı düşünülmekteydi. Ancak Arap milliyetçiliği İngilizlerin ulus-devlet vaatlerini İslam birliğine tercih etti. İttifak Devletleri, Osmanlı yı ikna edebilmek için Ege Adaları ve Batı Trakya yı vaat ediyorlardı. 30 Oysa bu bölgeler daha önce Bulgaristan ve Yunanistan a söz verilmişti. Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya henüz safını belirlememişti. Eğer Osmanlı Devleti Bulgaristan Prensliği nin en büyük hayali olmuştur. Sander, I, ss: ; Sina Akşin (Ed.), Türkiye Tarihi 3. Cilt Osmanlı Devleti , 5. Basım, Cem Yayınevi, İstanbul, 1997, ss: Renouvin, 1982, ss: 150, Dönemin İttihat ve Terakki Hükümeti nin, Fransa ve İngiltere ile temasları için bkz: Alpay Kabacalı (Haz.), Hatıralar Cemal Paşa, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2001, ss: ; Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe nin Anıları (bundan böyle Menteşe ), Hürriyet Vakfı Yayınları, Amaç Basımevi, İstanbul, 1986, ss : İttihatçılar I. Dünya Savaşı na girerken üç kazanım elde etmeyi ummuşlardı Osmanlı- Rus Harbi nde kaybedilen Doğu Anadolu toprakları, 2. Balkan Savaşları nda kaybedilen Doğu Ege Adaları, 3. Batı Trakya. 19

15 savaşa girer ve Karadeniz deki Rus donanmasını yok ederse, kararsız olan bu üç ülkenin Üçlü İttifak a katılması kolaylaşırdı. Fakat bu planlar gerçekleşmedi. Bulgaristan bir yıl sonra, Yunanistan dan Doğu Makedonya yı, Romanya dan da Dobruca yı alabilmek için savaşa girdi. Yunanistan ve Romanya da kendilerini korumak için karşı safta yer aldılar. İttifak Devletleri nin baskıları devam ederken Osmanlı Devleti, ağustos ayında hala tarafsızdı ve Ege Adaları ile Batı Trakya nın kendisine geri verilmesi koşuluyla Alman askerlerini ülkesinden çıkaracağı, gerekirse Bulgaristan a savaş açarak Almanya ya Bulgar desteği verilmesini engelleyebileceği yönünde Rusya ile bir anlaşma yapmaya çalışıyordu. Ancak böyle bir anlaşma Rusya nın İstanbul planlarını gerçekleştirmesini engelleyeceğinden Rusya bu teklifleri reddetti. 31 Tam bu sırada (10 Ağustos 1914) Almanya, Akdeniz deki İngiliz donanmasından kaçan gemilerinin Çanakkale Boğazı ndan geçmesi için Osmanlı dan izin istedi. Amiral Souchon komutasındaki iki Alman savaş gemisinin Çanakkale den geçmesine izin verilerek Marmara Denizi ne ulaşması 32, 2 Ağustos ta Almanya ile imzalanmış olan gizli ittifak anlaşması 33 ve alınan yüklü kredi, Osmanlı yı geri dönülmez bir şekilde İttifak Devletleri nin yanında savaşa sürüklüyordu. Amiral Souchon, Enver Paşa nın emriyle Türk donanmasını alarak Karadeniz deki Rus limanlarına saldırınca 34, Rusya Kafkas sınırından 1 Kasım da karşı saldırıya geçti. İngiltere Osmanlı nın gözünü korkutmak için Akabe Limanı nı bombaladı, daha sonra da Fransızlarla birlikte Çanakkale ye 31 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917 ye Kadar, İkinci Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987, ss : ; Menteşe, s: Ali Kabacalı, Talat Paşa nın Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2000, ss: 34-35; Kabacalı, 2001, ss: ; Kemal Anadol, Büyük Ayrılık, Doğan Kitap, İstanbul, 2003, ss: ; Menteşe, ss : Antlaşmanın hazırlanması ve imzalanması Meclis ten, Hükümet in pek çok üyesinden ve hatta Padişah dan bile gizli tutulmuştu. Bu antlaşmaya göre; Almanya ve Osmanlı Devleti, Avusturya- Macaristan ile Sırbistan savaşında tarafsız kalacak, ancak Rusya nın savaşa girmesi durumunda ve Almanya Rusya ya savaş ilan ederse Osmanlı Devleti Almanya tarafında savaşa girecekti. Savaşa girmesi durumunda Türk ordusunun emir ve kumanda yetkisi Almanya ya devredilecek, İtilaf Devletleri ne karşı Devletin bütünlüğü Almanya tarafından korunacaktı. Fakat aslında, Almanya 1 Ağustos ta Rusya ya savaş ilan etmişti. İttifak Antlaşması hakkında detaylı bilgi için bkz: Ahmet Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve İttihad ve Terakki, (y.e.y.) İstanbul, 1948, s: 46; (Son Erişim Tarihi: 27.Mayıs.2005) 34 Anadol, ss: ; Kabacalı, 2001, ss:

16 saldırdı. Böylece 2 Kasım da Rusya, 5 Kasım da İngiltere ve Fransa Osmanlı ya resmen savaş ilan etmiş oldu. 35 Uzakdoğu ya gelince; 1914 Ağustos unda Avrupa daki karışıklıklardan yararlanmak isteyen Japonya nın Çin e saldırmasıyla savaş Avrupa dışına da taşmış oldu. İngiltere ile Japonya arasında Asya daki ortak çıkarlar konusunda 1911 tarihli bir işbirliği anlaşması vardı. 36 İttifak Devletleri nin hareketleri bu çıkarları etkilemese de Asya daki yayılmasına devam edebilmek için Japonya, Avrupa daki bu karışıklıları fırsat bilerek İngiltere ye yardım önerisinde bulundu. Japonya nın Asya daki etki alanını genişletmesinden ve Amerika nın tepkisinden korkan İngiltere pek hevesli olmasa da Almanya nın Pasifik te oyalanmasının kendisine fayda sağlayacağını düşünerek teklifi kabul etti. 37 Japonya 15 Ağustos ta Almanya ya, Çin Denizi ndeki donanmasını çekmesi ve Kiaochow un kendisine verilmesi için bir nota 38 gönderdi. Almanya nın bu isteklerine olumlu bir cevap vermemesi üzerine Almanya ya savaş ilan ederek Shantung Yarımadası, Kiaochow ve Pasifik teki diğer Alman sömürgesi olan adaları işgal etti. 39 Böylece kasım ayında Japonya savaşa giriş amaçlarını gerçekleştirmiş oluyordu. Japonya, Çin de büyük imtiyazlar sağlayarak, 1916 ve 1917 yıllarında İtilaf Devletleri ile yaptığı anlaşmalarla bunları garanti altına aldı. 40 Birinci Dünya Savaşı ndan en karlı çıkan devletlerden biri olan Japonya, İtilaf Devletleri kendisinden Avrupa ya ordu göndermesini istediğinde, ulusal toprakları korumakla görevli Japon askerlerini, yabancılar arasındaki nedeni belli olmayan bir savaş yüzünden feda edemeyeceğini söyleyerek reddetti Akşin, Türkiye Tarihi 4. Cilt Çağdaş Türkiye , ss: 41-46; Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi Cilt 1-2 : , Alkım, Genişletilmiş 13. Baskı, İstanbul, ss: ; Renouvin, ss: İngiltere-Japonya yakınlaşması için bkz: Liddell Hart, ss: Renouvin, ss: Nota, bir ülkenin başka bir ülkenin yetkililerine, önemli bir konu hakkındaki düşüncelerinin iletildiği, yazılı ve imzalı diplomatik metindir. 39 Armaoğlu, ss: Mart 1917 de yapılan Japonya-İngiltere Anlaşması ile, Almanya nın sömürgeleri olan Shantung Yarımadası ve Ekvator un kuzeyindeki diğer adalardaki Japon hakları kabul ediliyordu. Bu anlaşma aynı zamanda Birinci Dünya Savaşı boyunca imzalanmış olan son gizli anlaşmaydı. W.M. Roger Louis, Great Briatin And Germany s Lost Colonies , Clarendon Press, Oxford, 1967, ss: Renouvin, ss:

17 1917 Nisan ında Amerika nın da katılmasıyla savaş neredeyse tüm dünyaya yayılmış olacaktır. B. GENEL HATLARIYLA SAVAŞ 1914 yılının ağustos ayına gelindiğinde bloklararası ilişkiler o kadar gerginleşmişti ki, küçük bir kıvılcım savaşın patlak vermesi için yeterli olacaktı. Bu kıvılcım da Avusturya-Macaristan İmparatorluğu nun tek veliahtı: Arşidük François Ferdinand ile karısı Düşes Hohenberg in, Sırbistan ı ziyaretleri sırasında uğradıkları suikast oldu. Saraybosna dan Rathous a giderken Çalrinoviç in ilk suikast girişimi başarısız olmuştu. Dönüşlerinde 28 Haziran 1914 te, Kara El örgütüne mensup Sırp komitacı Gavrilo Princip, Sırbistan Askeri Örgütü nün gizli bir organizasyonuyla gerçekleştirilen ikinci suikastte başarılı oldu. 42 Bu ziyaret ve suikast çok anlamlıydı; Habsburg Hanedanı, ilhak ettiği Bosna-Hersek topraklarına veliahtını göndererek buradaki egemenliğini ispat etmeye çalışıyor, Sırplar ise suikastle ilhakı tanımadıklarını vurguluyorlardı. 43 Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, suikast karşısında Almanya nın desteğini alarak, hatta biraz da Almanya nın kışkırtmalarına kapılarak 23 Temmuz 1914 te Sırbistan a bir ültimatom verdi. Bu ültimatom üzerine, İrlanda sorunuyla uğraşmakta olan İngiltere, bir savaş başlamasını istemediğinden, Almanya dan uluslararası bir konferans toplanmasını istedi. Almanya, olaylar savaşa gitse bile Avusturya ya kesin destek sözü vermiş olduğu için konferansa gerek olmadığını bildirdi. Gerçekte ültimatom uluslararası kamuoyunu oyalamak için bir taktikti, çünkü Sırbistan ın kabul edemeyeceği kadar ağır şartlar içeriyordu. Sırbistan taleplerin çoğunu kabul etmekle birlikte, Rusya nın desteğini arkasında görünce, bazı isteklere kaçamak yanıtlar verdi. 44 Bunun üzerine Avusturya-Macaristan bu ülke ile olan diplomatik ilişkilerini kesti. Sırbistan seferberlik ilan edince de hazırlanmasına fırsat vermemek için, Belgrad ı bombalayarak savaş ilan etti. 42 Renouvin, ss : Sander, 1, s:

18 Sırbistan ı koruyamazsa Balkanlardaki tüm nüfuzunu kaybedeceğinden korkan Rusya 31 Temmuz da, hemen arkasından da Fransa seferberlik ilan etti. Rusya nın kendisinden çabuk davranarak seferberlik ilan etmesi üzerine, Almanya ültimatomla Rusya ve Fransa dan seferberliği kaldırmalarını istedi. İsteğine olumlu bir cevap alamayınca da 1 Ağustos ta Rusya ya, 3 Ağustos ta Fransa ya savaş ilan etti. 45 Rusya nın seferberlik hazırlıklarına hızlı bir şekilde başlamasıyla Almanya nın tüm savaş planları alt üst oluyordu. Almanya nın savaş planlarını tahmin eden İtilaf Devletleri, hazırlıklarını buna göre yapmışlardı. İtilaf Devletleri, olası bir savaş durumunda Almanya nın tüm gücüyle Fransa ya saldıracağını biliyorlardı ve doğu cephesinde Rusya nın Avusturya-Macaristan a üstünlük sağlayacak şekilde seferberliğini çok hızlı bir şekilde tamamlanmasını ve böylelikle Almanya nın Fransa üzerine gönderdiği birliklerin bir kısmını Rusya cephesine sevk etmek zorunda kalacağını düşünerek bir karşı plan hazırlamışlardı. Ancak Almanya İtilaf Devletleri nin beklemediği bir şey yaptı: Fransa ya kısa ve kolay bir saldırı için 2 Ağustos ta Belçika nın, Flanders düzlüklerinden zararsız geçiş için izin istedi. Belçika, İngiltere ye danışarak bu isteğini reddedince de, 4 Ağustos ta Almanya Belçika ya savaş ilan etti. Almanya nın tarafsız bir ülkeye savaş ilan ederek uluslararası hukuku çiğneyebileceğini kimse tahmin etmemişti. Kendi güvenliğini tehdit altında gören İngiltere de aynı gün Almanya ya savaş ilan etti. Avusturya-Macaristan da 6 Ağustos ta Rusya ya savaş ilan etti. Almanya Belçika da beklemediği bir direnişle karşılaştı, daha savaşın ilk haftasında Almanya nın tüm savaş planları alt üst olmuş, Schlieffen Planı aksamıştı. 46 Fransa ya ilerleyebilmesi için önce Liege deki direnişi kırması gerekiyordu ve savaş tarihinde bir ilk gerçekleşti, Almanya Belçika yı zeplinlerle havadan bombaladı Avusturya-Macaristan ile Sırbistan yazışmaları için bkz: D.F. Fleming, The Origins And Legacies Of World War I, George Allen And Unwin Ltd., London, 1968, ss: Stromberg, s: 62. Almanya nın Fransa ya savaş ilan etmek için 2 gün beklemesinin sebebi, önce Fransa savaş ilan ederse, İngiltere nin tarafsız kalması ihtimalini düşünmesidir. 46 Fleming, ss: Sander, 1, s:

19 Almanya Belçika da oyalanırken, İngiltere de birliklerini Fransa orduları yanında hazır ediyordu. Aynı süreçte Avusturya, Bosna üzerinden Belgrad a ilerlemeye çalışıyordu ancak onun durumu da Almanya dan pek farklı değildi. Şiddetle direnen Sırplar yüzünden ağustos ayında başlayan çarpışmalar aralığa kadar sürdü. Avusturya ancak üç ay sonra Belgrad ı alabildi fakat sadece iki hafta elinde tutabildi. Sırplar Belgrad ı geri almakla kalmayıp Avusturya-Macaristan ordularını Tuna ın kuzeyine kadar attılar. Rusya seferberliğini çok kısa sürede tamamlayarak Doğu Prusya da ilerlemeye başlamıştı. Rus komutan Samsonov, Almanların geri çekildiğini sanırken Tannenberg de pusuya düştü. Rus ordusu burada büyük kayıplar ve hayli savaş esiri vermiş, neredeyse savaş Rusya için bitme noktasına gelmişti. Müttefiklerine artık savunmada kalacağını bildirerek acil silah ve mühimmat yardımı istedi. Almanya nın doğu cephesinde rahatlamasını hiç istemeyen İngiltere ve Fransa nın bu yardımı Rusya ya ulaştırabilmesi için tek yol, Çanakkale Boğazları idi. Galiçya cephesinde ise Avusturya ile Rusya birbirlerine üstünlük sağlayamadan uzun süre çarpıştılar. Savaşın ilk yılı bittiğinde hiçbir taraf kesin bir zafer sağlayamamıştı yılında, siperlerde ilk kez zehirli gaz kullanılmaya başlandı. Almanya Belçika dan sonra İngiltere yi de zeplinlerle bombaladı, İngilizler ilk defa kendi ülkelerinde tehdit altındaydı, önceki savaşlarda deniz kuvvetleri savaşın anayurda ulaşmasına izin vermemişti. Şimdi savaş gemileri zeplinleri engellemekte etkisiz kalıyordu. İngiltere nin bombalanması, yarattığı maddi zararların yanı sıra pek çok sivilin ölmesine de sebep olduğu için İngiliz halkını çok öfkelendirmişti ve askerler artık daha büyük bir hırsla düşmana saldırıyorlardı. 48 Gene de 1915 yılında Batı cephesinde önemli bir değişiklik olmadı. Doğu cephesinde ise Alman ve Avusturya-Macaristan orduları, Rusya içlerinde ilerlemeye başlamışlardı. Rusya nın müttefiklerinden istediği yardım henüz gelmemişti. Yeni bir cephenin açılması Rusya yı rahatlatacağı gibi askeri yardımın ulaşmasını da 48 Sander, 1, s:

20 kolaylaştıracaktı. Böylece doğu cephesinde güçlenen Rusya, batı cephesinde de müttefiklerine nefes alma fırsatı doğuracaktı. Bu şartlar altında, Osmanlı Devleti Boğazları koruyabilmek için Kafkas cephesinden asker çekecekti. Balkan Savaşları sırasında Osmanlı nın zayıflığını görmüş olan İtilaf Devletleri, Boğazları kolayca ele geçireceklerini düşünüyorlardı. Trakya dan geçerek Balkanlara ulaşan İtilaf orduları, buradaki Alman etkinliğini azaltacak ve böylelikle İtilaf Devletleri nin İtalya ve Romanya üzerindeki prestiji artacak ve bu devletleri kendi yanlarında savaşa girmeleri konusunda ikna edebileceklerdi. 19 Şubat 1915 te İtilaf kuvvetleri Çanakkale Boğazı kıyılarını bombalayarak harekata başladılar, deniz yoluyla Boğazları geçmeyi başaramayınca da Avustralya ve Yeni Zelanda dan getirdikleri Anzaklar ve Hint güçleriyle birlikte, kara savaşlarını kazanarak Marmara Denizi ne ulaşmak istediler yılı sonuna kadar sürecek olan bu savaşlardan bir sonuç alamayan İtilaf kuvvetleri geri çekilmek zorunda kalmıştı. Bu durum Rusya ya gidecek olan yardım yolunun da açılamaması anlamına geldiğinden Çarlık ordusunun gereksinim duyduğu mühimmat Rusya ya ulaştırılamadı. Bolşeviklerin 1917 Kasım ında Rusya da iktidarı ele geçirmelerinin en önemli nedenlerinden biri buydu yılında biri Akdeniz, diğeri Balkanlarda yerleşik iki devlet daha savaşa katıldı: İtalya ve Bulgaristan. İtalya nın durumunu ayrı bir başlık altında sonraki bölümde ele alacağız. Bulgaristan Ekim 1915 te Sırbistan üzerindeki menfaatleri sebebiyle yakınlık duyduğu Avusturya ve bu yakınlaşmayı destekleyen Almanya ve Osmanlı Devleti nin çabalarıyla 49 İttifak Devletleri nin yanında savaşa girdi. Her iki devletin savaşa girmesi de cephelerde önemli bir etki yaratmadı. Savaş başladığından beri çarpışmalar hep İtilaf Devletleri nin topraklarında olduğundan Belçika, Sırbistan, özellikle Fransa ve Rusya çok büyük maddi kayıplar vermişlerdi. Bu kayıpların telafi edilmesi savaş sonrası görüşmelerde çok önemli bir gündem maddesi olacaktır. 49 Engin Berber, Mübadeleye Bugünden Bakmak, ss: 13-14; 2003 Penceresinden Lozan Sempozyumu, (Basılmamış Bildiri), Düzenleyen: Türk Tarih Kurumu, Ankara, Osmanlı Devleti, 6 Eylül 1915 tarihinde imzaladığı Sofya Antlaşması ile, Meriç Nehri nin batısındaki araziyi savaşa girmesi karşılığında 25

21 1916 yılına gelindiğinde tarafların verdiği kayıplar artmıştı. Batı cephesinde Verdun ve Somme bölgelerinde şiddetli çarpışmalar oldu. Somme bölgesinde yapılan savaşlarda ilk defa tanklar da kullanılmaya başlanmıştı. Verdun bölgesi Fransızlar için askeri sevkiyatlara olanak sağlaması, Almanya için de Paris e giden yolda bir durak olması bakımından önemli bir noktaydı. İngiliz ablukası nedeniyle, sınırlı sayıdaki sömürgelerinden artık asker ve hammadde sağlayamayan Almanya, uzun süre savaşı devam ettiremeyeceğini anladığı için Verdun u düşürerek, Paris e ulaşmak üzere yüklendi. Bir ara üstünlük sağlayıp ilerlemeye başladıysa da Fransızlar kısa sürede toparlanarak durumu dengelediler. Doğu cephesinde Romanya nın savaşa girmesi, İtilaf Devletleri nin beklediği olumlu etkiyi yaratmamıştı. Tersine İttifak kuvvetleri, dört ay içinde Bükreş e girdi ve Romanya nın büyük buğday tarlaları ve petrol yatakları Almanların eline geçti. Sömürgelerinden yiyecek ve erzak sağlayamayan Almanya için bu çok önemli bir kazanımdı. Savaş yorgunluğu, askerlerdeki bıkkınlık, maddi kayıplar ve Amerika Başkanı Woodrow Wilson un devreye girmesi bile, yılın sonlarına doğru gündeme gelen barış görüşmelerine başlanmasını sağlayamadı. 50 İngiltere ve Fransa nın yürüttüğü deniz ablukası, 1917 yılında etkisini arttırmıştı. Almanya da hammadde sıkıntısı iyiden iyiye kendini hissettirmekteydi. Romanya nın ele geçirilmesiyle tahıl ve petrolde rahatlama yaşamakla birlikte, pamuk ve diğer gıda maddelerinde stoklar azalmıştı. Almanya ablukanın etkilerini azaltmak için savaşa yeni bir yön verdi: denizaltı savaşları. Denizaltılar sivil veya askeri farkı gözetmeksizin muhasım devletlerin gemilerine saldırıyordu. Yolcu ve ticaret gemilerinin batırılması yüzünden yüzlerce sivil hayatını kaybetmişti. Bu savaştan İngiltere kadar Amerika da zarar gördü, nitekim Amerika nın savaşa girmesinde denizaltı savaşlarının büyük etkisi olacaktı. Bulgaristan a vermekteydi. Bu toprakların geri alınması Kurtuluş Savaşı ve Lozan Barış Konferansı nda da gündeme gelecekti. 50 Savaş boyunca yapılan barış girişimleri, ayrıca ele alınacaktır. 26

22 C. İTALYA NIN SAF DEĞİŞTİRMESİ Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya arasında 1882 yılında imzalanmış bir savunma anlaşması vardı. Bu antlaşmaya göre, bu devletlerden birine Avrupalı bir devlet saldıracak olursa diğerleri bütün kuvvetleriyle ona yardım edeceklerdi. Ayrıca anlaşmanın yedinci maddesi ile Avusturya sınırları içinde kalan bir kısım toprakların İtalya ya verilmesi de kabul ediliyordu. Bu madde Avusturya nın işine gelmediğinden, İtalya yı sürekli oyalıyordu yılına gelindiğinde anlaşmanın yedinci maddesinde öngörülen vaatler hala gerçekleştirememiş olan İtalya, ağustosta Avusturya dan gereğini yapmasını talep ettiyse de geri çevrildi. Ferdinand suikastı üzerine Avusturya nın kışkırtıcı faaliyetlerini tasvip etmediğini belirterek 3 Ağustos ta tarafsızlığını ilan etmesi bundandı. İtalya nın tarafsız kalması Fransa yı rahatlatmış, bu ülkeyle olan sınırındaki askerlerini çekerek Almanya üzerine sevk etmişti. Fakat İtalya savaşta tarafsız kalmakla, katılmak arasında gidip geliyordu. Kamuoyu savaşa girmenin daha faydalı olacağı düşüncesindeydi. Sıkıntı hangi tarafta savaşa girmenin İtalya ya yarayacağını kestirmekti. Rus Başbakanı Sazonof ile temasa geçen Rusya nezdindeki İtalyan Elçisi, İtilaf Devletleri yanında savaşa girerse ülkesinin Adriyetik te üstünlüğünün tanınıp tanınmayacağını sormuştu. İtalya nın bu sorusu Rusya da yeni bir müttefik kazanabilecekleri heyecanını yarattığından hemen Fransa ve İngiltere ye İtalya nın durumu bildirildi. İtilaf Devletleri kağıda dökmemekle birlikte Trentino, Trieste ve Vallona yı İtalya ya vermeyi kabul ediyor fakat Adriyatik konusunu görüşmeyi henüz erken buluyorlardı. Bu sırada Fransız kuvvetleri başarısız olunca İtalya yeniden Avusturya ya dönmüştü. Almanya nın da desteğini alan İtalya, Avusturya dan Trentino yu kendisine vermesi karşılığında destek sözü vermişti. Bu isteğin kabul edilmesi durumunda, azınlıkların benzer talepleriyle karşılaşacağını düşünen Avusturya, İtalya nın talebini reddetti. Görüşmeler bu şekilde devam ederken 1915 Martı gelmiş ve İtilaf kuvvetlerinin Çanakkale seferi başlamıştı. İtalya, Boğaz da İtilaf Devletleri ne yardım ederse neler kazanabileceğini sorduğu sırada Avusturya dan bir teklif geldi. İtalya iki tarafla da görüştüğünü saklamaya gerek duymadan bir ay boyunca isteklerini gerçekleştirmek için 27

23 pazarlıklara devam etti. İtalya nın karar verememesinin iki sebebi vardı: Eğer İttifak Devletleri yle anlaşabilirse, savaşa katılmasına gerek kalmadan Avusturya dan sınırları henüz belli olmayan bazı yerleri alması kesindi. Ancak İtilaf Devletleri nin yanında savaşa girerse, savaşın riskini göze alması gerekecek; kazanmaları durumunda İtalyan nüfusun yaşadığı toprakları bünyesine katabilecek, böylece Doğu Akdeniz e egemen olacaktı. Fakat hem Rusya hem de Avusturya, İtalyan isteklerini fazla bulduklarından, tam olarak karşılama konusunda çekimser kalmaktaydılar. Rusya müttefiklerinin baskısıyla daha yumuşak davranınca, İtalya, 26 Nisan 1915 te Londra da imzalanan bir gizli antlaşma ile İtilaf Devletleri ne katıldı. Bu anlaşma ile İtalya; Güney Tirol, İstirye, Trieste, Dalmaçya da bazı adaları, Afrika da Somali yi, Osmanlı Devleti nden de Antalya, İzmir ve Oniki Ada sını alacaktı. İtalya nın Triplice Anlaşmasını artık tanımadığını açıklamasıyla İttifak Devletleri durumu anlamış oldular. Bunun üzerine Avusturya, yeni bir teklifle İtalya ya başvurdu. İtilaf Devletleri ni tutan krallık ve hükümet ile, Almanya taraftarı parlamento arasındaki tartışmalar sonucunda hükümet istifa etti ve kamuoyuna İtilaf Devletleri yle yapılan antlaşmanın bağlayıcı olduğu ve geri dönülemeyeceği duyuruldu. Kamuoyunun da İtilaf Devletleri lehine sloganlar atarak yürüyüşler yapmasının etkisinde kalan İtalyan Parlamentosu Avusturya- Macaristan a savaş ilan etti. 51 İtalya nın savaşa girmesi, tarafların cephelerdeki durumunu değiştirecek bir etki yaratmamıştır. İtalya nın verdiği destek, dengeyi kısa bir süre İtilaf Devletleri lehine çevirdi gibi görünse de, Bulgaristan ın da İttifak Devletleri ne katılması durumu tekrar eşitlemişti. Avusturya-Macaristan uyruğundaki Slavlar, Adriyetik teki sonu gelmez talepleri yüzünden kinlendikleri İtalyanlara karşı daha bir hırsla savaştılar. İtalyan Ordusu gerçekte savaşa tam olarak hazırlanmış değildi. Fransız ve İngiliz ortak saldırıları sırasında, müttefiklerine asker, silah ve mühimmat vermemişti. Savaşın stratejik planlarını yapabilecek kapasitede olmayan İtalyan kurmayı, müttefiklerinden 51 Renouvin, ss: