BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Transkript

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI SHARQ FILOLOGIYASI FAKULTETI BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Turkcha zoonim komponentli frazeologik birliklarni tarjima qilish usullari Bajardi: Tarjima nazariyasi va amaliyoti ta lim yo nalishi bitiruvchi kurs talabasi Asatova Xusnora Fayzullo qizi Ilmiy rahbar: Tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi dotsenti Hamidov X. Ilmiy maslahatchi: f.f.n. Ibrohimova Sh. TOSHKENT-2015

2 Bitiruv malakaviy ishi himoyaga tavsiya etildi Sharq filologiyasi fakulteti dekani f.f.n., dots. Q.Sh.Omonov 2015-yil Tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi mudiri f.f.d., prof. Sh.R.Usmanova 2015-yil 2

3 MUNDARIJA KIRISH bob. Zookomponentli frazeologik birliklarning umumiy tavsifi Zookomponentli frazeologik birliklar tasnifi Turk va o zbek tillaridagi zookomponentli iboralarning semantik guruhlari bob. Zookomponentli frazeologik birliklarni tarjima qilish yo llari Zookomponentli frazeologik birliklarni to la ekvilalent frazeologizmlar vositasida tarjima qilish Zookomponentli frazeologik birliklarni boshqa zookomponentli muqobil frazeologizmlar bilan tarjima qilish Zookomponentli frazeologik birliklarni zookomponentsiz muqobil frazeologizmlar bilan tarjima qilish Zookomponentli frazeologik birliklarni tasviriy usulda tarjima qilish Zookomponentli frazeologik birliklarni kalka usulida tarjima qilish Zookomponentli frazeologik birliklarni tarjimada tushirib qoldirish Zookomponentsiz turg un yoki erkin birikmalarni zookomponentli frazeologizmlar vositasida tarjima qilish bob. Zookomponentli komparativ frazeologik birliklarni grammatik vositalar yordamida tarjima qilish gibi analitik shaklini -day, -dek qo shimchalari yordamida tarjima qilish gibi analitik shaklini ko makchilar yordamida tarjima qilish gibi analitik shaklini yuklamalar yordamida tarjima qilish Xulosa va takliflar Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati

4 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Milliy mustaqillik o zbek xalqi hayotining barcha jabhalarida o zining samarali ta sirini ko rsatmoqda. Bu serfayz ta sirni, eng avvalo, tilimiz, adabiyotimiz va tarjimashunosligimiz sezdi va undan bahramand bo ldi. Tillar, adabiyotlar, madaniyatlar o zaro muloqotga kirishganda biri ikkinchisining rivojiga, boyishiga xizmat qiladi. Tillararo, madaniyatlararo, adabiyotlararo o zaro ta sir tarjimachilik sohasida yaqqol namoyon bo ladi. Bugungi kundagi kuchayib borayotgan globallashuv, integratsiyalashuv jarayonlari o zbek tarjimonlari oldiga muhim vazifalarni qo ymoqda. Ma lumki, o zbek tiliga xorijiy yozuvchi va shoirlarning ko plab asarlari tarjima qilingan va qilinmoqda. Biroq, Sharq tillaridan bevosita o zbek tiliga yoki aksincha, o zbek tilidan to g ridan to g ri Sharq tillariga tarjima qilish jarayonlari sekin kechmoqda. Shuningdek, mazkur tarjimalarning, xususan, turkcha-o zbekcha va o zbekcha-turkcha tarjimalarning tahliliga, tadqiqiga bag ishlangan keng qamrovli ilmiy ishlar ham yetarli darajada amalga oshirilmagan. Bundan tashqari badiiy asarlarni bir tildan ikkinchi tilga o girishda erkin birikmalarni tarjima qilish qiyinchilik tug dirmaydi. Aksincha, ko chma ma noda qo llanilgan turg un birikmalarni, ayniqsa, frazeologik birliklarni tarjima qilish qiyin kechadi. Shundan kelib chiqqan holda, ushbu bitiruv ishida turkcha zookomponentli frazeologik birliklarni tarjimada berish masalasi tadqiqotga tortildi. Shu bois bitiruv malakaviy ishining mavzusi dolzarb hisoblanadi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi tarjimashunoslik masalalarini keng yoritish, tarjimon mahorati bo yicha ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirish, ayniqsa, respublikamiz Prezidenti tomonidan sharqshunoslar oldiga qo yilgan dolzarb vazifalarni bajarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, Prezidentimizning: Holbuki, biz ma naviyatimizni yuksaltirish, yoshlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida kamol toptirishga intilayotgan ekanmiz, hech qachon o z qobig imizga o ralib qolmasligimiz kerak. Qisqacha aytganda, boshqa sohalar qatori adabiyot sohasida ham xalqaro aloqalarni kuchaytirish zarur. Qaysi 4

5 mamlakatda bizning adabiyotimiz, madaniyatimiz, qadriyatlarimizga hurmat bilan qarashadi, xorijdan biz nimalarni o rganishimiz mumkin va, o z navbatida, ularga nimalarni taqdim etishimiz mumkin bugun bu masalalar xalqaro maydonda o zligimizni namoyon etishda katta ahamiyatga ega ekanini doimo yodda tutishimiz lozim. Men bu borada G arb bilan birga Sharq mamlakatlari, jumladan, Yaponiya, Janubiy Koreya bilan, Misr, Birlashgan Arab Amirliklari, Quvayt kabi arab davlatlari bilan aloqalarni kuchaytirishni tavsiya etgan bo lardim 1 degan so zlari buning isbotidir. Ishning maqsad va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi turkcha zoonim komponentli frazeologik birliklarni tarjima qilish usullarini aniqlash, tarjima sirasida e tibordan chetda qolgan ba zi jihatlarni ko rsatib o tish hamda ayrim takliflarni kiritishdan iborat. Qayd etilgan maqsadga erishish uchun tadqiqot oldiga quyidagi amaliy vazifalar qo yildi: turk va o zbek tillaridagi zookomponentli frazeologik birliklarni lingvokulturologik nuqtayi nazardan tahlil qilish; turk va o zbek tillaridagi zookomponentli frazeologik birliklarni tasniflash va ularni semantik guruhlarga ajratish; zookomponentli frazeologik birliklarni turli usullar vositasida tarjima qilish yo llarini ko rsatib berish; ekvilalent, muqobil, tasviriy, kalka va boshqa tarjima usullarini tahlil qilish; zookomponentli komparativ frazeologik birliklardagi milliy madaniy konnotatsiyani belgilash; zookomponentli komparativ frazeologik birliklar tarkibidagi grammatik vositalarni tahlil qilish va ularni tarjimada ifodalanishini yoritib berish. 1 Каримов И. А. Адабиётга эътибор маънавиятга, келажакка эътибор. Тошкент: Ўзбекистон, Б

6 Mavzuning o rganilganlik darajasi. Frazeologik birliklarni taqqiq etish azaldan tilshunoslik va tarjimashunoslikning diqqat markazida turgan muhim masalalardan bo lib kelgan. Bu borada fanda, xususan, turkiyshunoslikda salmoqli ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. S.K.Kenesbaev, F.R.Axmetjanova, R.Y.Jaykasova, R.M.Taeva, G.A.Bayramov, Ch.G.Sayfullin, B.Jumangeldieva, R.X.Annaeva, D.Saypullaeva, G.K.Gizatova, S.Navro zboeva, S.I.Muratov, Sh. Rahmatullaev, I.Qo chqortoev, B.Turdialiev, Sh.Qozoqov, E.Qilichev, H.Qahhorova, F.Nasriddinov, O.Abdullaeva, A.Rafiev, Q.Hakimov, B.Yo ldoshev, Sh.Usmanova, L. Subashi, U.Ahat, O.Gulxar, A.Xoqon, O.Go ksel kabi tadqiqotchilar tomonidan yozilgan doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari shular jumlasidandir. Keyingi yillarda frazeologiya sohasida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida frazeologik birliklar til leksik qatlamining katta bir qismi sifatida qayd qilindi. Chunki mazkur qatlamning tilda miqdor jihatidan ham, ma nodorlik jihatidan ham juda keng ekanligi e tiborga molikdir. Til frazeologik qatlamining aksariyatini zoonim komponentli frazeologizmlar tashkil qiladi. Zoonim komponentli frazeologik birliklar nutqda faolligi jihatidan somatik frazeologizmlardan keyingi o rinda keladi. Zoonim komponentli frazeologizmlar N.A.Kindrya, Y.R. Malafeyeva, D.M. Mardanova va boshqa olimlarning tadqiqotlarida qiyosiy tilshunoslik va lingvokulturologik jihatdan tadqiq etilgan 2. Biroq zoonim komponentli frazeologik birliklar tarjimashunoslik nuqtayi nazaridan maxsus tadqiqot obyekti sifatida 2 Киндря Н.А. Английские и русские фразеологизмы с компонентом-зоонимом в свете истории культуры. Автореф канд. филол. наук. М., 2005; Малафеева E.Р.Семантическая структура фразеологизмов с компонентом-зоонимом в современном русском литературном языке. Автореф канд. филол. наук. Челябинск, 1989; Марданова Д. М. Сопоставительный анализ фразеологических зоонимов в английском и турецком языках. Автореф канд. филол. наук. Казань,

7 o rganilmagan. Demak, mazkur bitiruv malakaviy ishi bu yo nalishda amalga oshiriladigan dastlabki tadqiqotlardan biridir. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ishning obyekti turk tilidan o zbek tiliga tarjima qilingan asarlar bo lib, uning predmetini zoonim komponentli frazeologik birliklar tashkil etadi. Tadqiqot jarayonida A. Nesinning G aroyib bolalar romani, Hushtak afandim, Kaltak yemasdan tura olmayman! hikoyalari, R.N.Guntekinning Choliqushi romani, S.Foiqning Muruvvat hikoyalarining asliyat va tarjima variantlaridan, shuningdek, turk va o zbek tillarining frazeologik va izohli lug atlaridan foydalanildi. Ishning ilmiy yangiligi. Frazeologik birliklarni tarjimada berilishi masalasi tarjimashunoslikda har doim yangilik bo lib kelgan. Ayniqsa, zoonim komponentli frazeologik birliklar tarjimashunoslikda deyarli o rganilmagan. Mazkur bitiruv malakaviy ishida turkcha zoonim komponentli frazeologik birliklarni o zbek tiliga tarjima qilish usullari ilk bor tadqiq etilmoqda. Tadqiqotdan chiqarilgan umumiy xulosalar, shubhasiz, turkchadan o zbekchaga va o zbekchadan turkchaga tarjima qilish bilan bog liq ayrim muammolarni hal qilishda yordam beradi. Ishning amaliy ahamiyati va tavsiyalar. Ishning natijalaridan Tarjima nazariyasi va amaliyoti ta lim yo nalishida tahsil olayotgan talabalariga Amaliy tarjima fanini o qitish va ayrim maxsus kurs va seminarlarida, shuningdek, Turkcha-o zbekcha va o zbekcha-turkcha frazeologik lug at lar tuzishda material sifatida foydalanish mumkin. Ishning tuzilishi. Bitiruv malakviy ishi kirish, asosiy qismni tashkil etuvchi uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Umumiy hajmi 52 bet. 7

8 I BOB. ZOOKOMPONENTLI FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING UMUMIY TAVSIFI 1.1. Zookomponentli frazeologik birliklar tasnifi Ma lumki, badiiy asarlarni bir tildan ikkinchi tilga o girishda erkin birikmalarni tarjima qilish qiyinchilik tug dirmaydi. Aksincha, ko chma ma noda qo llanilgan turg un birikmalarni, ayniqsa, frazeologik birliklarni tarjima qilish qiyin kechadi. Tilning leksik birliklariga nisbatan birmuncha murakkab tarkibli lisoniy vositalari bo lmish frazeologik birliklarni tarjimada adekvat talqin etish tarjima amaliyotining o ta murakkab va, shu bilan birga, juda mas uliyatli masalalaridan hisoblanadi. Chunki frazeologik birliklar nutqning badiiy-tasviriy vositalari sifatida fikrning oddiy, betaraf bayonidan ko ra ko proq turli-tuman uslubiy vazifalarni ifoda etishda ishtirok etadilarki, ularning ushbu vazifalarini hisobga olgan holda, ularni tarjimada bejirim talqin etishga intilish badiiy asarning obrazli hamda hissiytasviriy qiymatini qayta yaratish yo lidagi jonbozlik bilan chambarchas bog liqdir. Frazeologik birliklarni tarjima qilishning o ta murakkab amaliy jarayon ekanligi asosan mazkur birliklar tabiatiga ularning leksik, semantik va qurilish jihatlaridan murakkabligiga vobastadir. Boz ustiga, talay frazeologizmlar milliy xususiyatga egadirlarki, bu hol ham tarjimonlar oldiga qator amaliy qiyinchiliklarni ko ndalang qilib qo yadi 3. Frazeologik birliklar millatning ruhi, mentaliteti, turmush tarzini namoyon qiladi. Shunga muvofiq, asl nusxa va tarjima tillaridagi frazeologik birliklarning o ziga xos xususiyatlarnini qiyosiy o rganish, ular orasidagi mazmuniy-uslubiy muvofiqlik holatlarini aniqlash va tarjima jarayonida ularning birini ikkinchisi vositasida talqin etish yo llari va imkoniyatlarini belgilash to laqonli tarjima yaratish uchun zamin hozirlaydi. 3 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: Фан, Б

9 Frazeologik birliklarning o rganish darajasi rivojlanishi bilan birgalikda uning turli guruh va bo limlarga bo linishi kuzatilib, ularning ifodalanishi va tuzilishi turli xususiyatlarga qarab ajratiladi. Turmush tarzi jarayonida kishilar tabiat, jamiyat va atrof-muhitda sodir bo layotgan voqea-hodisalarni kuzatishi, ularga nisbatan o z munosabatlarini obrazli, hissiy-ta sirchan, hayajonli tarzda ifoda etishlari natijasida tarkibida turli komponentlar: somatik so zlar, o simliklar, gullar, tabiat hodisalari, hayvon nomlari va h.k. ishtirok etgan frazeologik birliklarning muayyan guruhlari shakllanadi. Mazkur guruhlar ichida nutqda faolligi jihatidan somatik frazeologizmlardan keyin zoofrazeologizmlar keladi. Zoofrаzeologizmlar tarkibida hayvon nomlari qatnashgan va aksariyat holatda ularning xatti-harakatlarini ifodalaydigan iboralardir. Ilmiy adabiyotlarda tarkibida hayvon nomlari kelgan iboralarni ifodalash uchun zoofrazeologizmlar, zookomponentli frazeologizmlar, zoonim komponentli frazeologizmlar, zoonimli frazeologizmlar, shuningdek, animalistik frazeologizmlar singari terminlardan foydalaniladi. Tarkibida zoonim komponent ishtirok etgan frazeologik birliklarning rivojlanishi inson va hayvonlarning uzoq ming yillik munosabatlariga borib taqaladi. Mazkur munosabatlar ko p qirrali bo lib, ular turfa shakllarda namoyon bo ladi. Bugungi kunda ham inson faoliyatining aksariyat sohalari, xususan, qishloq xo jaligi, sanoat, sport, ilm va h.k. hayvonlar bilan bog liqdir. Tarixiy, geografik va ijtimoiy omillar ta sirida rivojlanayotgan inson hayvonot dunyosi munosabati o z navbatida tilga ham ta sir ko rsatadi. Shuni ta kidlash kerakki, tilning leksik fondidagi qator guruhlarning ichida faqat antroponimlar va zoonimlargina jonli mavjudotni ifodalashga xizmat qiladi. Shundan kelib chiqqan holda, zoonim komponentli iboralarga ham antroposentrik xususiyat xos deyish mumkin. Binobarin, ular zoonimlarning o zidagi lingvistik xususiyatlarda namoyon bo ladi. Shu ma noda zoonim komponentli iboralarni o rganish o ziga xos dolzarblik kasb etadi. 9

10 Zoofrazeologizmlar tarkibida uy hayvonlari: it, mushuk, qo y, ot, ho kiz, sigir, echki, tuya, tovuq; yovvoyi hayvonlar: tulki, quyon, yo lbars, ayiq, bo ri, sher, to ng iz; sudralib yuruvchilar: ilon, toshbaqa; kemiruvchilar: sichqon, olmaxon; qushlar: chumchuq, qarg a, bulbul, bedana, mayna, g oz, o rdak, tovus; suvda yashovchilar: baliq, qurbaqa; hasharotlar: pashsha, chivin, bit, burga, ari va h.k. zoonimlar ishtirok etadi. Turkiy tillardagi zookomponentli frazeologik birliklar jismoniy sifat, tashqi ko rinish, xarakter belgilari, intellekt, inson faoliyati kabilarni aks ettiradi 4. Ot, tuya, qo y, mushuk, it, sigir kabi hayvonlarning xonakilashtirilishi turkiy xalqlar leksikasida ijobiy ma no belgilarini o zida aks ettiruvchi frazeologik birliklarning ifoda va mazmun jihatidan boyishida yanada muhim bir omil bo ldi Turk va o zbek tillaridagi zoonim komponentli iboralarning semantik guruhlari Turk va o zbek tillaridagi zoonim komponentli iboralarni semantik jihatdan uch guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga shakl va mazmun jihatidan to liq muqobil iboralar kiradi. Mazkur guruhdagi frazeologik birliklar turk va o zbek lingvomadaniyatida bir xil vaziyatlarda qo llaniladi. Bunday iboralarda milliy kolorit farqlari kuzatilmagani uchun ham ularni tarjima qilish qiyinchilik tug dirmaydi. Zero, ularning aksariyati ayni manbadan o sib chiqqan bo ladi. Bu o rinda S.Vlaxov va S.Florinlar ta kidlaganidek, ikki qiyoslanilayotgan tildagi frazeologizmlarda to liq ekvivalentlik namoyon bo ladi 6. Turkcha-o zbekcha zookomponentli to liq muqobil frazeologik birliklar: 4 Сакаева Л.Р. Сопоставительный анализ фразеологических единиц антропоцентрический направленности (на материале русского, английского, таджикского и татарского языков). Автореф докт. филол. наук. Уфа, С Исмоилов Ғ. Зоокомпонентли фразеологик бирликларнинг этномаданий хусусиятлари // Ўзбек тилшунослигининг долзарб масалалари. 7. Тошкент: B Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. -М., C

11 Turkcha FB O zbekcha FB FBlarning ma nolari deve yapmak tuya qilmoq birovning pulini, molini o zlashtirmoq deveyi havutuyla yutmak tuyani yutib, dumini ko rsatmoq har qanday katta (ko p) narsani ham o zlashtirib, undan nishon, iz qoldirmaslik kuş uykusu qush uyqusi biz zumlik uyqu tavşan yürekli quyon yurak o ta qo rqoq, jur atsiz sağmal inek sog in sigir ma lum miqdordagi mablag bilan muntazam arının yuvasına (inine) çomak sokmak arining iniga cho p suqmoq sıçan deliği bin altın sichqonning ini ming tanga bo ldi ta minlab turadigan manba xavfli odamni gij gijlab o ziga hujum qilishiga yo l qo ymoq qochib qutulgani joy topolmay qolmoq Ikkinchi guruhga turkcha zoonim komponentli iboralarga o zbekcha boshqa zoonim komponenti mos kelgan frazeologik birliklar kiradi. Bu guruhdagi iboralarning shaklanishida har ikkala xalqning o ziga xos hayvonot olami muhim o rin egallagan. Ular quyidagilardan iborat: Turkcha FB O zbekcha FB FBlarning ma nolari eski kurt qari tulki tajribali, ishiga puxta odam horoz akıllı tovuq mıya ahmoq kurtlarını dökmek biti to kildi sog ingan ishini qilib xumordan chiqmoq kuş kadar canı olmak chivindek joni bor juda kichkina, kuchsiz odam uçan kuşa borcu olmak itdan suyak qarz qarzi juda ko p pireyi deve yapmak pashshadan fil yasamoq mubolag a qilib, bo rttirib yubormoq Uchinchi guruhni turkcha zoonim komponentli iboralarga o zbek tilidagi tarkibida zoonim ishtirok etmagan, biroq mazmunan muqobil bo lgan frazeologik birliklar tashkil qiladi. Bunday frazeologik birliklarni har ikki lingvomadaniyat vakillarining olam manzarasini o ziga xos milliy obrazlarda aks ettirganligi bilan 11

12 izohlash mumkin. Ushbu guruhdagi iboralarni tarjima qilishda tarjimon asliyat matniga va millatning ruhiga mos keladigan boshqa signifikaiv alternantlar topishi lozimdir: Turkcha FB O zbekcha FB FBlarning ma nolari geyik etine girmek bo yi yetmoq (qizlarning) yoshi oila qurish darajasiga bormoq öküzün altında buzağı aramak eşeğe gücü yetmeyip semerinı dövmek köpeksiz köyde çomaksız gezmek tavşana kaç, tazıya tut demek tirnoq ostidan kir izlamoq yomonning kuchi yapaloqqa yetmoq o zi xon, ko lankasi maydon biringga arpa, biringga bug doy, gij gij yomon niyat bilan ayb, xato-kamchilik topishga harakat qilmoq kuchli odamlarga biron narsa qila olmay, alamini kuchsizlardan olmoq kim nimani xohlasa, shuni qilmoq ikki qarama qarshi tomonni bir-biriga qayrab, gij gijlamoq Zoofrazeologizmlarning ma nosi bilan tarkibidagi so zlarining ma nolari orasidagi munosabatga ko ra ikki turga ajratish mumkin: 1. Frazeologik chatishmalar. Bunday frazeologik birliklarning umumiy ma nosi ularni tashkil qilgan komponent so zlar ma nosiga umuman mos kelmaydi. Masalan, o zbek tilidagi dimog idan eshak qurti yog moq o zini boshqalardan yuqori tutmoq ma nosini anglatadi. Bu yerda eshak yoki qurt haqida gap borayotgani yo q. Yoki ammamning buzog i frazeologik birligida amma va buzoq so zlarining lug aviy ma nosi umuman unutilib, iborada landavur, lapashang ma nosini yuzaga chiqqan. 2. Frazeologik butunlik. Bu guruhdagi iboralar frazeologik birliklar ham deb nomlanib, ko pchilikni tashkil qiladi. Ularning ma nosi tarkibidagi so zlarining ma nosi asosida izohlanadi. Masalan, turk tilida horoz akıllı, o zbek tilida tovuq miya; eshak miya ahmoq, esi past, yoki eski kurt, qari tulki tajribali, ishiga puxta iboralarining komponentlari qisman yoki to liq ibora tashkil etgan umumiy ma noni ifodalaydi. 12

13 1-bob yuzasidan xulosa Frazeologik birliklar ifodalanishi va tuzilishiga ko ra turli guruh va bo limlarga ajratib o rganiladi. Frazeologizmlar tarkibida turli komponentlar, xususan, somatik so zlar, o simliklar, gullar, tabiat hodisalari, hayvon nomlari va h.k. ishtirok etadi. Zookomponentli frazeologik birliklar nutqda faolligi jihatidan somatik frazeologizmlardan keyingi o rinda keladi. Zookomponentli frazeologik birliklar inson va hayvonlarning uzoq ming yillik munosabatlari natijasida rivojlangan. Bugungi kunda ham inson faoliyatining aksariyat sohalari, xususan, qishloq xo jaligi, sanoat, sport, ilm va h.k. hayvonlar bilan bog liqdir. Inson hayvonot dunyosi munosabati tilga ham o z ta sirini ko rsatgan bo lib, tilning leksik fondidagi zoonim komponentli iboralar guruhi shakllantirgan. Zoonim komponentli iboralar antroposentrik xususiyat bilan xarakterlanadi. Zoofrazeologizmlar tarkibida it, mushuk, qo y, ot, ho kiz, sigir, echki, tuya, tovuq kabi uy hayvonlari; tulki, quyon, yo lbars, ayiq, bo ri, sher, to ng iz singari yovvoyi hayvonlar; ilon, toshbaqa kabi sudralib yuruvchilar; sichqon, olmaxon singari kemiruvchilar; qushlar; suvda yashovchilar; hamda hasharot nomlarini bildiruvchi zoonimlar ishtirok etadi. Zookomponentli frazeologik birliklar ma nosi bilan tarkibidagi so zlarining ma nolari orasidagi munosabatga ko ra frazeologik chatishmalar va frazeologik butunlikka ajratiladi. Frazeologik chatishmalarning umumiy ma nosi ularni tashkil qilgan komponent so zlar ma nosiga umuman mos kelmaydi. Frazeologik butunlikning ma nosi tarkibidagi so zlarining ma nosi asosida izohlanadi. 13

14 II BOB. ZOOKOMPONENTLI FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNI TARJIMA QILISH YO LLARI Asliyat va tarjima matnlarini qiyosiy o rganish natijasida zookomponentli frazeologik birliklarni quyidagi yo llar vositasida tarjima qilinganligini ko rish mumkin: 1. Zookomponentli frazeologik birliklarni to la ekvilalent frazeologizmlar vositasida tarjima qilish 2. Zookomponentli frazeologik birliklarni boshqa zookomponentli muqobil frazeologizmlar bilan tarjima qilish 3. Zookomponentli frazeologik birliklarni zookomponentsiz muqobil frazeologizmlar bilan tarjima qilish 4. Zookomponentli frazeologik birliklarni tasviriy usulda tarjima qilish 5. Zookomponentli frazeologik birliklarni kalka usulida tarjima qilish 6. Zookomponentli frazeologik birliklarni tarjimada tushirib qoldirish 7. Zookomponentsiz turg un yoki erkin birikmalarni zookomponentli frazeologizmlar vositasida tarjima qilish Zookomponentli frazeologik birliklarni to la ekvilalent frazeologizmlar vositasida tarjima qilish Turli xalqlar frazeologik birliklarining bir-birlariga har jihatdan o xshashligi aksariyat hollarda xalqlar turmush sharoitlari, urf-odatlari va mantiqiy mushohadalaridagi mushtaraklik bilan izohlanadi. Zero, boshqa til vositalari singari frazeologizmlar ham turli-tuman umuminsoniy fikr bayon qilish me yorlari va hayotiy kuzatishlar asosida vujudga keladilar. Natijada turli tillar barqaror so z birikmalari bir xil obrazli asosdan iborat bo lib qoladilar 7. 7 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: Фан, Б

15 Tarjimada to liq ekvivalentga ega bo lgan frazeologik birliklar deyarli hech qanday muammo tug dirmaydi, chunki ular stilistik hamda pragmatik jihatlardan bir xil qiymatga, ma noga, ifoda usuli va ta sir kuchiga ega bo ladi 8. Turk va o zbek tillarining bir oilaga mansubligi, bu tillar sohiblarining diniy qarashlari, turmush sharoitlari o xshashligi tufayli lafzlaridagi ko pgina frazeologik birliklar bir-birlariga o xshash bo lib, ularning aksariyati bir xil manbalar asosida vujudga kelgan. Jumladan, turk tilidagi sinek uçsa işitilmek frazeologik birligi hech qanday tovushsiz, jim-jitlikni tasvirlashga xizmat qiladi. Ayni ma no va tasvir uchun o zbek tilida uning pashsha uchsa eshitilmoq ekvivalentidan foydalaniladi. Qiyoslang: Bu dakikada tuhaf bir şey oldu. Cemile, yerinden atlayarak hademenin elinden mektubu kapmıştı. Muavin hiç sükûnetini bozmadan: - Buraya gel, Cemile, dedi. Cemile, hareket etmiyordu. - Buraya gelmeni söylüyorum Cemile, niçin itaat etmiyorsun? Bu cılız, hastalıklı kadında öyle bir âmirane eda vardı ki, ben bile titredim. Sınıfa derin bir sükût çökmüstü, sinek uçsa işitilecekti (Reşat Nuri Güntekin. Çalıkuşu, ). Tarjimasi: Shu dam kutilmagan hodisa ro y berdi. Jamila o rnidan sapchib turdi-da, xodimaning qo lidan xatni tortib oldi. Shahnoza xonim vazminligini buzmay: - Bu yoqqa kel, Jamila! dedi. Lekin Jamila turgan yeridan qimirlamadi. - Bu yoqqa kel, deyapman senga, Jamila, nega bo ysunmaysan? 8 G afurov I., O.Mo minov, N.Qambarov. Tarjima nazariyasi. Toshkent: Tafakkur bo stoni, B

16 Ozg in kasalmand Shahnoza xonimning ovozi shu qadar kuchli ediki, men titrab ketdim. Sinfga chuqur bir sukunat cho kdi. Pashsha uchsa eshitilar edi (M.Ismoiliy tarjimasi. Choliqushi, 265). Zookomponentli frazeologik birliklar tarjimada muqoyasa obyektlari bir xil semantikaga ega «to la ekvilalentlari» bilan almashtiriladi. Lingvomadaniyatlarning aksariyatida turg un o xshatishlarni obraz va uning mazmuni jihatidan bir-biriga muqobilligi, muqoyasa obyektlarining o xshashligiga guvoh bo lamiz. Xalqlarning ko pgina xislat-xususiyatlarga nisbatan qarashlarining, munosabatlarining aksariyat hollarda bir-birlarinikiga o xshashligi ularning tillaridagi frazeologik birliklarning ham bir xil timsoliy mazmun kasb etishlariga sabab bo ladi. Bunday holat, ayniqsa, genetik jihatdan qardosh xalqlar tillari ifoda vositalari o rtasida ko proq ko zga tashlanadi. Bu mazkur xalqlarning tarixiy sharoiti va takomili jarayonidagi umumiy muvofiqliklar bilan belgilanadi. Zookomponentli frazeologik birliklar obyektlari bo lmish timsollarning bu tariqa o zaro mosligi tillarda muqoyasaviy umumiylikning mavjudligidan dalolat beradi. Binobarin, badiiy muqoyasa asosida hosil bo lgan turk va o zbek tillari frazeologik birliklariga nazar tashlar ekanmiz, ularning ko pchiligi muqoyasa obyektlarining o xshashligiga guvoh bo lamiz: Biz konuşurken, şube müdürü keyifli keyifli gülüyor: - Bülbül gibi söylüyor Fransızcayı maşallah. Bir Türk kızı için sayanı takdir doğrusu, diyordu (Reşat Nuri Güntekin. Çalıkuşu, 138). Tarjimasi: Biz so zlashib turganimizda bo lim mudiri nash a qilib kulardi. - Fransuzchani bulbulday sayraydi-ya, yo olloh! Turk qizi uchun maqtovga sazovor bir fazilat, - deyardi (M.Ismoiliy tarjimasi. Choliqushi, 138). Yoki: Deminden beri yukarıda talebelerimin vazifelerini tashih ediyordum. Kapı çalındı, Munise aşağıdan: - Abacığım, misafir geldi, diye seslendi. 16

17 Taşlıkta siyah çarşaflı bir hanım geziniyor; yüzü kapalı olduğu için tanımadım, tereddütle: - Kimsiniz efendim? diye sordum. Birdenbire ince bir kahkaha koptu; hanım, kedi gibi boynuma sıçradı. Meğerse Munise imiş (Reşat Nuri Güntekin. Çalıkuşu, ). Tarjimasi: Uyda o tirib o quvchilarimning daftarlarini ko rayotgan edim. Eshik taqilladi. Munisa pastdan: -Opajon, mehmon keldi, - deb qichqirdi. Tashqarida qora chorshafli bir xotin aylanib yurardi. Yuzi yopiq bo lgani uchun taniyolmadim. Taraddudlanib: - Kimsiz, afandim? deb so radim. Birdan kulgi ko tarildi. Xonim mushuk singari bo ynimga tashlandi. Tavba, Munisa ekan! Yaramas qiz meni belimdan ushlab hovlida aylantira boshladi.hech qo ymay yuzimni, bo ynimni o pa ketdi. Chorshaf kichkinamni bo yiga yetgan qizga o xshatib qo yibdi (M.Ismoiliy tarjimasi. Choliqushi, 294). Frazeologik birliklarni tarjima qilishda ular asosida mujassamlashgan obrazning barhayot yoki siyqaligini oydinlashtirishning ham tarjima tilida asl nusxadagi lisoniy birliklarga mazmun va uslub jihatlaridan mos til vositalarini tanlashda ahamiyati katta 9. Har ikki tilda ham takrorlamoq, qaytarmoq, bir gapni hadeb aytavermoq ma nosini ifodalash uchun to tiday o xshatish etalonidan keng foydalaniladi: Babam, ağzı alışmış, her sözün başında -Ulan, Ulan be..., -Vay anasını! diye konuşur. Yani dili biraz argoya kaçar. Fatoşda, kimden ne duyarsa papağan gibi tekrarlıyor, ne görürse öyle yapıyor, Fatoş'un babamı taklit ederek peltek peltek -Ulan be... -Vay anasını! gibisözler söylemesine bizim evde herkes bayılıyor (Aziz Nesin. Şimdiki Çocuklar Harika, 74). 9 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: Фан, Б

18 Tarjimasi: Dadamning qiziq odati bor har ikki gapning birida ho v, voy zang aryey! degan bo lmag ur so zlarni ishlatib turadi. Fatosh bo lsa naq to tining o zi, kimdan nimani eshitsa, darrov shuni qaytaradi. U ho v falonchi, voy zang aryey! deb chuldirib qolsa, uydagilar o zlarida yo q suyunib ketishadi (M. Hakimov tarjimasi. G aroyib bolalar,157). Muayyan uslubiy maqsadga erishish niyatida yozuvchilar goho zookomponentli frazeologik birliklarni biroz o zgartirgan yoki ularni to ldirgan holda qo llaydilar. Masalan, turli lingvomadaniyatlarda itday, it kabi o xshatish etalonidan qopmoq, talamoq, sadoqatli, vafodor, akillamoq, irillamoq, yugurmoq, izg imoq, sanqimoq, ergashmoq, ishlamoq, mehnat qilmoq, otmoq, xor qilmoq, charchamoq, quturmoq, yashamoq, ichmoq kabi ma nolarni ifodalash uchun foydalaniladi. Turk va o zbek tillarida ham aynan shu ma nolarda ishlatiladi. Quyidagi parchada mazkur o xshatish qo tir so zi bilan birga qo llanilib, undan pisib qolmoq ma nosini ifodalash uchun foydalanilgan: Sazlar, şarkılar başladı. Biz de kafaları çekiyoruz. Garsonlar etrafımızda pervane olmuşlar. Derken arkada bir gürültü koptu. Sarhoşlar birbirlerine girdiler. Onlar bıçakları fora ederken bizim Musa da düdüğe asıldı. O aslan kesilmiş kavgacılar, düdüğün bir fıırt etmesiyle uyuz it gibi kuyruklarım kısıp oturdular (Aziz Nesin. Bay duduk, 3). Aziz Nesinning Bay duduk hajviy hikoyasi 1969-yilda Miad Hakimov tomonidan Hushtak afandim nomi bilan o zbek tiliga tarjima qilingan bo lib, unda ekvivalent komparativ birliklar yordamiga murojaat qilinmagan va uyuz it gibi frazeologik birligi tushirib qoldirilgan. Bu bilan asliyatga teng qimmatli ta sirchanlik yuzaga chiqmay qolgan: Bir payt o yin-kulgi boshlanib ketdi. Rohat qilib o tiribmiz. Ofitsantlar atrofimizda parvona. To satdan orqa tomonda shovqin ko tarildi. Mast-alast odamlar yoqa bo g ishib ketishdi. Ish pichoqqa borib taqalay deganida, Musa hushtak chalib yubordi. Hozirgina bir-biri bilan sherday olishishib turgan 18

19 azamatlar churillagan ovozni eshitiboq, dumlarini qisib qolishdi (Miad Hakimov tarjimasi. Hushtak afandim, 11-12). Mazkur hikoyaning «Janob hushtak» nomi bilan 2014-yilda Xayrulla Hamidov tomonidan amalga oshirilgan tarjimasida Miad Hakimov tarjimasida tashlab ketilgan turli-tuman iboralar, voqealar tasviri, personajlar xususiyatlari asliyatga monand tarzda bekami-ko st qayta yaratilgan. Asliyatdagi milliy ruh o zbek o quvchilariga to laqonli yetkazib berilgan: Kazinoda sozlar chalindi, qo shiq avjida. Biz esa otamlashish bilan ovoramiz. Shinavanda xizmatchilar atrofimizda girdikapalak. Shu payt orqa tomonimizda shovqin ko tarildi. Shirakayf mijozlardan bir nechtasi janjal boshlashibdi. Bir-ikkitasi pichoq chiqarib, havoda o ynata boshlaganda, bizning Musa hushtagini qo liga oldi. Sheryurak pahlavonlar hushtak ovozini eshitishlari bilan qo tir it kabi dumlarini qisishib, bir lahzada in-inlariga kirib ketishdi (X.Hamidov tarjimasi. Janob hushtak 103). Goho ma no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos muqobil variantlarning tayanch komponentlarigina bir-birlarinikiga o xshash bo lib, boshqa so zlari farq qiladi. Bunday o zaro muqobil frazeologik birliklar odatda bir xil voqea-hodisa, harakat-holat, xislat-xususiyatning obrazli yoki his-hayajonli ifodasi uchun yaratilgan bo lib, bir-birlariga to la mos keladilar 10. Jumladan, turkcha it takımı frazeologik birligining ham, o zbekcha it yotish mirza turish muqobil variantining ham tayanch komponentlari it bo lib, ikkala lisoniy birlik ham yashash uchun hech qanday qulayliklar yo q ma nosini obrazli ifodalashga xizmat qilgan: Benim Kazlıçeşme deki odama getirdim oğlanı. O dört kişi ilen yatarmış. Hep it takımı! Rahat etsin oğlan, dedim. Sabaha dek inin inim inledi (Sait Faik. Mürüvvet, 156). Tarjimasi: 10 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: Фан, Б

20 Husayn ijarada haligi to rt kishi bilan turar, yashashlari it yotish mirza turish ekan. Bolani G ozlichashmadagi uyimga olib keldim. Bir odamday yashasin shu bola, dedim. Tuni bilan og riqdan qiynalib, ingrab chiqdi, bola bechora (S. Hamidova tarjimasi. Muruvvat, 49) Zookomponentli frazeologik birliklarni boshqa zookomponentli muqobil frazeologizmlar bilan tarjima qilish Mazkur guruhga turkcha zoonim komponentli iboralarga o zbekcha boshqa zoonim komponenti mos kelgan frazeologik birliklar kiradi. Bu guruhdagi iboralarning shaklanishida har ikkala xalqning o ziga xos hayvonot olami muhim o rin egallaydi. Turli hududlarda uchraydigan jonivorlar ham goho bir-birlaridan tafovut qiladilar: ular o zlariga xos xususiyatlari, xatti-harakatlari bilan turli xalqlar nazarida turlicha tushunchalar timsollari sifatida namoyon bo lib, xilma-xil muqoyasaviy iboralarning obrazli asoslari tarzida namoyon bo ladilar. Bu, o z navbatida, turli xalqlarning ma no va uslubiy vazifa jihatlaridan o zaro mos zookomponentli frazeologik birliklari obrazli asoslarining bir-birlaridan farq qilishlariga olib keladi. Masalan: Geçen mektubumu postaya verdiğimin ertesi günü, Tabiat Bilgisi dersindeyken, okul müdürüyle birisi daha dershaneye girdi. Müfettişmiş, öğretmenimizle bir süre konuştuktan sonra, Oğuz'u derse kaldırdı. Sen Oğuz'u tanımazsın. Bizim okula bu yıl, dersler başladıktan sonra geldi; sen buradan gittikten sonra. Taşrada bir okuldaymış. Sonra İstanbul'a taşınmışlar. Daha okula ilk geldiği gün hepimizi şaşırttı. Neden, biliyor musun? Kedi gibi çevik bir çocuk da ondan... (Aziz Nesin. Şimdiki Çocuklar Harika, 53). Tarjimasi: Anatomiya darsida o tirgan edik, direktor bir odamni boshlab sinfga kirib keldi. Bilsak, inspektor ekan. Inspektor o qituvchimiz bilan allanimalarni gaplashib olgach, O g iz degan bolani o rnidan turg izdi. O g izni sen tanimaysan. Sendan keyin kelgan. Ilgari Tashrada turisharkan, shu yili Istambulga 20

21 ko chib kelishibdi. Maktabga birinchi kelgan kuniyoq bu bolaga qoyil qoldik. Nimasiga qoyil qoldik, bilasanmi? O lgudek chaqqon bola ekan. Xuddi maymunning o zi-ya... (M. Hakimov tarjimasi. G aroyib bolalar, ). Yuqorida keltirilgan asliyat parchasida O g uzning chaqqonligi, abjirligi mushuk ka yani «kedi»ga muqoyasa etilsa, o zbekcha tarjimada «maymun»ga qiyos etilgan. Chunki mushuk o zbek tilida chaqqonlik, abjirlik obrazini jonlantiruvchi jonivor emas. Aksincha, o zbek tilida sakrab, irg ishlab abjir harakatlar qiladigan odamni maymun ga o xshatish keng tarqalgan. Masalan: Men jo shib, toshib ketganimda maymunga o xshab sakrab olmaga chiqaman, shoxlarining uch-uchida loladek qip-qizarib turgan qirmizi olmalarni qoqaman, u teradi (A.Ko chimov. Bir juft olma). Demak, tarjimon M. Hakimovning O g uzning chaqqonligi, abjirligini aks ettirishda mushuk o rniga maymun so zidan foydalanishi juda o rinli bo lgan Zookomponentli frazeologik birliklarni zookomponentsiz muqobil frazeologizmlar bilan tarjima qilish Tarjima tilida asliyatda qo llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko p hollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o zaro muqobillik munosabatida bo ladi. Moddiy jihatdan farq qiladigan bunday muqobil variantlarning paydo bo lishi va iste foda etilishi har bir xalq sohibining muayyan fikrni obrazli yoki hissiy-ta sirchan tarzda ifoda etishda o z turmush tushunchalari, urf-odatlari, milliy-falsafiy qarashlari va o ziga xos ruhiyatidan kelib chiqishlari bilan izohlanadi 11. Masalan: Başka bir çocuk horoz gibi atıldı: 11 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: Фан, Б

22 -Asıl yalancı senin gibisine derler. Benim babam, bikez bile sınıfının ikincisi olmamış. Hep sınıfının birincisiymiş. Anladın mı sen? (Aziz Nesin. Şimdiki Çocuklar Harika, 53). Parchadagi horoz gibi frazeologik birligi xezlanmoq, o dag aylamoq ma nosini berish uchun qo llanilgan. Tarjimada mazkur ma noni ifodalashda xo rozning bo ynini cho zish harakatiga muqoyasalangan bo ynini cho zmoq iborasidan foydalanilgan. Qiyoslang: - O zing ham aldoqchi ekansan. Mening dadam sinfda hecham qolmaganlar. Nuqul a lo o qiganlar. Tushundingmi? dedi boshqa bir bola bo ynini cho zib (M. Hakimov tarjimasi. G aroyib bolalar, 101). Turk va o zbek tillaridagi aslan gibi / arslonday o xshatishi kuchli, mard, azamat kishilarga nisbatan qo llaniladi. Biroq turk tilida aslan gibi iborasining o zbek tilidan farqli o laroq, sog lom ma nosi ham mavjud. Mazkur iboradan quyidagi parchada aynan shu ma noda foydalanilgan: Ben, gözlerimde bir türlü durmayan yaşlar, tıkanan kuşyavruları gibi açık ağzımda boğuk hıçkırıklarla titrerken ihtiyar arkadaşım, pencereye döndü, karanlıkta ta uzaklara yumruğunu saklayarak: - Allah belanı versin, aslan gibi çocuğu berbat ettin, dedi (Reşat Nuri Güntekin. Çalıkuşu, ). Tarjimon bu o rinda aslan gibi iborasini sog lom ma nosini ochib berish uchun o zbekcha oyday qiz iborasini qo llagan. Odatda, sharq badiiy muqoyasa an analarini tabiiy ravishda o zida mujassamlashtirgan o zbek tilida go zal qizlarni «oy»ga o xshatish me yoriy hol hisoblanadi. Biroq o zbek lafzida oyday o xshatishi sog lom ma nosida ham qo llaniladi. Agar tarjimon xuddi asliyatdagidek arslonday bola (qiz) deb tarjima qilganda, birinchidan, iboraning ma nosi ochilmay qolgan bo lardi. Ikkinchidan, asar qahramoni qiz, binobarin, o zbek lingvomadaniyatida arslonday o xshatishi faqat erkaklarga nisbatan ishlatiladi. Demak, tarjima muvaffaqiyatli amalga oshirilgan. Qiyoslang: 22

23 Ko zlarimdan yoshlar quyilar, ovqat tiqilib qolgan qush bolalari singari og zimni katta ochib hiqillar, titrar ekanman, qari do stim derazaga o girildi, qorong ida uzoqlarga musht do laytirib: Xudo jazoingni bersin! Oyday qizni xarob qilding, - dedi (M.Ismoiliy tarjimasi. Choliqushi, 379) Zookomponentli frazeologik birliklarni tasviriy usulda tarjima qilish Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida frazeologik birliklar ma nolari erkin ma nodagi so z yoki so z birikmalari vositasida tushuntirib qo yaqolinadi 12. Masalan: Bilgisinden ötürü daha da böbürlenerek, -Nasıl böyle kedi gibi ağaçlara tırmandığını da biliyor musunuz? dedi (Aziz Nesin. Şimdiki Çocuklar Harika, 54). Ushbu parchadaki kedi gibi frazemasi o zbek tiliga usta bo lib so z birikmasi vositasida tarjima qilingan: Endi daraxtga chiqishga nega usta bo lib qolganining sirini ham aytib beraymi? (M. Hakimov tarjimasi. G aroyib bolalar, 140). Tilda muayyan jihatlarni assotsiyalab kelgan milliy-madaniy mifologemalar ham ayrim frazeologizmlarni shakllantirgani kuzatiladi. Mifologema mif, afsona yoki ertakdagi obraz, qahramon bo lishi va u mifdan mifga, ertakdan ertakka o tishi mumkin. Ana shunday mifologemalardan biri turk tilida kurt, ya ni bo ri bo lib, u ko pchilik turk ertaklarida turli ko rinishlarda namoyon bo ladi. Binobarin, turk tilida kurt masalını okumak iborasi ishonchsiz bahonalar, yolg onlar bilan gapirmoq ma nosida qo llaniladi: 12 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: Фан, Б

24 Sütnine ile ihtiyar kocası, beni görünce şaşırdılar. Yolda hazırladığım kurt masalını okudum. Büyük amcamla Üsküdar'dan geliyorduk. Şurada arabamızın tekerleği kırıldı. Bu saatte başka araba da bulamadık. Çaresiz, yaya dönüyorduk. Uzaktan sizin lambanızı gördük. Amcam: "Haydi Feride, yabancı yer değil ya, sen sütnineye misafir ol bu gece. Ben de şuradaki bir ahbabımda kalayım!" dedi (Reşat Nuri Güntekin. Çalıkuşu, 122). Tarjimasi: Enaga bilan uning chol eri meni ko rib shoshib qolishdi. Yo lda bir yolg on to qib qo ygan edim. Shuni aytib berdim: - Katta amakim bilan Uskudordan kelayotuvdik. Shu yerda aravamzning g ildiragi sinib qoldi. Bemahalda boshqa arava topolmadik. Chor-nochor piyoda yo lga tushdik. Bir mahal uzoqdan sizlarning chirog ingiz ko rinib qoldi. Amakim: Bor, Farida, begona joy emas, bu kecha enagangnikida qo na qol. Men ham shu yerda, bir oshnamnikida qolaman, - deb aytdi (M.Ismoiliy tarjimasi. Choliqushi, 121). Ko rinadiki, kurt masalını okumak iborasiga o zbek tilida to liq ekvivalent topolmagan tarjimon uni signifikativ alternant, ya ni yolg on to qib qo ymoq ifodasi bilan alishtirgan Zookomponentli frazeologik birliklarni kalka usulida tarjima qilish Hech bir til frazeologik birliklari hayotdagi barcha jihatlarni qamrab ololmasliklari tufayli bir tilda muayyan tushunchani ifoda etadigan muayyan frazeologizm o zga tilda o z ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo lmasligi mumkin. Bunday holda ko proq tarjima amaliyotining kalka, ya ni so zma-so z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafaqat adekvatlik ta minlanadi, balki tarjima tili lug at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: Фан, Б

25 Misol uchun, turk tilida kutilmaganda juda qimmatli biron narsani qo lga kiritmoq ma nosida turnayı gözünden vurmak iborasidan foydalaniladi. Mazkur iboraning o zbek tilidagi ekvivalentini topish mushkul. Shuning uchun tarjimon uni so zma-so z tarjima qilish vositasida bergan: Beni görmeye birçok yabancı geliyordu. Hatta bunların içinde eski muallime arkadaşlarımdan da vardı. Söylenen sözleri işitmiyor, yalnız hepsine aynı titrek tebessümle gülümsemeye çalışyordum. Bir ihtiyar, yüzüme karşı: - Ne talih varmış bunakta? Turnayı gözünden vurdu, dedi (Reşat Nuri Güntekin. Çalıkuşu,421). Tarjimasi: Meni ko rgani bir qancha yotu begona keldi. Bular orasida ilgari men bilan ishlashgan muallimalar ham bor edi. Aytgan so zlari qulog imga kirmas, hammasiga ham bir xilda ayanch tabassum bilan javob qilishdan o zgasiga kuchim yetmas edi. Bir kampir yuzimni ko rib: - Choli tushmagurning xo pam toleyi bor ekan-da. Turnaning naq ko zidan uribdi- ya! - dedi (M.Ismoiliy tarjimasi. Choliqushi, ). Tarjima tilida ekvivalentlari mavjud bo lmagan frazeologizmlar so zmaso z tarjima qilinar ekan, ibora ma nosini kitobxonga tushunarli qilib yetkazish maqsadida ayrim o rinlarda qo shimcha iboralardan ham foydalaniladi: Talebemle yalnız kaldığım bu ilk dakikanın bu kadar müşkül olacağını düşünmemiştim. Sabahtan akşama kadar durmadan söylenen geveze Çalıkuşu, dut yemiş bülbüle dönmüştü. Başımın içi bomboştu. Söyleyecek bir kelime bulamıyordum (Reşat Nuri Güntekin. Çalıkuşu,251). Tarjimasi: Tolibalarim bilan yolg iz qolgan shu dastlabki minutim nechog lik og ir bo lishini o ylamagan ekanman. Ertadan-kechgacha tinmay gapiradigan mahmadana Choliqushi, tut yegan bulbuldek, og zini ocholmay qoldi (M.Ismoiliy tarjimasi. Choliqushi, 256). 25

26 Keltirilgan parchada asliyat tilidagi dut yemiş bülbüle dönmek frazeologik birligidan avvallari juda ko p gapiradigan, xushchaqchaq, mahmadana Choliqushining mutlaqo gapirmaydigan bo lib qolish holatini tasvirlash uchun foydalanilgan. Tarjimon uni o zbek tiliga komparativ frazeologizm ko rinishida tut yegan bulbuldek deb so zma-so z tarjima qilgan va ibora ma nosiga aniqlik kiritish maqsadida tarjima matniga qo shimcha tarzda og zini ocholmay qoldi frazeologizmini kiritgan. Turg un birikmalarni tarjima qilish erkin birikmalarni tarjima qilishdan qat iy farq qiladi. Ko chma yoki obrazli turg un birikmalar tarjimasi tarjimondan alohida e tibor, alohida mahorat talab qiladi. Zero, iboralarning tarkibidagi komponentlar erkin birikmalarnikidan farqli o laroq alohida ma no kasb etmaydi. Iboralarning ma nolari komponentlarning bir butunligidan, yaxlitligidan anglashiladi. Shunga ko ra, frazeologik birliklarni so zma-so z tarjima qilish har doim ham o zini oqlamaydi. Misol uchun, turk tilida it dişi domuz derisi frazeologik birligi ikkalasi ham adabini yeyishga loyiq pastkash odamlarning mustlashishi, janjallashi ma nosini ifodalaydi. Rashod Nuri Guntekin Choliqushi asarida mazkur iboraning o zi yaratgan it dişi köpek derisi individual variantini qo llagan: Eyvah yüreğime iniyordu. Kâtiplere: - Yok hemşire hanım, yok! dedi. Aldırış etme. Müstahaktır o terese, ikide birde kendinden daha edepsiz biri çıkıp ağzının payını vermezse rahat etmez, it dişi, köpek derisi. Allah senden razı olsun, o, paparadan sonra birkaç gün sakinler, kendinin de kafası dinlenir, bizim de... (Reşat Nuri Güntekin. Çalıkuşu,237). Tarjimasi: Sallali kotib xursandchiligidan o yinga tushib ketar alfozda edi. - Yo q, singlim, yo q, xavotir qilma. U shunga munosib ablah. Gohi-gohida o zidan ham odobsizroq odam chiqib tanobini shunaqa tortib qo ymasa, joni rohat ko rmaydi bu it tish, it teri! Xudo sendan rozi bo lsin. Endi mana shu kaltakdan 26

27 so ng bir necha kun tinchib qoladi. O zining ham, bizning ham boshimiz g ovg adan qutuladi... (M.Ismoiliy tarjimasi. Choliqushi, 241). Tarjimon asliyatdagi it dişi köpek derisi iborasining ma nosini tushunib yetmasdan ish ko rgan va uni it tish, it teri deb so zma-so z tarjima qilgan. Oqibatda it dişi köpek derisi iborasi ifodalagan ikkalasi ham adabini yeyishga loyiq pastkash odamlar ma nosi o zbek kitobxoni uchun mutlaqo anglashilmagan. Mazkur frazeologik birlikni o zbek tiliga birining go shtini biri yemoq muqobil variant orqali tarjima qilishgina vazifaviq adekvatlikni yuzaga keltirgan bo lardi: - Yo q, singlim, yo q, e tibor berma. U shunga munosib ablah. Gohi-gohida o zidan ham odobsizroq odam chiqib tanobini shunaqa tortib qo ymasa, tinchimaydi. Qo yaver, birining go shtini biri yemaydimi! Xudo sendan rozi bo lsin. Endi mana shu kaltakdan so ng bir necha kun tinchib qoladi. O zining ham, bizning ham boshimiz g ovg adan qutuladi... Barqaror birlikning so zma-so z tarjimasi tufayli hosil bo lgan birikmani ayrim hollarda tarjima tili me yori qabul qila olmasligi, natijada harfxo rlikning yuzaga kelib qolishi ehtimoli ham mavjud. Bu holda adekvatlikning yaratilishi haqida ham, tarjima tili lug at tarkibining boyishi to g risida ham so z bo lishi mumkin emas 14. Jumladan, asliyatdagi tarkibida zoonim ishtirok etgan maqollarning ham so zma-so z tarjima qilinishi natijasida til me yoridan chetlashish holatlari yuzaga kelgan. Masalan, Rashod Nuri Guntekinning Choliqushi romanida qo llanilgan Karı koca ipektir, araya giren köpektir maqoli o zbek tilida mavjud bo lgan Er-xotinning urushi doka ro molning qurishi muqobil variant yordamida tarjima qilinmasdan, so zma-so z tarjima qilingan: Arabada, gözüm Hacı Kalfa'nın yüzüne rastladıkça gülüyordum. O, bu yersiz neşenin sebebini anlıyor, dargın bir gülümsemeyle başını sallayarak: - Gülürsün he! Hâlâ kıkır kıkır gülürsün he! diye bana çıkışıyordu. 14 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: Фан, Б

28 Sonra, aksamki tekmenin dehşetinden bahsederek: "Tabanına tükürdüğümün katırı, anladın mı efendim, bir tepti beni, karnımın içini karmakarışık etmiştir. Mirat, benden sana baba nasihati: Sen sen ol, karı koca arasına gireyim deme. Karı koca ipektir, araya giren köpektir," diyordu (Reşat Nuri Güntekin. Çalıkuşu, 169). Tarjimasi: Aravada ko zim Hoji xalfaning yuziga tushdi deguncha o zimni tuta olmay kulardim. U bu o rinsiz vaqti chog ligimning sababini bilar, g amgin bir kulimsirash bilan boshini tebratib: - Kulasan-da! Topib olganing nuqul hiqir-hiqir! deb menga to ng illar edi. Keyin kechqurungi tepkining dahshatini eslab: -La'nati zolim meni shunday tepdiki, bilasanmi, afandim, qornimning iqilib yubordi. Mirat, mendan senga otaliq nasihati: o ng quloq-so l qulog ingda bo lsin, zinhor er-xotinning o rtasiga tushma. Er-xotin ipakdir, oraga tushgan ko ppakdir, degan gap bor, -deyardi (M.Ismoiliy tarjimasi. Choliqushi, 170). Umuman, turg un birikmalarni so zma-so z tarjima qilishda nihoyatda ehtiyotkorlik talab etiladi. Tarjimon tarjimaga kirishishdan oldin asliyat matnidagi turg un birikmaning ma nosini aniq tushunib yetishi va undan so ng iboraning to liq ifodasini berish uchun tabiiy ekvivalentni topishi shart Zookomponentli frazeologik birliklarni tarjimada tushirib qoldirish Tarjima jarayonida ba zan zookomponentli frazeologik birliklar tushirib qoldirilgan holatlarga ham duch kelinadi. Qiyoslang: Kadıncağız, durumunu doğumevinin başhemşiresine ağlayarak yanayakıla anlatmış. Kocası telefonda sorunca, oğlu oldu, demesi için yalvarmış. Kadına acıyan başhemşire de, adam telefon edince, -Müjde, tosun gibi bir oğlunuz oldu!... demiş (Aziz Nesin. Şimdiki Çocuklar Harika, 48). Tarjimasi: 28

29 Hikmatning onasi tug ruqxonaning bosh hamshirasiga yig lamoqdan beri bo lib ahvolni tushuntiribdi. Mabodo erim telefon qilib qolsa, qizligini aytmang, deb yalinibdi. -Suyunchini cho zavering, o g illik bo ldingiz, - debdi bosh hamshira ham otani qutlab (M. Hakimov tarjimasi. G aroyib bolalar, ). Ko rinadiki, o g il farzandlarni pahlavon, botirga obrazli muqoyasa qilingan an anaviy tosun gibi zookomponentli frazeologik birligi tarjimada tushirib qoldirilgan. Bu esa o z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga, ifoda mazmunining xiralashishiga olib kelgan. Ma lumki, müjde, ya ni suyunchi so zi xis-hayajonli holatni ifodalash vositasi hisoblanadi. Hayajonli munosabatning bunday tasviridan so ng tosun gibi iborasining qo llanilishi asardagi obrazli tasvirning, muqoyasaning ta sir kuchini yanada oshirishga xizmat qilgan. Shuningdek, turk tilida tosun so zi novvos ma nosida qo llanish bilan birga, pahlavon, botir ma nosidagi obrazli metafora vazifasini ham o taydi. Shundan kelib chiqqan holda, asliyatdagi tosun gibi iborasini o zbek tilida ayni ma noda qo llaniladigan qo chqorday o xshatishi vositasida, ya ni qo chqorday o g il ko rdingiz tarzida tarjima qilish maqsadga muvofiq bo lardi Zookomponentsiz turg un yoki erkin birikmalarni zookomponentli frazeologizmlar vositasida tarjima qilish Asliyat matnidagi zookomponentsiz turg un birikmalar ba zan undagi obrazlilikni, ifoda va tasvirni kuchaytirish maqsadida zookomponentli iboralar vositasida tarjima qilinganini kuzatish mumkin. Misol uchun, turk tilida birbirine girmek frazeologik birligi bir necha kishining orasida janjal chiqib ur-to polon bo lib ketmoq ma nosini ifodalash uchun qo llaniladi. Aziz Nesinning Kaltak yemasdan tura olmayman! hikoyasidagi ur-to polonli vaziyatni tasvirlash uchun mazkur iboradan juda o rinli foydalanganini ko rish mumkin: 29

30 Kendimi tutamıyorum. Elim, ayağım zangır-zangır titriyor. Yanımda gazozcu varmış. Gazoz şişelerini kaptığım gibi hakeme fırlatmaya başladım. İyi ki o sırada yanımda gazoz şişesi var da başka bişey yok. Bomba olsa hakeme bomba fırlatacağım. Bir karışıklık oldu. Goldü değildi derken, biz seyirciler bir kapıştık. Hep birbirimize girdik. Herkes birini yakaladı (Aziz Nesin. Dayak Yemeden Duramiyorum, 16). Hikoyaning 1969-yilda M.Hakimov tomonidan amalga oshirilgan tarjimasida birbirine girmek iborasi bir-birini sola boshlamoq erkin birikmasi vositasida ifodalangan: A zoyi badanim titrab ketdi. Yonimda gaz suv sotadigan bir odam o tirgan ekan, uning shishalarini olib, sudyaga otdim. Yaxshiyamki, qo limga faqat shisha ilindi. O sha paytda granat bo lsa ham otib yuborardim. Birdan qiy-chuv boshlanib ketdi. Tomoshabinlar tarafma-taraf bo lib, bir-birini sola boshladi (M.Hakimov tarjimasi. Kaltaksiz turolmayman, 16). Hikoyaning 2014-yilda X.Hamidov va K.Rasulovalar tomonidan amalga oshirilgan tarjima variantida mazkur ibora it-egasini tanimaydi zookomponentli frazeologizmi yordamida ifodalanib, hikoyadagi to s-to polonli vaziyatni to laqonli ochib berishga erishilgan. Qiyoslang: O zimni hecham ushlab turolmadim. Ovozim boricha baqirdim. Qo loyog im dir-dir titrardi. Yonimda gaz suv sotuvchi bor edi. Gaz suv shishalarini hakamga qaratib ota boshladim. Yaxshiyam o sha payt yonimda faqat gazli suv shishalari bor edi. Agar bomba bo lganida bormi, uni ham hakamga qarab irg itgan bo lardim. Bir payt tartibsizlik boshlanib ketdi. Gol bo ldi deganlar bilan bo lmadi deganlar bir-biriga tashlandi. Ur-to polon, it-egasini tanimaydi (X.Hamidov va K.Rasulovalar tarjimasi. Kaltak yemasdan tura olmayman! 91). Badiiy tarjimada frazeologik birliklar «taxini buzmasdan», ya ni ularga adekvat muqobillarni topib berish tarjimonning mohir san atkorligini belgilovchi xususiyatlardandir. Asardagi oddiy so z yoki erkin birikmaning o zbekcha tarjimada ibora yoki boshqa frazeologik vositalar yordamida o girilishi esa 30