ESERLERİ MAVERDİ

Transkript

1 MAVERDİ Miladi 974 yılında Basra da dünyaya gelen, 1058 yılında Bağdat ta hayata gözlerini yuman Maverdi nin künyesi Ebü'l-Hasen Ali b Muhammed b Habib el-basri el-maverdi dir Babasının gül suyu imalatçısı olmasından dolayı Maverdi olarak tanınmışlardır Maverdi devrinin önemli isimlerinden Fıkıh ve Hadis üzerine eğitim almıştır Eğitiminden sonra önce kadılık görevinde bulunmuş sonra da hadis, fıkıh ve ahlak üzerine dersler vermiştir Eğitim faaliyetlerinin yanı sıra Maverdi Abbasi Halifeliğinin elçisi olma görevlerinde de bulunmuştur Halife el-kaim, Maverdi yi Selçuklu Hükümdarı Tuğrul Bey e elçi olarak göndermiş ve Maverdi bir yıl kadar Tuğrul Bey in hükümdarlığında Halifenin elçiliği görevini yürütmüştür Maverdi nin bu görevi Tuğrul Bey ve Abbasi Halifeliği arasındaki ilişkilerde dönüm noktası olarak nitelendirilmektedir Gerek Tuğrul Bey in Maverdi ye iltifatkar ve ikramkar yaklaşımı ve gerekse Maverdi nin Tuğrul Bey hakkında Halifeye verdiği olumlu raporlar ilişkileri geliştirmiş, Tuğrul Bey e Halifeliğin hamiliği yolunu açmıştır Tuğrul Bey in Bağdat a girişi bir fetih mahiyetinde olmamıştır Abbasi Halifesi tarafından kendisine Doğunun ve Batının Hakanı unvanı verilen Tuğrul Bey in adı hutbelerde bu unvanlarla, Abbasi Halifesi nin ardından zikredilmeye başlanmıştır ESERLERİ Maverdi nin almış olduğu görevlerin dışında tarih içerisinde konumunu belirleyen bir diğer unsurda telif etmiş olduğu eserleridir Maverdi nin eserlerini üç üst başlık altında tasnif etmek mümkündür Bunlar din ile ilgili olanlar, Siyasi idari- sosyal mahiyette olanlar, edep ve ahlak ile ilgili olanlardır 1

2 Dini Kitapları: - Kitabü t Tefsir veya diğer bir adıyla Kitabü n Nüket ve l Uyun, - Daha çok bir fıkıh kitabı olan Kitabü l Havil Kebir, - Kitabü l İkna, - Kitabu A lamin Nübüvve, - Siyasi, İdari ve Sosyal Kitapları: - El- Ahkamu s Sultaniye,- Nasihatül Mülük, - Siyasetil Mülük, - Teshilin Nazar ve Ta ciliz Zafar, - Marifetül Fezail, - Kitabu Adabi-l Kadı Edeb ve Ahlak Üzerine Eserleri: - Kitabün Fin Nahv, - Emsal Ve l Hikem, - Edebid Dünya ve d Din Maverdi nin, siyaset bilimi içerisindeki konumu Birincisi, Maverdi iyi bir eğitim almış ve daha sonra öncelikle bir eğitimci, ilim adamı olmuştur İkincisi Maverdi siyasetin uygulamaya dayalı pratik alanında görev almış elçilik yani bir nevi diplomatlık görevinde bulunmuştur Üçüncüsü, Maverdi din ve ahlak üzerine yazdığı kitapların yanı sıra siyasi, idari ve sosyal kitaplar yazarak bir teorisyen ve sosyal bilimler alanına katkı sunan bir bilim adamı olmuştur Maverdi nin, Türk siyasal düşüncesi içerisine konumlanması Dönemin siyasal ve idari yapısında Abbasi Halifeliği ile Selçuklular arasındaki yakınlaşan ilişkiler nihayetinde Halifeliğin idari ve siyasi işleri Selçuklulara devrederek dini alana çekilmesi Abbasileri ve Selçukluları siyasal ve sosyal olarak iç içe geçirmiş, birbirlerinin alanına taşımıştır Dolayısıyla Maverdi ve onun fikirleri de Türk Siyasal düşünce sistemine nakledilmiştir Türk İslam Siyasal Düşüncesi nde Maverdi nin Statüsü Türk unsurunun islam ile imtizac etmesi Bu medeniyetin içerisinde Türk İslam Siyasi Düşüncesi de önemli ve büyük bir alandır Türk İslam Siyasi Düşüncesi alanının oluşması için Türklerin, Türk olmayan ancak İslam olanlardan aldıkları, özümsedikleri önemli değerler ve fikirler ile fikir ve ilim adamları bulunmaktadır Bunların bir kısmı da Türk olmayan ancak İslam olmakla birlikte, Türk coğrafyasında veya Türk coğrafyasının etki alanında yaşayan gelişen değerlerdir İmam-ı Maverdi, Türk olmayan ancak İslam olan alandan gelerek Türk İslam imtizacına katılan ve Türk İslam Siyasi Düşüncesinin teşekkülüne katkı sağlayan bir değerdir Maverdi her ne kadar önceleri halifeliğin bir temsilcisi olarak Tuğrul Bey nezdinde elçilik görevini yürütmüş olsa da, vefatından kısa süre önce Tuğrul Bey Bağdat a gelerek halifeliğin siyasi ve idari işlerini devralmıştır Her ne kadar bu gelişmelerden üç yıl kadar sonra vefat etmiş olsa da onun eserleri ve görüşleri varlığını bu kesişim içerisinde devam ettirmiştir Onun fikirleri, nasihatleri ve tavsiyeleri etkinliğini sürdürmüştür 2

3 Maverdi nin Devlet Felsefesi ve Siyaset Bilimi Açsısından İrdelenmesi İdeal Devlet Arayışı: Hukuk Devleti Maverdi nin en önemli eserlerinden birisi El Ahkamu s Sultaniye dir Bu eserinde Maverdi, Halifeliğin ve devlet hukukunu ele almıştır Eser bir nevi İdare Hukuku mahiyetindedir Devletin idari yönden teşkilatı dönemine göre oldukça detaylı olarak kabul edilebilecek bir şekilde Ahkamus Sultaniye eserinde tafsil edilmiştir Ahkamus Sultaniyye de; Halife den vezire, valilerden komutanlara, isyanlara devletin tavrından nüfus idaresinin işlerine, mahkemelerin işleyişinden namazlara imam tayinine, savaş hukukundan tarım ve devlet topraklarının kullanımına, suç ve cezalardan zekat işlerine kadar oldukça geniş ve çeşitli konularda hükümler ortaya konulmuştur Hilafetin salt bir hükümdarlık konusu olmayıp dini bir mahiyet taşıması ve imamlık statüsü de olması, İslam dünyasında üzerinde çokça tartışılmasına, zaman zaman ihtilaflar oluşmasına neden olmuştur Maverdi nin başta Ahkamus Sultaniyye adlı eserinde olmak üzere halifeliğin üzerinde ehemmiyetle durmasının ayrı bir önemi bulunmaktadır Onun görüşleri kendisinden sonraki döneme damgasını vurmuştur Ahkamus Sultaniyye eseri bir fıkıh, bir hukuk kitabı olarak referansını ve meşruiyet zeminini İslam dininden almaktadır Eserde gerek Kur an-ı Kerim den ayetlere, gerek Hz Peygamberin Hadis-i Şeriflerine ve gerekse İslam tarihindeki çeşitli hadiselere ve İslam fakihlerinin görüşlerine bolca atıflar yapılmaktadır metodoloji Ahkamus Sultaniye de sadece daha önce dinen konulmuş kuralların aktarımı bulunmamaktadır Eserin metodolojisinde, dini hükümlerin yorumlandığı, devlet idaresine ilişkin konuların sistematize edildiği ve çeşitli emsal hadiselerden hüküm çıkarıldığı göze çarpmaktadır 3

4 Maverdi yine sadece hükümlerin aktarıcısı olmakla kalmamış, hükümlerin akla uygunluğuna ilişkin görüşlere de yer vermiştir Örneğin Halifeye uymanın aklen de gerekli olduğu, zulümlerden ve kötülüklerden uzaklaştıracağı, idarecilerin karışıklıklar olmasını önlediği, bunların aklen düşünülebileceğini de vurgular Devlet idaresinin nasıl olması gerektiğine ilişkin öngörülen, önerilen, tavsiye edilen bütün düzenlemelerin felsefi arka planında ideal devlet arayışının olduğu söylenebilir Ortaya konulan ve bir şeyleri düzenleyen, sınırlayan ya da serbest bırakan maddeler bütünü her ne kadar hukuk olarak karşımıza çıksa da, arka planı ve ruhu siyaset bilimiyle ilintili olmaktadır İdeal Devletin İdeal Yöneticileri Siyaset filozoflarının, düşünürlerinin ideal devlet dışında zihin yordukları bir diğer husus da ideal idareciler üzerine olmuştur Siyaset filozoflarının, düşünürlerinin ideal devlet dışında zihin yordukları bir diğer husus da ideal idareciler üzerine olmuştur örnekler Makyavelli hükümdar Nizamü l-mülk ün siyasetnamesinde padişahın ve tebaanın davranışları üzerine nasihatler Nizamü l-mülk Siyasetname sinde, padişahların hareketlerinde rıza-i İlahi yi yani Allah ın rızasını esas almaları gerektiğini, Allah ı razı etmek için halka ihsan, ikram ve lütuflarda bulunulmasını, bu suretle tebaanın hayır duasının alınmasını, bunun da devletin ayakta kalmasını sağlayacağını, zulüm üzere olan saltanatların yıkılacağını ifade etmektedir Maverdi nin Edebü l Vezir isimli kitabı bu alanda dikkat çekici ve siyaset bilimi açısından önemlidir Edebü l Vezir devlet idarecileri ile ilgili olması münasebetiyle siyaset biliminde bu anlamda emsalleri olan bir eserdir Edebü l Veziri diğerlerinden ayıran önemli bir hususiyet bulunmaktadır Edebü l Vezir doğrudan hükümdara hitaben değil, hükümdardan sonra gelen en etkin kişiyi muhatap alan bir eserdir Maverdi eserin daha hemen başında, doğrudan vezirlere hitap eden bir üslup da kullanarak, onların görevlerinin çok farklı olduğunu ve vurgular Bu farklılığın vezirliğin hem yöneten hem de yönetilen bir görev olma özelliğinden kaynaklandığı yine eserin hemen başında belirtilmektedir 4

5 Maverdi, vezirliğin esaslarını din, adalet, ehliyet, sadakat, ciddiyet, hakkaniyet, sıdkiyet olarak belirlemiş ve vezirlik ile ilgili fikri inşasını bu esaslar üzerine yapmıştır Örneğin vezirlerin yumuşaklıkla beraber sertliklerinin de olmasını, yumuşaklığın karşısındakini cüretkar kılmayacak ölçüde, sertliğinde yine karşısındakini uzaklaştırmayacak derecede olmasını vurgular VEZİRLİĞİN ESASLARI Ey vezir bil ki sen temeli Allah ın indirdiği din ve nizamı uyulması gereken hak olan bir mülkün yöneticisisin Hakla mücadele eden mağlup olur Sen dini rehberin, hakkı önderin kıl ki bütün zor işlerin kolaylaşsın Hak dinin bir koruyuculuk vazifesi verilmişbir gücü (sultan) vardır İdarecilik dahil bütün işlerinde onu kendine yardımcıyap ki kalp ve gönüllerde sana yönelik heybet ve hürmet bulasın Sen kendini Adalete yöneltirsen insanlar sana itaat ederler Adalete bağlanacaklarından sana isyan etmezler Devlet gelirlerini ancak adalet ve iyilikle çoğaltabilirsin Zulum ve kötülük onları azaltır Adalet daimi bir yatırım zulüm devletin kökünü kurutan bir yıkımdır Gelir ve giderlerde de adil olunmalı mallar uygun şekilde alınmalı ve dağıtılmalı Konuşurken de adil ol alimlerle konulurken cahiller ile konuştuğun gibi konuşma Kelamın irticalen olması önceden hazırlanmış olmasından makbuldur Meşguliyet dolayısıyla hafıza yorgun, konuşulacak kişi makam sahibi ise önceden hazırlanarak yapılabilir Konuşma kısa ve tane tane olmalı, çok konuşma hata getirir Az konuşmak saçmalamaktan iyidir Ey vezir dilediğin kişileri yakınlaştırıp uzaklaştırabilirsin ancak sırf hoşlandığın hoşlanmadığın için olmamalı, faziletli ve ehil olanları Verdiğin sözü mutlaka yerine getir Ancak tehdit sözünü yerine getirmekte aceleci olma Tehdidden neden vaz geçtiğini söyle ki caydırıcılığın kalkmasın Öfkeli, inatçı olmamalısın 5

6 Kitabın diğer bölümlerinde Vezirin savunma görevinden Sultanın savunulmasından Sultanın dostlarının savunulmasından Vatanın savunulmasında görevinden İŞLERİ VAKTİNDE yapmaktan Üç şeye güven olmaz Sultan deniz ve zaman Sultan menunkende kızgınken de sakın Mal mülk zengini olma ve sultana karşı dürüst ol Vezirin sultan üzerinde sultanın vezir üzerinde hakları vardır Allah a ve Sultana itaat et İkisi aynı anda mümkün değilse Allah ın hakkını tercih et çünkü Allaha masiyette kimseye itaat olmaz Yardımcılarını sürekli dene ve tedbir al Senden büyüklere saygılı ol küçükleri koru Kibirden uzaklaş Nimete şükürlü, zorluklara karşı sabırlı ol Nimete şımarıklık etme Nasihatü l Mülük Bu eseri doğrudan hükümdara yazılmış olması münasebetiyle, Edebül Vezir eserinden farklıdır Bu bağlamda Nasihatü l Mülük adlı eserinde de Maverdi, hükümdara nasihat ile başlamaktadır Devam eden bölümlerinde Melikin çocukluğundan itibaren alacağı eğitimden başlayarak, atanması için gerekli şartlara, yardımcıları ve üst düzey diğer yöneticilerin yetiştirilmesine ve Melikin diğer yöneticiler ile olan ilişkisinin çerçevesine, ordu, kadılar ile ilişkisine kadar geniş bir yelpazede tespitlere, tavsiyelere yer vermiştir Nasihatın gerekliliği Maverdi eserin hemen başında yöneticilere tavsiyelerin neden ehemmiyetli olduğuna, yöneticilere tavsiyeler edilmesinin neden gerekli olduğuna ilişkin görüşlerine de yer vermiştir Maverdi eserin ilk bölümünde insanlar arasında meliklerin en fazla nasihat edilmeye layık olduğuna, onların bozulmasının halkın bozulması anlamına geldiğine vurgu yapmaktadır Nasihat görevi Maverdi eserinde nasihat etmenin gerekliliğinin yanı sıra nasihat etmenin görev olduğunu da tafsilatıyla izah etmektedir Kur an-ı Kerim den ayetler ve Hz Peygamber in Hadisi şeriflerinden örneklerle nasihat etmenin, tavsiyede bulunmanın dini bir görev olduğu belirtilmektedir 6

7 nasihatlar Her tabakadan filozof alimlerle birlikte olmak Dini kitapları inceleme onları öğrenmeye çalışma Ciddiyet insanı şerefe ulaştırır Tevazu ve kibri terketmek Allah ın emirlerindendir Allah kibirlenmeyi yasakladı Aristo kibirlenme başarısızlığın başıdır dedi Bela ve kötülüklere karşı sabret Allah sabredenleri övmüştür Halkın yönetimi İyi bir yönetim rahmet ve adaletle mümkündür Faziletli bir sultan ve kamil bir siyasetçiye düşen görev mümkün olduğu kadar gücü ve takati nisbetinde Allah a boyun eğmek onun emirlerine uymak Allah kendini kullarına karşı merhametli ve adaletli olarak tavsif etmiştir Hadisi şeriftebir saat adaletle hükmetmek gece ibadet gündüz oruçla geçen 60 yıldan hayırlıdır SAADETİN TAHAKKUKU İÇİN 10 madde 1- şeriatin zahire göre hüküm vermek Dindar kimselerin kıymetinibilmek Kumar içkii iftira dinen haram olan şeylerden insanları engellemek 2- insanlara mamur bir ülke sağlamak, Düşman saldırılarına karşı onları himaye etmek 3- kötülük yapanların şer odaklarının hakkından gelmek, cezalandırmak 4-hakimlerin seçimine dikkat etmektir iffetli, dindar, fakih ve alimler vakur ve sağlam kişileri bu makama getirmelisin Hakimler araştırma, yapmalı işi savsaklamamalı 5 insanların sosyal konumlarını bilmek, eşrafın soylu kimselerin onların evlatlarını, alimler ve abidler ile onların müritlerini tanımak 6- sultanın halka zulmetmemesi ve gerek arkadaşlarının gerekse görevlilerin zulmunden korumasıdır 7- halkın her tabakasında durumu gözetleyecek casuslar tespit et, istihbarat işi gizli olmalı güvenilir kişilere tevdi edilmeli 8- halkın sultanın huzuruna girişini kolaylaştırmak 7

8 hakikatı araştırmak hukuka dayalı yargı 10 halkın bir kısmını diğerine musallat etmemek Memleket işlerinde kendisi ve vekillerinden başka kimseyi yetkili kılmamak İdarecide olması gereken vasıflar Himmeti yüksek olmalı Gücü kuvveti tam Heybeti yerinde Ahlakı temiz Güzel adetleri Tedbirlerinde isabet Kıymetli görüşleri olmalı Mütevazı Yumuşak huylu Doğru Takvalı Ölümlü olduğunu unutmamalı İnce düşünüşlü Emanete riayet Adalet Alim ve fakih olmalı 8