KIRISH. 1. Fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi.

Transkript

1 KIRISH 1. Fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi. Fan insonning ongli faoliyati maxsuli sifatida qadimgi YOnonistonda VI-V asrlarda vujudga keldi. Juda ku p olimlarning fikricha fan bu insonning ongli faoliyatidir. Fanning vazifasi esa borliq haqidagi bilimlarni ishlab chiqish va ularni nazariy jihatdan tartibga solishdir. Fanning asosiy maqsadi esa obektiv borliqni boshqarishni usullari va yu llarini ishlab chiqishdan iboratdir. Hozirgi paytda fanlar shartli ravishda uch qismga bu linadi: -tabiiy fanlar; -ijtimoiy fanlar; -texnika fanlari; Tabiiy fanlarga matematika, fizika, ximiya, geografiya, biologiya va geologiya fanlari kiradi. Tabiiy fanlar oldida turgan asosiy vazifalardan biri fanlararo ahamiyatga ega bu lgan myammolarni ishlab chiqishdir. Hozirgi paytda tabiiy fanlar sohasidagi ilmiy-tadqiqot ishlari quyidagi yu nalishlarda olib borilmoqda: -Erning, biosferaning, atmosferaning, Dunyo okeanining tuzilishini, tarkibini va rivojlanishini u rganish; -tabyatdan va tabiiy boyliklardan oqilona va tu la foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish; -tabiiy hodisa va jarayonlarni sodir bu lishini bashorat qilish usullarini takomillashtirish; -tabyatni muhofaza qilish ishlarini yanada takomillashtirish va rivojlantirish. «Umumiy er bilimi» mamlakatimizda geografiya talimining muhim asosi bu lib hisoblanadi. Geografiya talimida tabyatni qu riqlash masalalariga ku proq ahamiyat berilishi, atrof muhitni muhofaza qilishning xalqaro strategiyasi va BMT ning «Inson va muhit» dasturida ku rsatilgan halqaro dasturlarining bajarilishi Umumiy er bilimi fanining mavqeini va obru sini yanada oshirib yobordi. Hozirgi davrning asosiy hususiyatlaridan biri fanning juda tez suratlar bilan rivojlanishidir. Hech qachon hozirgidek fanga insoniyat va jamiyat oldida bunchalik buyok masuliyat tushmagan edi.

2 Jamiyatning rivojlanishini, tabiiy va ijtimoiy hodisalarning boshqarish hamda ularni sodir bu lishini va oqibatlarini bashorat qilishni faqat fan yordamida hal qilish mumkin. Fanlarni uch guruhga bu linishi shartlidir. CHunki ayrim fanlarning malum bir tarmo\i tabiiy fanlar tizimiga kirsa, boshqa tarmo\i ijtimoiy yoki texnika fanlari tizimiga kiradi. Masalan, geografiya fani tabiiy fanlar tizimiga kiradi, ammo iqtisodiy geografiya ijtimoiy, geodeziya va kartografiya esa texnika fanlari tizimiga kiradi. 2. Geografiya fanlari tizimi. Geografiya eng qadimgi fanlardan bu lib, u z navbatida qator fanlar tizimidan iborat. Geografiya fanlarini u rganish obekti geografik qobiqdir. Geografiya fanlari quyidagi fanlar tizimidan iborat: - tabiiy geografiya fanlari tizimi; - iqtisodiy geografiya fanlari tizimi; - maxsus geografiya fanlari tizimi; - geodeziya va kartografiya. Geografiya deb u zaro chambarchas bo\langan, erning geografik qobi\ining tabiiy va ishlab chiqarish komplekslarini va ularning tarkibiy qismlarini u rganadigan tabiiy (tabiiy geografiya) va ijtimoiy (iqtisodiy geografiya), hamda maxsus geografik fanlar tizimiga aytiladi. Geografiya ikkita katta qismga bu linadi: tabiiy va iqtisodiy geografiya. Ikkalasini ham u rganish obekti turlichadir. Tabiiy geografiya tabyatni u rganadi va tabiiy fanlarda aniqlangan qonuniyatlarga asoslanib rivojlanadi; iqtisodiy geografiyaning u rganish obekti jamiyat-aholi, ijtimoiy ishlab chiqarish va ularning joylanishidir, u iqtisodiy-ijtimoiy fanlar qonuniyatlariga asoslangan holda rivojlanadi. Tabiiy va iqtisodiy geografiya u rtasida, huddi tabiiy va ijtimoiy fanlar u rtasida bu lganidek, chambarchas aloqa mvjud: tabiiy geografiya tabyatni jamiyat tomonidan foydalanish maqsadida u rganadi. Tabiiy geografiyaga (grekcha fizis-tabyat, geo-er, grafo-yozaman, tasvirlayman su zidan olingan) Er haqidagi fan deb tarif berilsa, bu juda umumiy tarif bu ladi, chunki erni turli jihatdan barcha tabiiy va tabyatshunoslik fanlari-geofizika, geologiya, botanika, zoologiya, geoximiya va boshqa fanlar u rganadi. Tabiiy geografiya predmetining aniqroq tarifi, birinchidan, tabyatning geografiya fani u rganadigan chegaralarini aniqlab olish, ikkinchidan, geografiyaning unga yaqin bu lgan fanlar bilan u zaro munosabatlarini belgilab olishni taqazo etadi. 2

3 Tabyat \oyatda xilma-xildir. Materiyaning bazi shakllari erning qobiqlari uchungina xos bu lib, ular sayyoramizdan tashqarida, koinotda tamomila boshqachadir. Er shari yozasida: er pu stining malum bir chuqurligi bilan atmosferaning malum bir balandligigacha bu lgan qismida maxsus moddiy tizim vujudga kelgan. Sayyoramizning ushbu ustki qobi\i uchun moddalarning uch holatda: gaz, suyoq va qattiq holatda bu lishi hamda modda harakatining xilma-xil shakllari xosdir. Erning ichki qismidan chiqadigan modda va issiqlik ham, koinotdan keladigan modda va issiqlik ham shu joyda tu planadi. Erning ichki qismidagi moddalarning tabaqalanishi natijasida litosfera bilan gidrosfera tarkib topgan. Er yozasi tabyati rivojlanishining malum bir bosqichida hayot paydo bu lgan va tirik moddalar litosfera, gidrosfera hamda atmosferaning taraqqiyotiga faol tasir ku rsatadigan omil bu lib qolgan. Tirik modda tasirida mazkur qobiqlar hozirgi xususiyatga ega bu lgan. SHunday qilib, Erning qulay fazoviy sharoitida uzoq davom etgan rivojlanish jarayonida uning u ziga xos murakkab va bir butun tabiiy tizim vujudga kelganki, uni geografik qobiq deb ataladi. Geografik qobiqning hozirgi bosqichidagi eng muhim xususiyati unda odamzodning mavjudligidir. Geografik qobiqni inson uchun yashaydigan muhit deb atash qabul qilingan. Geografik qobiqning yoqorigi va quyi chegarasi hayot tarqalgan joylar chegarasiga tu \ri keladi. Geografik qobiq u rtacha balandligi 11 km bu lgan troposferaning, er yozasidagi qalinligi okeanlarda 11 km gacha boradigan butun suv qobi\ini hamda litosferaning yoqorigi 2-3 km qatlamni u z ichiga oladi. Geografik qobiqdan tashqarida hamma narsa unga nisbatan tashqi narsalar hisoblanadi. Bularga atmosferani yoqori qatlamlari, Erning ichki qismi ham kiradi. Binobarin geografiya butun Er haqidagi fan emas, balki erning myayyan va yopqa qobi\i bu lgan geografik qobiqni u rganadi. Mazkur qobiq doirasida xam tabyatni qator fanlar (ekologiya, biologiya, okeanografiya, gidrologiya, mateorologiya va x.k) ham u rganishadi. Mazkur fanlarni har biri Er yozasidagi tabiiy tizimning malum bir tomonini tadqiq etadi. Ammo uni har tomonlama, kompleks u rganmaydi. Geografik qobiqni esa kompleks u rganish juda katta ahamiyatga ega. CHunki tabyat bir butun hosiladir. Geografik qobiqni tabyatini xuddi shunday holda, bir butun holda u rganish tabiiy geografiyaning asosiy maqsadi hisoblanadi. Tabiiy geografiya geografik qobiqni tarkibi, tuzilishi, rivojlanishi va xududiy tabaqalanishi haqidagi fanlar tizimidir. Mazkur fanlar tizimi u z navbatida uch guruhga bu linadi: -umumiy tabiiy geografik fanlar guruhi. Mazkur fanlarga umumiy er bilimi, umumiy geomorfologiya, umumiy gidrologiya tabiiy geografik rayonlashtirish va boshqa fanlar kiradi; -maxsus (xususiy) tabiiy geografik fanlar guruhiga tuproq geografiyasi, geobotanika, zoogeografiya, iqlimshunoslik va boshqa fanlar kiradi; 3

4 - regional tabiiy geografik fanlar guruhiga materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi, alohida davlatlar va u lkalar tabiiy geografiyasi kiradi. Umumiy er bilimining u rganish obekti geografik qobiqdir. Geografik qobiqning tarkibiy qismlari: To\ jinslari, suvlar, havo, tirik modda va boshqalar har xil ku rinishda bu lishi mumkin (qattiq, suyoq, gaz). Erdagi barcha kimyoviy elementlar geografik qobiqda mavjud. Geografik qobiqqa Quyosh va koinotdan keladigan issiqlikdan tashqari Erning ichki qismidan ham issiqlik kelib turadi. Geografik qobiqning tarkibiy qismlari orasida doimo modda va energiya almashinuvi sodir bu lib turadi. Ushbu almashinuv havo va suv harakati, er osti va er usti suvlarining hamda muzlarning harakatida namoyon buladi. Geografik qobiqning tarkibiy qismlarini u zaro tasiri natijasida uning eng muhimi xususiyatlaridan biri bu lgan, yaxlitlik va bir butunlikning namoyon bu lishiga olib keladi. Materiklar yozasida litosfera (to\ jinslari va relef), atmosfera (havo massalari va yo\inlar), gidrosfera (er osti va ustki suvlari, muzlar), biosfera (mikroorganizmlar, u simlik va xayvonot dunyosi)ning u zaro tasiri natijasida turli tabyatga ega bu lgan xududlarning myayyan turlari, yani u rmonlar, botqoqliklar, dashtlar, chu llar, tundra va boshqalar vujudga keladi. Mazkur hududlarning landshaftlarini u rganish geografiyaning, ayniqsa regional geografiyaning vazifasi hisoblanadi. Relef er yozasi tabiiy sharoitining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Er yozasi relefini, uning kelib chiqishi va rivojlanishi hamda tarqalishini umumiy geomorfologiya fani u rganadi. Geografiya fani Erni umumiy va regional tadqiq qilishdan tashqari tabiiy geografik muhitning ayrim tarkiblarini ham alohida u rganadi. Tabyatning ayrim tarkiblari maxsus tabiiy geografiya fanlari tomonidan u rganiladi. Maxsus yoki xususiy tabiiy geografik fanlari guruhiga-tuproq geografiyasi, geobotanika, zoogeografiya, glyatsiologiya, iqlimshunoslik, okeanografiya va boshqalar kiradi. Tuproq geografiyasi er yozasida tuproqlarni tarqalishini georafik qonuniyatlarini u rganadi. Geobotanika Er yozasida u simliklarni, zoogeogafiya hayvonlarni tarqalishini geografik jihatlarini u rganadi. Regional tabiiy geografiya ayrim hududiy tabiiy sharoitining shakillanishini va u ziga xos xususiyatlarini u rganadi. Umumiy va regional tabiiy geografiya fanlari guruhi xususiy (maxsus) tabiiy geografiya fanlari malumotlari va xulosalari bilan «oziqlanadi», masalan, daryolarni u rganuvchi gidrologiya fani daryo suvlari xususiyatlarini fizik va ximik usullari yordamida u rganadi. 4

5 Geografiya fanlari tizimininng ikkinchi katta tarmo\ini Iqtisodiy geografiya fanlari guruhi tashkil qiladi. Iqtisodiy geografiya fanlari guruhi quyidagi qismlardan iborat: -umumiy iqtisodiy geografiya fanlari; -tarmoqlar iqtisodiy geografiyasi; -regional iqtisodiy geografik fanlar; Umumiy iqtisodiy geografiya fanlari guruhiga iqtisodiy geografiyaga kirish, iqtisodiy rayonlashtirish nazariyasi va boshqa fanlar kiradi. Tarmoqlar geografiyasi xalq xu jaligining ayrim tarmoqlarini rivojlanishini va joylanishini u rganadi. Tarmoqlar iqtisodiy geografiyasi fanlari guruhiga tabiiy resurslar geografiyasi, qishloq xu jalik geografiyasi, transport geografiyasi va boshqalar kiradi. Regional iqtisodiy geografiya fanlari jahon, ayrim mintaqalar, davlatlar va mamuriy birliklarda xu jalikni shakllanishi, rivojlanishi va joylanishi qonuniyatlarini u rganadi. Mazkur guruhga materiklar, mintaqalar, davlatlar va mamuriy birliklar iqtisodiy geografiyasi kiradi. Maxsus geografiya fanlari tizimi geografiya fanida shakllangan alohida myammolar bilan shu\ullanadi. Mazkur fanlar tizimiga siyosiy va harbiy geografiya, tibbiiy geografiya, rekreatsiya va turizm geografiyasi, injenerlik geografiyasi, geografik bashorat, meliorativ geografiya, xizmat ku rsatish geografiyasi va boshqalar kiradi. Geodeziya va kartografiya fanlari tizimi geografiya fanining eng qadimgi tarmoqlari bu lib hisoblanadi.. Umumiy Er bilimining rivojlanish tarixi Umumiy Er bilimi eng qadimgi fanlar qatoriga kiradi. Uning rivojlanishida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin. qadimgi yoki antik davr bosqichi. Fan insonning ongli faoliyati sifatida qadimgi YOnonistonda miloddan avvalgi VI-V asrda vujudga kelgan. Ushbu bosqichda geografik ahamiyatga ega bu lgan ilmiy natijalar quyidagilardan iborat: - Gomer tomonidan miloddan avvalgi XII asrda Dunyo xaritasi tuzildi. Mazkur xaritada asosan U rta dengiz atrofi tasvirlangan (1-rasm): 1-rasm. Gomer tomonidan eramizdan oldingi XII asrda tuzilgan dunyo xaritasi. SHimoliy Afrikadagi Liviya, Misr, \arbiy Osiyoda Finikiya, kichik Osiyo yarim oroli, U rta dengizdagi Kipr, Krit, Sitsiliya orollari tasvirlangan; - Aristotel tomonidan miloddan avval IV asrda Erning sharsimonligi, Erda issiq mintaqalarning mavjudligi isbotlandi. Dunyo xartasi tuzildi. Uning xaritasida Gomer xaritasidagi joylar yanada kengaytirilgan (2-rasm). Uning xaritasida kishilar yashamaydigan sovuq mintaqa va kishilar yashaydigan issiq mintaqa ajratratilgan. 5

6 ristotel tomonidan eramizdan oldingi IV asrda tuzilgan dunyo xaritasi. Aristotel tomonidan tuzilgan Dunyo xaritasida Afrikaning shimoliy qismi, Osiyo va Evropa qitalari tasvirlangan. Osiyodagi Hindiston, Amudaryo va Sirdaryo, Kaspiy dengizi, Evropadagi Italiya, Makedoniya, ichki (U rta) dengiz, Iberiya va boshqa joylar tasvirlangan; -Erotosfen miloddan avvalgi III asrda Erning u lchamlarini aniqladi, Dunyo xaritasini tuzdi (3-rasm). «Geografika» nomli asar yozdi, geografiyani atamasi fanga olib kirdi; -Ptolomey eramizning boshida (II asr) xaritalarni daraja tu ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi (4-rasm) va geografiya bu yicha qator asarlar yozdi. SHu davrda Strabon geografiya fani bu yicha yirik asarlar yozdi; U rta asrlar bosqichi. Mazkur bosqichda geografiya fani asosan sharq mamlakatlarida rivojlandi. Aleksandriyalik Kosma Indikoplov IV asrda Dunyo xaritasini tuzdi. Uning xaritasida SHimoliy Afrika, Evropa, U rta dengiz (Rim), Osiyo, Kaspiy dengizi tasvirlangan. U er yozasini okean bilan u ralgan yassi tu rtburchak shaklida tasvirlagan. VIII-IX asrlarda Axmad Al-Far\oniy astrolabiya asbobini yaratdi, astronomiya, gidrologiya va geodeziya sohasida muhim ilmiy ishlar olib bordi. Muhammad Ibn Muso Al Xorazmiy geografiya faniga ulkan hissa qu shgan olimdir. U IX asrda «Surat-al-Arz» nomli kitob yozgan. Mazkur kitobda Al-Xorazmiy u sha paytda malum bu lgan shaharlarni geografik koordinatalarini keltirgan. U U rta Osiyo geografiyasining asoschisi hisoblanadi. Abu-Rayhon al Beruniy jahonda birinchi bu lib globusni yasadi, Dunyo xaritasini tuzdi (5,6-rasm). Geodeziya fanini rivojlanishiga ulkan hissa qu shdi. U Er shari meridyan yoyining uzunligini aniqladi, 1 o yoyning uzunligi 111,1 km.ga teng ekanligini kuzatishlar asosida hisoblab chiqdi. «Hindiston», «Mineralogiya», «qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» va boshqa asarlar yozgan. 6

7 Abu Ali ibn Sino relefni vujudga kelishida ichki va tashqi kuchlarni u rni va ahamiyatini ochib berdi. Uning fikricha Er yozasi relefi ichki va tashqi kuchlar tasirida shakllanib va u zgarib turadi. Zahiriddin Muhammad Bobur u zining «Boburnoma» asari bilan regional geografiyani rivojlanishiga juda katta hissa qu shdi. «Boburnoma»da keltirilgan malumotlar asosida U rta va Janubiy Osiyo davlatlarining u rta asrlardagi tabiiy sharoiti va xu jaligi haqida fikr yoritish mumkin. Mahmud qosh\ariy «Devoni lu\ati turk» asarida juda ku p geografik atama va tushunchalar haqida malumotlar bergan va Dunyo xaritasini tuzgan. Buyok geografik kashfiyotlar bosqichi. Ushbu bosqichdan boshlab Evropada fan yana rivojlana boshladi. Natijada dunyo ahamiyatiga bu lgan kashfiyotlar qilindi yil Xristofor Kolumb tomonidan Amerika qitasi ochildi. X.Kolumbning asosiy maqsadi Hindistonga dengiz yu lini ochish bu lgan. SHuning uchun u kashf qilgan joylarni Hindiston, u erdagi mahalliy aholini esa Hindular deb atagan yillari Amerigo Vespuchchi Amerika qitasini shimoliy qismlarini tekshirdi va yangi erlarning ilk tavsifini yozdi yili frantsuz geografiya M.Valdzemyoller materikni Amerigo Vespuchchi sharafiga Amerika deb atashni taklif etdi yili Vasko-da-Gama boshliq Portugaliya ekspeditsiyasi Afrikani aylanib u tib, Evropadan Hindistonga dengiz yu lini ochdi. SHu davrdan boshlab Osiyoni Evropa bilan bo\laygan «Buyok ipak yu lining» ahamiyati pasaya boshladi yillari Fernan Magellan boshliq Ispaniya ekspeditsiyasi okean bu ylab Dunyo aylana sayyohatini amalga oshirdi va Erning sharsimonligini yana bir bor isbotladi, hamda Dunyo okeanini yaxlitligini asoslab berdi (7-rasm) yil Golland sayyohi YAnstszon Avstraliya materigini kashf qildi. Su ngra A.Tasman ( y) materikni hamma tomonidan aylanib chiqdi yili Golland olimi B.Vareniynng «Umumiy geografiya» nomli asarini bosilib chiqishi ilmiy geografiyani rivojlanishi uchun asos bu ldi. B.Vareniy geografiyani ikki qismga bu ladi: umumiy va xususiy. Uning fikricha, umumiy geografiya Erning umumiy xususiyatlarini, xususiy geografiya esa Erning ayrim qismlarini u rganadi. Ilmiy geografik ishlar bosqichi (XVII-XIX asr). Mazkur bosqichdan boshlab birinchi marotaba maxsus ilmiy ekspeditsiyalar uyoshtirila boshlandi. Bunday ekspeditsiyalar Frantsiyada (Bugenvil Laperuza), Buyok Britaniya (J.Kuk, Vankuver), Rossiyada (Bering, CHirikov, Krasheninnikov va boshqalar) uyoshtirildi. Natijada Tinch okeni, Osiyo, SHimoliy Amerika qir\oqlari, Afrikaning va Janubiy Amerikaning ichki qismlari va tabyati u rganildi. Erning ichki qismlari, Er yozasi relefi, Er usti va osti suvlari, shamollar, u simliklar haqida bilimlarni 7

8 tu planishi bilan tabiiy geografiyadan geologiya, gidrologiya, geobotanika va meteorologiya ajralib chiqib ketdi. Ushbu bosqichda ku p ilmiy ishlar mamlakatshunoslik yu nalishida bu lgan. Mazkur ishlar ikki yu nalishda olib borilgan: a) birinchi yu nalishda har bir davlatning geografik tavsifiga katta etibor berilgan; b) ikkinchi yu nalish ayrim u rganilmagan hududlarni geografik tavsifiga ba\ishlangan. Bunday tavsiflar ku p hollarda sayyoh va olimlarning ekspeditsiyalarida yiqqan malumoti asosida tuzilgan. Masalan, S.P.Krasheninnikovning «Kamchatkaning tavsifi», P.S.Pallasning «Rossiyaga sayyohat» va boshqalar. Umumiy er bilimi masalalari nemis olimi I.Kant ( )ning «Tabiiy geografiyadan maruzalar» asarida ku rib chiqilgan. Mazkur asarda shamollar, ularni hosil bu lishi, Er yozasi relefini rivojlanishi ku rib chiqilgan. M.V.Lomonosov ( ) asarlarida ham «Umumiy er bilimi» masalalari ku rib chiqilgan. Mazkur masalalarni M.V.Lomonosov «Er qatlamlari haqida» (1763y) «Atmosfera hodisalari haqida su z» (1753) asarlarida ku rib chiqqan. U er yozasi relefi ichki va tashqi kuchlar tasirida muntazam u zgarib turishini takidlagan. Havo massalarini harakati talimotini yaratgan. XIX asrning birinchi yarmida yirik ilmiy-tadqiqot ekspeditsiyalari hamda milliy geografiya jamiyatlari tashkil qilina boshlandi. Dastlabki geografiya jamiyatlari Buyok Britaniyada (1830), Frantsiyada (1846), Germaniyada (1826), Rossiyada (1845) tuzildi. Turkistonda esa 1898 yil tuzildi. Juda ku p davlatlar tomonidan yirik ilmiy-tadqiqot ekspeditsiyalari uyoshtirildi. Rossiya tomonidan 50 dan ortiq ekspeditsiya uyoshtirildi. Natijada Dunyo okeani haqida yangi malumotlar tu plandi yili esa F.F.Bellinsgauzen va M.P.Lazarev boshchiligidagi ekspeditsiya tomonidan Antarktida materigi ochildi. Mazkur bosqichda Er yozasi tuzilishini u rganish tugallangan. Er qobi\ining rivojlanish nazariyasi CHarlz Layel tomonidan ishlab chiqildi. SHu davrda CH.Darvin tomonidan «Tabiiy tanlanish tufayli turlarning kelib chiqishi» nomli asar yozildi. A.Gumboldt tomonidan ilmiy geografiyaga ba\ishlangan qator asarlar elon qilindi. Okeanografiya fani shakllandi, meteorologik va gidrologik stantsiyalar soni ku paydi va kengaydi. Er yozasida balandlik va chuqurliklarni tarqalish qonuniyatlari aniqlandi. Atmosfera va okeandagi harakatlarning mohiyati ochib berildi (8-rasm). XX asr bosqichi. Mazkur bosqich ikki davrdan iborat: Birinchi davr XX asrning birinchi qismini u z ichiga oladi. Mazkur davrda tabiiy geografiyada qator muhim talimotlar yaratildi. V.V.Dokuchaev tomonidan tabyat zonalligi talimoti yaratildi. A.A.Grigorev tomonidan esa geografik qobiq va geografik muhit talimoti yaratildi. Biosfera haqida talimot esa V.A.Vernadskiy tomonidan yaratildi. 8

9 Geografik qobiqning bu ylama (vertikal) va ku ndalang (gorizontal) tuzilishi, rivojlanishi va tarkibiy qismlari haqida tushunchalar ishlab chiqildi. Bu sohada L.S.Berg, K.K.Markov, S.V.Kalesnik, N.A.Solntsev, A.G.Isachenko, F.F.Milkov yirik ilmiy ishlarni amalga oshirdi (9-rasm), S.V.Kalesnik 40- yillari geografik qobiqning tuzilishi va rivojlanishi umumiy er bilimi fanining u rganish obekti degan \oyani ol\a surdi. XX asrning ikkinchi yarmida tabiiy geografiya fan-texnika inqilobi (FTI) tasirida rivojlana boshladi. FTI davrining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: - fanni jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchlariga aylanishi; - yangi energiya manbalarini va suniy materyallarni yaratilishi; - kosmik texnikani va Erni masofadan turib u rganish usullarini rivojlanishi; - fanlarning u zaro tasirining kuchayishi va oraliq fanlarning rivojlanishi (bioximiya, biofizika, geoximiya, geobotanika, geofizika va h.k.). - ekologik sharoitning keskin suratlarda yomonlashuvi. Ikkinchi davrda geografiya fanining rivojlanishidagi asosiy natijalar quyidagilardan iborat: - FTI davrida insonni tabyatga tasiri mahalliy (lokal) miqyosdan mintaqaviy va sayyoraviy miqyosga ku tarildi; - geografiya fanida shakllangan yangi myammolar mazkur fanda modellashtirish va tajriba usullarini keng qu llashni taqazo qildi; - XX asrning 60-yillarida geografiya fanida miqdoriy inqilob ru y berdi, yani matematik metodlar va EHM keng qu llanila boshlanadi; - kartografik usullar yanada kengroq qu llanila boshlandi; - kosmik usullar yordamida aylanasimon tuzilmalar, atmosfera harakatlari, okean suvi aylanma harakati, okeanlarni chuqurdagi suvlarini ku tarilish jarayonlari aniqlandi. Mazkur bosqichda ekologiya, landshaftshunoslik, tabiiy geografik rayonlashtirish, injenerlik geografiyasi, geografik bashorat, meliorativ geografiya shakllandi va yanada rivojlandi. 4. Umumiy er bilimining predmeti va vazifalari. Umumiy er bilimining u rganish obekti geografik qobiqdir. Geografik qobiq haqidagi talimot XX asrning 30-yillarida yaratilgan bu lsada, ammo uning ayrim \oyalari tabiiy geografiya fanining rivojlanishining butun tarixi davomida shakllana borgan. Ku p davrlar davomida geografiya asosan Er yozasini tasvirlash bilan shu\ullanib keldi. Geografik u lkalarni, mamlakatlarni tasvirlash bilan bir qatorda ilmiy geografiya ham 9

10 rivojlana boshladi. Geografik voqea va hodisalarni tasvirlashdan ularni ilmiy asoslashga u tish A. Gumboldt asarlarida ku rina boshladi. SHunday qilib, umumiy er bilimining maqsadi tabiiy muhitni yaxshilash va unda sodir bu ladigan jarayonlarni va hodisalarni boshqarish tizimini ishlab chiqish hamda Er tizimini barqaror rivojlanishini taminlash maqsadida geografik qobiqning tuzilishi, shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlarini u rganishdan iboratdir. Umumiy er bilimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - tabyatdan va tabiiy resurslardan foydalanishni sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy darajalarda oqilona boshqarishni ilmiy asoslarini ishlab chiqish; - geografik qobiq hozirgi paytda inson tomonidan muntazam ravishda u zgarmoqda. SHuning uchun geografik qobiq jamiyat bilan uzviy ravishda bo\langan. Natijada geografik qobiq tarkibida tabiiy-texnogen tizimlar shakllangan. Geografik qobiqni holati u zgara boshlaydi, bunday yangi holatda geografik qobiq yangi miqdoriy jihatlarga ega bu ladi. Tabiiytexnogen tizimlarni shakllanishini tarkibini va tuzilishini u rganish umumiy er bilimining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi; - geografik qobiqni boshqarish juda murakkab myammolardan hisoblanadi. SHuning uchun geografik qobiqning boshqarishni modelini ishlab chiqish mazkur fanning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi; - geografik qobiqning tuzilishi murakkabdir. SHu sababli umumiy er bilimining muxim vazifalaridan biri geografik qobiqning bu ylama va ku ndalang tuzilishini asosiy hususiyatlari va qonuniyatlarini u rganishdir; - geografik qobiq doimo rivojlanishda va harakatdadir. Mazkur harakatlarni u rganish geografik qobiqning asosiy hususiyatlarini ochib berishga imkon beradi. Umumiy er bilimining navbatdagi vazifasi geografik qobiqdagi harakatlar sababini va oqibatini u rganishdan iboratdir; - geografik qobiq murakkab rivojlanish tarixiga ega. Uning rivojlanishining va murakkablashishining malum bir bosqichida Erda hayot va odam paydo bu lgan. SHuning uchun umumiy er bilimi geografik qobiqning rivojlanish tarixini alohida u rganadi. 1. Tabiiy geografiyaning tadqiqot usullari. Tabiiy geografik tadqiqotlar olib borishda hamma fanlarda qu llaniladigan, hamda maxsus tadqiqot usullaridan foydalaniladi. Hozirgi paytda deyarli hamma fanlarda tizimli tadqiqot usullari keng qu llaniladi. Tizimli tadqiqot usulida har bir tabiiy geografik borliq (obekt) u zaro tasirda bu ladigan turli 10

11 xil tarkibiy qismlardan iborat tizim deb qaraladi. Geografik qobiqni tizim deb oladigan bu lsak, u yana vertikal va gorizantal yu nalishda yanada maydaroq tizimchalarga, mazkur tizimchalar yanada kichikroq tizimchalarga bu linib ketadi. Bundan tashqari tabiiy geografiyada fanlararo qu llaniladigan matematik, geoximik, geofizik va modellashtirish usullaridan ham foydalaniladi. Hozirgi paytda tabiiy geografiyada matematik usullar juda sustlik bilan qu llanilmoqda. Ku proq matematik statistika va ehtimollar nazariyasi qu llanilmoqda. Geografik obektlar juda murakkab bu lganligi uchun hozirgacha ularni matematik jihatdan ifodalash ancha murakkab masala hisoblanadi. SHunga qaramasdan murakkab matematik tahlil usullari geomorfologik tadqiqotlarda keng qu llanilmoqda (Devdaryani, 1973). Geoximik usullar landshaftshunoslik tadqiqotlarida keng qu llaniladi. Geoximik usul yordamida landshaftshunoslikda ximiyaviy elementlarni harakati u rganiladi. Ximiyaviy elementlar ku proq balandliklardan pastqam joylar tomon harakat qiladi. Natijada turli xil landshaftlar hosil bu ladi. Geofizik usullar yordamida landshaftlarda sodir bu ladigan energiya va modda almashinuvi jarayoni u rganiladi. Modellashtirish usuli tabiiy geografiyada keng qu llaniladi. Hozirgi paytda jamiyat va tabyatni u zaro tasirini modellashtirish tabiiy geografiyani va ekologik geografiyaning asosiy myammolaridan biri hisoblanadi. Tabiiy geografiyada maxsus tadqiqot usullari keng qu llaniladi. Ular tabiiy geografiyaning u zida ishlab chiqilgan usullardir. Bunday usullarga qiyosiy tavsif, ekspeditsiya, kartografik, paleogeografik, landshaft-indikatsiya va boshqa usullar kiradi. Qiyosiy tavsif usuli tabiiy geografiyada qadimdan qu llab kelinadi. Hozirgi davrda ham mazkur usul geografik tadqiqotlar olib borishning asosiy usuli hisoblanadi. qiyosiy-tavsif usuli turli hududlarni relefini, iqlimini, ichki suvlarini, u simligi, tuproq, hayvonot dunyosi, tabyat zonalari va landshaftlarni u rganishda keng qu llaniladi. Mazkur usul mamlakatshunoslikda ku proq foydalaniladi. Ekspeditsiya yoki dala usuli tabiiy geografiyaning asosiy usullaridan biridir. Geografik nazariyalar asosan dalada tu plangan malumotlar asosida rivojlanadi. SHuning uchun mazkur usul antik davrdan to hozirgi davrgacha geografik malumotlar olishning va tabyatni hamda xu jalikni u rganishning asosiy usuli bu lib hisoblanib kelmoqda. Ekspeditsiyalar kompleks va maxsus qismlarga bu linadi. Kompleks geografik ekspeditsiyalarda malum bir hududning tabiiy yoki iqtisodiy geografik sharoiti har tomonlama tu la u rganiladi. Masalan, Buyok shimol ekspeditsiyasi ( ), akademik ekspeditsiyalar ( ) va boshqalar. Birinchi kompleks ekspeditsiya natijasida Kamchatka yarim 11

12 oroli tabyati u rganildi, SHimoliy Amerikaning shimoli-\arbiy qismlari ochildi, SHimoliy Muz okeani qir\oqlari u rganildi. Ikkinchi, yani kompleks akademik ekspeditsiyalarda Rossiyaning turli qismlarini tabyati u rganildi. 30-yillardagi Tojik-Pomir kompleks ekspeditsiyasi, Xorazm ekspeditsiyalari ana shunday ekspeditsiyalardan bu lgan. Mazkur ekspeditsiyalar tabyatni yoki xu jalikni ayrim tarkiblarini hamda tarmoqlarini u rganish uchun uyoshtiriladi. Masalan, geologik qidiruv ekspeditsiyalarida hududning geologik tuzilishi va foydali qazilmalari, tuproqshunoslik ekspeditsiyalarida tuproqlar, landshaft-shunoslik ekspeditsiyalarida landshaftlar u rganiladi. Bundan tashqari muntazam ishlaydigan ekspeditsiyalar ham uyoshtiriladi. Masalan, Tyan-SHan statsionari 1945 yilda ochilgan. Kartografik usul har bir geografik tadqiqot ishlarida qu llaniladi. Kartografik usul yordamida tabiiy va iqtisodiy sharoitning umumiy va xususiy tomonlari tavsiflanadi. Masalan, kompleks xaritalar, tabiiy xaritalar, geologiya, tuproq, u simlik, landshaft, qishloq xu jaligi, sanoat va boshqa xaritalar. Aerokosmik usullari ham tabiiy geografiyada keng qu llaniladi, ular turli ilmiy ishlarda hamda xaritalar tuzishda foydalaniladi. Paleogeografik usul tabiiy geografiyada geologik rivojlanish davomida tabiy sharoitning shakllanishi va u zgarishini aniqlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari mazkur usul malum bir jarayonlarni rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash asosida ularni u zgarishini bashorat qilishga imkon beradi. Hozirgi paytda tabiiy geografiyada injenerlik geografiyasi shakllanmoqda. Mazkur fan tabiiy geografiya, injenerlik geologiyasi va injenerlik geomorfologiyasi hamda injenerlik ekologiyasi fanlari asosida rivojlanmoqda. Injenerlik geografiyasi mazkur fanlarda qu llaniladigan dala, laboratoriya va mexanik-matematik usullardan foydalanadi. SHu bilan birga injenerlik geografiyasini u zida ishlab chiqilgan tadqiqot usullaridan keng foydalanadi. Asosiy geografik qonuniyatlar. Tabiatdan, tabiiy resurslardan twg`ri foydalanish, tabiatni inson manfaatini kwzlab wzgartirish tabiatning asosiy geografik qonuniyatlariga asoslanib amalga oshirilishi kerak. Aks holda kutilgan natijaga erishish mumkin emas. Tabiatdan foydalanishda doim diqqat e`tiborda tutilishi kerak bwlgan asosiy qonuniyatlar quyidagilardan iborat. Er landshaft qobig`ining bir butunligi. Erning landshaft qobig`i ham, har bir landshaftda tabiat komponentlari-rel`f, tog` jinslari, tuproq, iqlim, er usti va er osti suvlari, hayvonot hamda wsimlik dunesi, va ularning elementlaridan turadi. 12

13 Tabiat komponentlarining har biri wziga xos qonunitlar asosida bwladi va rivojlanadi.biroq hech bir komponent boshqa komponentlardan ajralgan holda rivojlanmaydi. Ular doim bir-birining ta`sirida bwladi va ularning orasida moda va energiya almashib turadi. Shuning uchun landshaft qobig`i va har bir landshaft tabiiy komponentlarning oddiy yig`indisidan iborat bwlmay, ularning wzaro uzviy boqlangan bir butunligidan iborat. Landshaftning barcha komponentlari muayyan muvozanatda shunday tabiiy kompleks paydo etadi, unda yangi sifat yuzaga keladi. Landshaft qobig`i va landshaftlarning bir butunligi tabiat komponentlarining shunday nozik muvozanatidan iborat, geografik komplekslardagi bironta qismining wzgarishi, butun kompleksning wzgarishiga olib keladi. Landshaft qobig`i yaki ayrim landshaftlarning, chunonchi, geografik komplekslarning wzgarish kwlami (masshtabi) ayrim tabiat komponentlarining wzgarish kwlamiga bog`liq. Turli komponentlarning rivojlanish tezligi sur`ati (har turli bwladi). Eng tez wzgaradigan komponent hayvonot dunesi. Undan keyin wsimlik, tuproq, suvlar, iqlim tafovutlari, rel`ef, tog` jinslari turadi. Insonning har bir urindagi xujalikdagi, faoliyati landshaft tarkib topgan muayyan tabiiy geografik protsesslarga ta`sir kursatadi. Tabiatga inson tarafidan berilgan birinchi turtki «tabiiy kompleksda bir qator uzgarishlarga, baz`an insonning bevosita kursatgan ta`siriga qaraganda juda katta natijalarga olib kelishi mumkin. Tabiatdagi sabab va oqibat bog`liqlari oddiy bog`liq bulmay, juda murakkab bog`liq. Ana juda murakkab bog`liqni bilib olgandagi insonning xujalikdagi faoliyati ta`sirining geografik kompleks komponentlari orasidagi muvozanatning qanday ywnalishda wzgartirilishi haqida fikr yuritish mumkin. D.L. Armandning tili bilan aytganda tabiatdagi nozik sabab-oqibat munosabatlarini bilmagan insonning tabiatdan foydalanishga urinishi, arilarning wziga wrgimchakning urug`iga wxshaydi. Landshaft komponentlarining wzaro modda va energiya almashinuvi orqali aloqadorligi. Landshaft komponentlari orasida moda va energiya twxtovsiz almashinib turadi. Bunday moda va energiyaning almashinuvi oddiy bwlmay, bu jaraen davomida moda va energiyada sifat wzgarishi ham yuz beradi. Quyashdan keladigan nur energiyasi boshqa kwrinishlariga-issiqlik, mexanik, bioximik energiyaga aylanadi. Landshaft qobig`ining va har bir landshaftning, shuning uchun geografik sistemaning hammasi ham ularda moda va energiya almashuv jaraenlarining kompleksidan iborat. 13

14 Landshaftlar kompontlari orasida moda va energiya almashuvi hamda ularning wzgarishining wziga xos xususiyatlariga ega. Landshafatlarda ham xudi tirik organizmlardagidek modda va energiya almashinuvi qayta wzgarib turadi. Masalan, xlorofill molekulalari erdamida yuz beradigan fotosintez jaraeni natijasida organizmda quyashning nur energiyasi bilan jonsiz tabiat moddalaridan organik moddalar yuzaga keladi. Ular haet uchun modda va energetika bazasini yuzaga keltiradi. Tabiatda aylanma harakat zanjirining bir erida uzilish yuz beradigan bwlsa, unda moda almashinuvi buziladi. Ba`zi zararkundalarni ywq qilish uchun ishlatiladigan zaharli ximikatlarni bakteriya va zambrug`lari ham ywq qilib yubrishi mumkin. Bunda landshafatdagi modda almashinuvida muayyan uzilish bwladi. Bu emon oqibatga olib kelishi mumkin. Inson wzining xwjalik faoliyati bilan tabiatdagi moda va energiya aylanishi jaraeniga ta`sir etmoqda. Bu jaraenda million yillar davomida tarkib topgan shu muvozanat buzilmoqda. Insonning xwjalik faoliyati ta`sirida er yuzasidagi wrmonlarning 40 foizdan ortiq qismi qwq qilindi. Sug`oriladigan erlarga ketadigan suvning 60 foizi yaqini dare va kwllarga qaytib tushmaydi. Atmosferadan sanoat ehtiejlari uchun har yili 10 mlrd t. kislorod olinadii, u atmosferaga qaytib kelmaydi va boshq. Sanotda ishlab chiqarilaetgan ba`zi mahsulotlar chorvaga juda chidamli bwlganlikdan moddalarning aylanma harakatlariga jalb etilmay qolib, tuproq va grunt ifloslanmoqda. Bularning hammasi tabiatda modda aylanish jaraenidagi muvozanatga ta`sir kwrsatmay qwymaydi. Zonallik va azonallik (mintaqaviy) qonuniyatlar. Landshaft qobig`ining tuzilishi uning energiya manbaiga bog`liq. Er sharsimon bwlganlikdan quyashdan keladigan radiatsiya miqdori erning ekvatordan qutblarga qarab qonuniy turda Kamayib boradi. Bu avvalo er yuzasining issiqlik rejimida shuningdek, havo massalarining harorati hamda zichligida kwrinadi, havo tsirkulyatsiyasiga ta`sir kwrsatadi. Biroq quyashdan keladigan issiqlikning er yuzasida taqsimlanishi geografik kengliklarga twliq twg`ri tushavermaydi. Bunga sabab, erning wz wqi atrofida, Quyash atrofida aylanishi hamda butun aylanish davrida erning aylanish wqlarining ekliitika tekisligiga nisbatan 66 gr burchak paydo etib tushadi. Erning aylanishi va issiqlikning notekis taqsimlanishi natijasida troposferada havo oqimining zonal sistemasi yuzaga keladi. Bu esa, er yuzasining radiatsiya va issiqlik balansinibiroz wzgartirib yuboradi. 14

15 Natijada, quyashdan tushadigan eng kwp radiatsiya ekvatorga emas, balki gr kengliklar oralig`iga twg`ri keladi. Erning wz wqi atrofida aylanishi va ekliptika bwylab quyash atrofidagi harakati natijasida Quyash radiatsiyasi yil bwyicha bir tur miqdorda tushmaydi. Buning natijasida issiqlik va radiatsiya zonalari yil davomida mavsumli turda siljib turadi. Bu ham landshaft qobig`idagi zonallikni qiyinlashtirib yuboradi. Zonalik erning landshaft qobig`ini barcha komponentlarida muayyan darajada wz aksini topgan. Lekin shu zonallik Quesh radiatsiyasining kengliklarga qarab bwlishtirilishin twg`ridan twg`ri bwlishida emas. Zonaliklandshaftning har turli tabiiy geografik jaraenlarda turlicha kwrinadi. Masalan, zonalarning wzgarishi bilan havo haroratining va eg`in miqdori bir turda wzgarmaydi. Zonallik landshaftning barcha komponentlari hamda tabiiy jaraenlar uchun xos bwlgan umumiy geografik qonun. Zonalar vaqti va makonda wzgarib turadi. Ularning wzgarishi kosmik va planetar sabablar ta`sirida iqlimning wzgarish oqibatlarida yuzaga keladi. Lekin landshaft komponentlari iqlimning wzgarishidan har turli ta`sirlanadi. Eng tez wzgaruvchan komponentlar wsimlik va hayvonot dunesi undan swng er ust va er osti suvlari rejimi. Rel`ef bilan tog` jinslarining eng sekin wzgaradigan komponentlari bwlib hisoblanadi. Shuning uchun, landshaftlarning bunday barqaror»komponentlari hozirgi zamon zonallik xususiyatlariga xos tushintirmasligi mumkin. Landshaft qobig`ining tuzilishida zonallik qonuniyat bilan birga azonallik qonuniga amal qiladi. Azonallik erning ichki energiyasining ta`sirini hamda er qobig`ining rivojlanishi oqibati sanaladi. Landshaft qobig`idagi radiatsion zonallik qonuniga mos kelmaydigan tabiiy xususiyat va hodisalarni talab etuvchi barcha boshqa zonallik, masalan, balandlikning regionalligi, meridional zonallik, sektoriallik, regionallik, va shu kabilar azonallik deb ataladi. Bular erning ichki energiyasining, ta`sirining natijasi bwlgan tektonikalik rivojlanishga bog`liq. Erning landshaft qobig`idagi eng kata azonnalik er yuzinig okeanlar va quruqlikdan iborat ekanligida. Materiklarning okeanlarga yaqin va ulardan uzoqdagi bwlimlarining geografik kompleksleriga qarab har bir materikda u`ch region (sektor) ajratiladi. Bular G`arbiy okean 15

16 ekasi (eni), markaziy kontinental va sharqiy okean sektorlari. Bu har bir regionning tabiat zonalari sistemasi bir-biridan farq qiladi. Er yuzasining dengizdan qancha balandlikda joylashganligi, eng yangi tektonikalik harakatlarning wzgachaligi, joyning geologik tuzilishi, tog` jinslarining tarkibi, tabiiy landshaftlarning azonalligida juda muhim ahamiyatga ega. Joyning dengizdan balandligi iqlimga ta`sir etadi. Er usti va er osti suvlarining kwplagan xususiyatlari, tuproqning meneral tarkibi, rel`efning skul`ptura turlari kwplagan tamonlari tog` jinslari bilan bog`liq. Er yuzasi tuzilishini eng muhim geografik ahamiyati Balandlik zonalarinig tarkibini topish bwlib hisoblanadi. Balandlik zonalardagi tog`larda yuqoriga kwtarilgan sayin radiatsiya balansinig keskin kamayishi va eg`in miqdorining wzgarishini oqibatlari. Lekin balandlik zonalari tekislikdagi zonalarni twliq takrorlamaydi. Tekislikdagi ayrim zonalar tog`larda butunlay wzgarmaydi. Tog`lardagi balandlik zonalarining kwrinishi (spektri) har turli bwlib, u tog`larning qaysi kenglik zonasida, materiklrning qanday regionlarda joylashganligi hamda tog`larning ekspozitsiyasiga bog`liq turda har turli bwladi. Azonallik qonuniyatida zonallik qonuniyatiga wxshab umumiy geografik qonuniyat bwlib, geografik komplekslaring barcha komponentlarida wz kwrinishini topadi. Bir-biridan butunlay mustaqil bwlgan ikki qonuniyat er yuzasini barcha qismida birgalikda ta`sir etadi. Landshaft qobig`idagi jaraenlarning davriylik xususiyati. Landshaft qobig`idagi va har bir kichik geografik kompleksdagi tabiiy jaraenlarni davriylik xususiyatga ega. Davriylik deganda bir ywnalishda rivojlanaetgan tabiiy xodisalar kompleksning vaqti davomida takrorlanib turishi tushiniladi. Tabiatdan foydalanishda, ayniqsa qishloq xojaligi ishlarini twg`ri amalga oshirishda, qurilish ishlarida tabiatdagi jaraenlarning xususiyatlarini nazarda tutish lozim. Sababi tabiat hodiysalarining qisqa vaqt davomida wrganishdan olingan ma`lumotlar tabiatta yuz beradigan jaraenlarni twliq kwrsatmaydi. Tabiatda davriylikning ikki turli formasi baor. Ritmiklik, tsikllik, odatda, davriylik deganda bir vaqtning wzida takrorlanib turadigan davriy jaraenlar tushuniladi. Masalan, Erning wz wqi atrofida hamda Quesh atrofida aylanishi va shuning atrofida yuz beradigan jaraenlar. Qaytalanib turish vaqti bir tur bwlmagan jaraenlar tsikllik jaraenlar deyiladi. Masalan, Queshning faolligining wzgarish tsikli wrta hisob bilan 11 yil 1,5 oy davomida qaytalanib turadi. 16

17 Asosan Queshning faolligi eng kuchaygan ikki vaqt orasidagi davr 9 yildan 14 yilgacha davom etadi. Tsikllikda tabiiy jaraenlarni har bir twliq takrorlanish davri bir turda davom etmaydi. Insoniyat wz umri davomida tabiatda bor bwlgan ritmlik xusisiyatlari qonuniyatiga amal qilishi kerak. Sababi tabiiy jaraenlardagi ritmlik darelarning suv rejimida, ekinlarning hosildorligida, termik resurslar hajmida, ayrim xashoratlarning keskin kwpayishi eki ozayib ketishida va boshqalarda kwrinishi mumkin. Geografik komplekslarning ayrim komponentleri tashqi ritmik jaraenlar ta`sirida turli darajada beriladi. Bularni oldindan bilish xojalik kwz qarashidan ham, ilmiy tamondan juda ahamiyatli. Landshaft qabig`idagi davriyliklarni takrorlanish vaqtiga qarab 4 kata guruhga bwlish mumkin. 1. Sutkalik ritmik (ritmiklik), u erning wz wqi atrofida sutkalik aylanishi natiyjasida tun bilan kunning almashishida yuzaga keladi. Tog`li wlkalarda esadigan tog`-vodiy shamoli sutka davomida wzywnalishini ikki marta wzgartiradi. Vodiylarda quriladigan sanoat korxonalarining havo aylanishiga ta`sirini ozaytirish uchun tog` vodiy shamolining bunday esishini hisobga olish zarur. Emirilish jaraenida, tuproq paydo bolishida ham sutkalik ritmik baholanadi. 2. Mavsum (fasl)li ritmika erning Quesh atrofidagi yillik aylanishin va bu aylanish vaqtida er wqining ekliptika tekisligiga qaraganda 66,5 gr ortganligini wzgarmaganligi natijasida mavsumning davriy almashib turishida landshaft qabig`idagi mavsumli ritmika yuzaga keladi. Mavsumlik ritmika er yuzi tabiatidagi barcha hodiysalarda kwrsatiladi. Lekin ba`zi bir hodiysalarda keskinroq bwladi. Boshqalarida sustroq bwladi. Mavsumli wzgarishlarga bog`liqligi ywqday kwringan ayrim tabiiy hodiysalarda mavsumli ritmikani baholash mumkin. Masalan, kuchli er silkinishlar kwpincha kuz va bahor oylarida yuz beradi. Insoniyat wzining xojalikdagi mavsumli ritmik Wzgachaliklarini nazarda tutishi kerak. Mavsumli wzgarishlarniing fenologlar wrganib kelgan. Lekin ular asosan organikalik dunedagi wzgarishlarni baholab borgan. Anig`ida ham mavsumli ritmik wzgarishlar, yuqoridagi misollardan kwrinib turibdi, tabiatning barcha komponentlerida yuz beradi. 3. Asrlik (asr ichida) ritmika. Bunday ritmlik jaraenlardan 11 yillik, yillik, yillik tsiklda takrorlanib turuvchi iqlim wzgarishlarini kwrsatish mumkin. 11-yillik davriylik kwllarda loyqaning twplanishida, daraxtlarning yillik halqalarida, chigirtkalarning kwpayishida ayrim kasalliklar epidemiyasida aniqlangan. 17

18 4. Asr osha (kwp asrlik) va geologik ritmlar. Asr osha ritmlardan yil davom etadigan iqlimiy ritm biroz yaxshi wrganilgan. Tabiiy geografik jaraenlardagi davriylik, u qancha vaqtni wz ichiga olganligidan qa`tiy nazar, epiq (berk) sistemani paydo etmaydi. Sababi landshaft qobig`i twxtovsiz rivojlanishda davom etadi. Shuning uchun landshaftning holati hohlagan bir ritmning boshlanishida qanday bwlsa, ritm tugab boshlanaetganda oldindagiday holatda bwlmaydi. Insonning xwjalikdagi faoliyatining tabiatga ta`sirining geografik oqibatlari. Insonning xwjalikdagi faoliyati oqibatida tabiatda muayyan wzgarishlar yuz beradi. Ba`zi bir vaqtlari shunday bir wzgarishlar bwladi. Ular tabiatga ta`sir kwrsataetganda bular haqida hatto wylab kwrilmagan ham bwlishi mumkin. Insonning tabiatga ta`sirining oqibatlarini wrganish va ularning qanday natijalarga olib kelishini oldindan bilish uchun tabiatda, geografik tizimlarda, ularning komponentlarida insonning xwjalikdagi faoliyati bevosita yuzaga keltirgan wzgarishlar bilan birga komponentlarning wzaro aloqalarida, muvozanatida yuz bergan wzgarishlarni tahlil qilish juda wrinli. Inson xwjalik faoliyatining tabiatga ta`sirini wrganishda twrt narsaga alohida diqqat qratishimiz kerak. Insonning xwjalik faoliyati geografik sistema (landshaft) ning qanday komponentiga, komponentlar guruhiga ta`sir etadi. Uning kwlami qanday, qanday natijalar kwzda tutiladi. 2. Insonning bu ta`siri tabiat komponentlari orasidagi wzaro aloqalarda qanday wzgarishlarga olib keladi. 3. Insonning xwjalik faoliyati bilvosita ta`sir kwrsatilgan erdan atrofiga qancha masofada eyiladi. Buni wrganishda zarur. 4. Geografik sistemalarning inson ta`siri ostida wzgarishining tezligi va ywnalishi geografik sistemaning barqarorligiga bog`liq. Geografik sistemalarning tashqi ta`sirga nisbatan qanchalik barqaror ekanligini wrganish tabiiy muhitga inson ta`sirini analiz qilishda asosiy masala bwlib sanaladi. Geografik sistemalarning barqarorligi va ozgaruvchanlik xususiyai ularning tabiiy geografik tabaqalanishining qaysi pog`onasida ekanligiga, oddiy yaki murakkabligiga bog`liq. Shuning uchun inson xwjalik faoliyatining tabiatga ta`sirini wrganishda ham, tabiiy muhitni, landshaftlarni inson uchun qulay qilib yaxshilash ilojlarini ishlab chiqarishda ham qanday geografik sistemaga tegishli ekanligiga qarab tabaqali endashish zarur. Geografik komplekslarga insonning xwjalikdagi faoliyatining ta`siri turlarini industrial, energetika, qishloq xwjaligi, rekreatsion va boshqa turlariga bwlish mumkin. 18

19 Insonning tabiiy muhitga ta`sirini fatsiya, urochishe, joy (mestnost`) landshaft, tabiiy rayon, tabiiy zona, wlka, region orasidagi xususiyatlarini wrganish mumkin. Insonning xwjalik faoliyatining geografik komplekslarga ta`sirini wrganish uchun maxsus ekspeditsiyalar tashkillashtirilib, statsionar kuzatishlar wtkazilib, kompleksli tadqiqotlar olib borish wrinli. Tog`- jinslari wrnining wzgarishi va uning oqibatlari. Ingsonning xwjalik faoliyati natijasida er qobig`i (litosfera) ning jinslari tog`-kon sanoati, muhandislik qurilish ishlari, shaharlarni barpo etish natijasida bir erdan ikkinchi erga kwp kwchiriladi, ba`zi bir erlarda kwp miqdorda twplanib qoladi yaki olib ketiladi. Er qobig`idagi jinslarning bir erdan ikkinchi erga kwp miqdorda olib tashlanilishi gravitatsion muvozanatning buzilishiga olib keladi. Tog` jinslarining bir erdan ikkinchi erga olib tashlanishi antropogen rel`efni yuzaga keltiradi. Antropogen rel`ef mikrorel`efni, ba`zida mezorel`efni wzgartiradi. Sababi, kwmir qazib chiqariladigan erlarda chiqindi jinslar konlar (terrikonlar) ning balandligi 300 m gacha etadi. Kar`erlerning chuqurligi 580 m ga etadi. Maydoni bir necha km kv ga etadi. Katta kwmir havzalarida yuzlab terrikonlar landshaft, wzgachaliklarini belgilaydi. Bunday rel`ef turlari geografik kompleksdagi tabiat komponentlarining muvozanatini wzgartirib, tabiiy geografik jaraenlarning wzgarishiga sababchi bwladi. Ayniqsa gravitatsion jaraenlar kuchayadi. Shahar qurilishida ham er qobig`ining muvozanati wzgaradi. Kata joylarning og`irligi natijasida erning yuzasi chwkadi. Toshkentda avvalgi kwplagan jarliklarni kwmib, er yuzasining tekislanishi natijasida suvning oqishi qiyinlashib, sel eqqanda kata kwlmaklar paydo bwlmoqda. Jarlarning kwmilishi er osti suvlarini yuzaga kwtaradi. Bu wz navbatida yangi tabiiy geografik jaraenlarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Kata suv omborlarining buned etilishida shu atrofdagi erlarning iqlimini yumshartadi, er osti suvining rejimini wzgartadi. Gravitatsion muvozanatni wzgartadi. Suv omboridagi suvning og`irligi yana shu qatlamlardagi bosimning muvozanatini wzgartib, er qimirlashiga ta`sir kwrsatadi. Insonning kon qazish faoliyati oqibatida er yuzi rel`efining wzgarishi (notekis bwlishi) tuproq eroziyasini, surilmalarning qulashlarini kuchaytiradi. 19

20 Insonning kon qazish faoliyati natijasida rel`efning wzgarishi atrofdagi juda katta bilvosita wzgarishlarga sababchi bwladi. Er osti suvlari, ayniqsa, er usti suvlarining rejimi wzgaradi. Er osti suvining sathi kamayib ketsada, kwtarilsada wsimlik qatlamiga, oqova suvning rejimiga, tuproqdagi jaraenlarga ta`sir etadi. Konlardvn chiqarib tashlangan kereksiz jinslar konlari tez ungiraydi va ularni shamol uchirib, suv oqizib atrofga tarqatadi. Bu jinslar kwpincha shwr, tarkibida sul`fatlar va boshqa zaharli moddalar bwladi. Inson xwjalik faoliyatining tuproqqa ta`siri yanada kuchliroq bwlib, kengroq maydonga tarqaladi. Erni haydash, tekislash tuproqqa ishov berish natijasida er yuzida har yili 3x10 kv12 tonna tog` jinsi wrnidan qwzg`aladi. Albatta erni haydash tuproqqa ishlov berish har turli wg`itlar berish, ekinlarning hosildorligini oshiradi. Hozirgi vaqtda quruqlik maydonining 10 foiz ortiq qismi haydaladi. Bu haydashdan oldin va haydalaetganda tabiiy wsimlik qatlami ywq qilinadi Shuning wzi ham tabiatdagi moda va energiyaning biologik aylanishiga ta`sir etadi. Buning ustiga wsimlik qatlamining ywq qilinishi suv va shamol eroziyasini kuchaytiradi. Shuning uchun butun dunedagi haydaladigan erlarning foizi har turli darajada yuvilgan. Chwllarimizdagi tizma qum rel`efi, tog`larimizdagi yalang`och enbag`irlar, surilmalarning paydo bwlishida insonning xizmati «juda katta bwlgan. Tabiy geografiyaning taxlil qilish yunalishlari. Kursting maqseti-studentlerde oqiw dawaminda poyda bolg`an, ko`binese alimlar va tabiy geograflar aldinda ushirasatug`in echishi qiyin ma`selelerge qizig`iwshilik oyatiw, olardi echish ushin umtiliwshilik poyda etiw, hozirgi ilmdegi va tabiy geografiyadag`i ilmiy va a`meliy muommolardi tu`sindiriw. Ha`r qanday ilmning aldinda bolg`aninday tabiy geografiyaning aldina qoyg`an maqsetleri, vazifalari va echish kerak bolg`an muommolari bar. Hozirgi vaqtda tabiy geografiya aldinda qanday muommolar bar. Biz kurs dawaminda usilarg`a toqtalip o`temiz. Olarding asosiylari to`mendegiler. 1.Tabiy kompleksler poyda etiwshi barlik komponentler va elementlerding o`z-ara aloqalilig`i va o`z-ara qarim-qatinasiqlarin basqariwsha nizamlardi biliw va aniqlaw. Bularg`a geografik qabiqting komponentleri orasidag`i qarim-qatnaslardi aniqlaw va sanlik mexanizmin u`yreniw, olarg`a ta`sir etiwshi ekzogen, tektonikalik va kosmoslik faktorlarding ta`sirin 20

21 aniqlaw, olarding geografik rezul`tatlarin aliw ma`seleleri kiredi. Bul erde geografik ob`ektler va olarding sistemalarining kengislikte poyda bulish nizamliklari tu`siniledi. Tabiy geografiyada minglag`an belgili bo`lek-bo`lek ju`rgen faktler ma`lim. Ilmning vazifasi olardi ayirim gruppalarg`a biriktirip, keyninen uliwma teoriya va tushunchalerge ja`mlestirip uliwmalastiriw kerak. Tabiatting ko`plegen nizam va nizamliklari bizlerge da`slepki ata-babalarimiz turmisinan emperikalik jol tabiat o`tip, bizlerge a`dettegi na`rsege aynalg`an. Biraq elede tabiatta ashiliwi kerak nizamliklar ko`p va o`z ashiliwlarin ku`tpekte. S.V.Kolesnik ta`repinen tabiattag`i ayirim nizamliklar keltirilgen. Masalan, 1) Materikler va okeanlar bir-birine o`zining jaylasiwi boyinsha qarama-qarsi. 2) Materiklarding shetleri oraylik bo`limlerine qarag`anda ko`teringki. 3) Barlik geografik komponentler va landshaftlar kenglik boyinsha ekvatordan polyuslerge qaray nizamli o`zgeredi. 4) Geografiyaning bir tiptegi zonalar ha`r qiyli poyaslarda qaytalanadi. Bularding ha`r birining astinda bir nizam jatir. Geografik qobiq va uning shekaralari. Tabiy geografiyaning izertlew ob`ekti geografik qabiq bulib esapalanadi. Ol o`z aldina ju`da` quramali, tariyxiy da`wirlerde poyda bolg`an va u`ziliske ushiramay rawajlanip atirg`an o`z betinshe sapali materiallik sistema. Ol troposferaning joqarg`i shegarasinan, er qabig`ining to`mengi shegarasi yamasa Moxorovich shegarasina deyin. Biraq, geografik qabiqting bul ko`rsetken shegarasin vame ilmpazlar ta`n almaydi. Ko`pshilik geogroflar (A.G.Isachenko53, D.L.Armand 57, I.M.Zabelin 57, F.N.Mil`kov, L.P.Shubaev 1977) geografik qabiqting joqarg`i shegarasin troposferaning joqarg`i shegarasinan o`tkeredi. V.I.Vernadskiy, A.A.Grigor`ev, S.V.Kolesnik, K.K.Markovlar qabiqting joqarg`i shegarasin stratosferaning ozon ekrani yag`niy tirishilikting joqarg`i bag`anasin belgileydi. M.M.Ermolaev-stratopawzani, N.M.Svatkov-mezapawzani, I.M.Zabelin-tengiz betinen km, sebebi usi biyiklik arjag`indi inson va haywanlar hawadan kislorod tolik qabil ete almaydi. Bul jag`dayda tek g`ana bir faktor yag`niy biologiyalik faktor esapqa aling`an, basqa faktorlardi da esapqa aliw za`ru`r. A`sirese geografik qabiqting to`mengi shegarasin aniqlawdi alag`atliklar ko`p. K.K.Markov-du`n`ya ju`zilik olkeanning eng chukurg eri, N.M.Svatkov-0 0 yillik temperatura amplitudani (15 m qurg`aqlik chukurgligiva 400 m okaenda) G.V.Gorbatskiy 64, ko`p yillik tonning to`mengi shegarasin, S.V.Kalesnik-er silkiniw chukurgligi, A.G.Isachenkostratosferada, I.M.Zabelin-5 km materikte, 4-12 okeanda, sebebi bul chukurglikke organikalik 21