Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 32, Kasım 2016, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 32, Kasım 2016, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Arş. Gör. Yasin KARADENİZ Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ykaradeniz57@gmail.com ÖZBEK TÜRKÇESİNİN ALFABE SORUNU Öz Özbek Türkçesinin ayrı bir yazı dili olarak kullanılmaya başlandığı tarihten bugüne kadar Özbek Türkleri, çeşitli sebeplerle dört defa alfabe değiştirmişlerdir. Arap alfabesinin Özbek Türkçesindeki bütün sesleri karşılamaması ve Özbek Türkçesinin özelliklerini yansıtmaması Latin alfabesine geçişi hızlandırmıştır. Rusların Türkistan ı işgalinden sonra uyguladığı dil politikalar neticesinde Kiril alfabesi kabul edilmiş ve yaklaşık 55 yıl boyunca kullanılmıştır ların başından itibaren Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin milli dil politikalarını uygulaması ile birlikte Latin alfabesine geçilmiştir. Çağatay Türkçesinin devamı kabul edilen Özbek Türkçesinin alfabe sorunu günümüzde de hala devam etmektedir. Biz de bu çalışmamızda Özbek Türkçesindeki alfabe değişimlerini ayrıntılarıyla açıklamaya çalışacağız. Anahtar kelimeler: Özbek Türkçesi, alfabe, Latin, Kiril, Türkistan.

2 PROBLEMS OF UZBEK TURKISH ALPHABET Abstract From date on which it is began to be used Uzbek Turkish as a separate written language until today, Uzbeks changed the alphabet four times for various reasons. Because of Arabic alphabet does not represent all the sounds in Uzbek Turkish and characteristics of Uzbek Turkish, the transition to the Latin alphabet was accelareted. The Cyrillic alphabet was adopted and has been used for about 55 years as a result of language policies implemented by Russia after the invasion of Türkistan. It was adopted the Latin alphabet with Central Asian Turkic Republics implemented national language policies from the early 1990 s. The alphabet problem of Uzbek Turkish which is accepted as a continuation of Chagatai Turkish alphabet, still continues today. In this study, we will try to explain the change of Uzbek Turkish in detail. Keywords: Uzbek Turkish, alphabet, Latin, Kiril, Turkestan. Giriş Türk dünyasında ortak alfabe konusu ne yazık ki çözüme kavuşturulamayan bir sorundur. 19. yüzyılın sonlarından günümüze kadar çeşitli kurultaylarda, sempozyumlarda, panellerde sürekli dile getirilmesine, çözüm önerileri sunulmasına rağmen hâlâ Türk dünyasının kullandığı ortak bir alfabeden bahsedemiyoruz. İslamiyet in kabülünden sonra Türk dünyası yaklaşık dokuz yüzyıl boyunca ortak Arap alfabesini kullanılmıştır. Ancak doğuda Rusların Türkistan içlerine doğru ilerlemesi ile birlikte hâkimiyeti altındaki topraklarda uyguladığı asimile politikaları ve Anadolu da da yeni kurulan Cumhuriyetin Batı dünyası ile bütünleşme çabaları neticesinde Türk dünyasındaki alfabe birliği ortadan kalkmıştır. Hatta bu durum öyle bir hâl almıştır ki, Türk dünyası bir yana devletlerin bile uzun bir süre aynı alfabeyi kullanamadığını görüyoruz. Bunun en iyi örneklerinden birisi Özbekistan dır. 20. yüzyıl ile birlikte Türk dünyası ve bilhassa da Özbek Türkleri, alfabe değişimi konusunda sancılı bir süreçten geçmiştir. 100 yılı aşkın sürede dört defa Alfabe değiştirilen Özbekistan da hem halk hem de devlet maddi ve manevi açıdan zarara uğramıştır. Alfabe değişiminden sonra yeni imla ve yazım kuralları ile basılan ders kitapları, romanlar, resmi belgeler yeni alfabelerle tekrar yazılmış; daktilo ve matbaa aletleri kullanım dışı olmuştur. Asırlar boyunca Arap alfabesi ile okuyup yazan halk sırasıyla Latin, Kiril ve tekrar Latin alfabesinin kabul edilmesi sebebiyle kafa karışıklığı yaşamıştır. Ayrıca Sovyetlerin diğer Türk topluluklarına farkı imla ve yazı kurallarını içeren alfabeler dayatması sebebiyle Türkler arasındaki dil birliğinin de önüne geçilmiştir. Sözlü ve yazılı olarak nesilden nesile aktarılan ve toplumun kültürünü içinde barındıran dil birliğinin bozulmasıyla (Çetin, Gözcü ve Özalp, 2016: 510), Türkler arasındaki kültürel bağlar da koparılmaya çalışılmıştır. Tekrar bu dil ve kültür birliğinin sağlanması bütün Türk halklarının anlaştığı ortak bir iletişim dili oluşturmaktan geçmektedir (Alioğlu, 2013: 381). Ruslar, Türkistan ı işgal ettikten sonra halkı baskı ve zulüm ile sindirirken bir yandan da onların milli hafızasını yok etmeye çalışmıştır. Bu amaç doğrultusunda Türkistan da Özbek, 342

3 Kazak, Kırgız, Tatar, Azeri ve Türkmenlere ayrı ayrı mikro milliyetçilik aşılanmıştır. Bunu yaparken alfabe konusuna ayrıca önem göstermişler ve aralarındaki birliği bozabilmek adına aynı Türkçe kelimelerin dahi farklı farklı yazıldığı Özbek, Kazak, Kırgız, Tatar, Azeri ve Türkmen alfabelerini üretmişlerdir. Sovyetlerin Böl ve Yönet siyaseti neticesinde Özbekçe, Kazakça, Tatarca, Azerice, Türkmence, Kırgızca gibi ayrı yazı dilleri ortaya çıkmıştır. Bunun neticesinde ise Türkler arasındaki dil birliğinin bozulmasının yolu açılmıştır. Alfabe değiştirmek sadece yazı dilini değiştirmekten ibaret değildir. Alfabe devletleri, halkları birbirine yaklaştıran, onları aynı fikirler etrafında birleştiren bir güçtür. Dolayısıyla milletler, kabul ettikleri alfabenin medeniyet coğrafyasını da kabul etmiş sayılırlar. Alfabe değişiminin halk için ne kadar önemli ve zor bir iş olduğunu Mehmet Saray şu şekilde özetlemiştir: Alfabe değiştirilmesinin alelade bir hadise olmadığı malumdur. Alfabe değiştirilmesi, haddizatında, bir milletin mensup bulunduğu bir medeniyet manzumesinden çıkıp başka bir medeniyet camiasına girmiş olduğunu ifade eder. Daha açık bir ifade ile alfabe değiştirilmesi bir nevi medeniyet değiştirilmesi demektir ve onun bir neticesidir (Saray, 2008: 85). Özbek Türkçesinin ayrı bir yazı dili olarak ortaya çıktığı 20. yüzyılın başlarından bugüne kadar geçen süreçte Özbekistan da beş defa alfabe değişimi olmuştur (Özkan, 2014: 118). Özbekistan, günümüzde kullanılan Latin kökenli alfabeyi kullanmaya başlamadan önce, uzun ve sancılı bir süreçten geçmiştir. Bu çalışmada sözü edilen süreçte alfabe önerileri, tartışmaları ve kullanılan alfabeler üzerinde durulacaktır. 343 Özbek Alfabesi Özbek Türkçesi 20. yüzyılın başlarında ayrı bir yazı dili olarak ortaya çıkmadan önceki tarihi süreç yüzyıllara göre dönemlere ayrılmıştır 1. Özbek Türkçesinin ayrı bir yazı dili olarak doğuşu ve gelişimini Özbek bilim adamlarının genel olarak şu şekilde sınıflandırdıklarını görüyoruz: 1. Dönem: Arap alfabesini temel alan yıllar ( ) 2. Dönem: Latin alfabesini temel alan yıllar ( ) 3. Dönem: Kiril alfabesini temel alan yıllar ( ) 4. Dönem: İki alfabeli geçiş dönemi (Kiril ve Latin alfabesini temel yıllar ( ) 5. Dönem: Latin alfabesini temek alan yıllar (2010 ve sonrası) (Jamolxonov, 2005: 116) Özbek Türkçesinin yazı dili tarihi, 1918 yılından sonra alfabe ve imlanın millileştirme, sadeleştirme, daha sonra ise tamamen başka bir alfabeye (Kiril) geçilmesi ile hareketlenmiştir. Bu hareketlilik 1918 yılında Taşkent te dil ve imla meseleleri ile ilgilenen Çağatay Gürüngi 1 Günümüze kadar Özbek Türklerinin kullanmış oldukları alfabeleri dönemlere göre şu şekilde tasnif edebiliriz: 1) Karahanlı Türkçesi veya Kâşgar Türkçesi ( Yüzyıllar) 2) Kıpçak-Oğuz Türkçesi ( Yüzyıllar) 3) Çağatayca ( Yüzyıllar) 4) Özbekçe (20. Yüzyıl) (Poppe, 1957: 9-51)

4 cemiyetinin kurulması ile başlamıştır li yıllarda Çağatay Gürüngi cemiyeti, alfabe ıslahı işleriyle uğraşmıştır. Cemiyet Yazı Şekilleri adlı bir kitap hazırlayarak Arap alfabesindeki seslerin Özbek Türkçesine uyarlanması gerektiğini belirtmiş, alfabede ünlülerin de yazılmasını tavsiye etmiştir (Hamroyeva, 2012: 30) Daha sonra 1-5 Ocak 1921 tarihleri arasında Taşkent te Özbek alfabesi ve imlasını konu alan dil kurultayı yapılmıştır. Bu kurultayda Abdurauf Fıtrat, Aşurali Zohiriy ve Batu birer konuşma yapmışlardır. Fıtrat konuşmasında ünlüsü yazılmayan kelimelerin dört farklı şekilde de okunmasının önemli bir sorun olduğunu, ünlü harflerin de yazılması gerektiğini ve yabancı dillerden alınma kelimelerin Özbek dili özelliklerine göre uyarlanması gerektiğini söylemiştir. Batu ise Arap alfabesinden tamamen vaz geçip, Latin alfabesini esas alan yeni bir alfabenin hazırlanması gerektiğini dile getirmiştir (Qurbonova, 1993: 55) de yine Taşkent te Türkistan Cumhuriyeti Özbek Medeniyeti ve Eğitimi İşçileri kurultayı düzenlenmiştir. Kurultayda Şakircan Rahimiy, Nemet Hakim ve Polivanov birer konuşma yapmışlardır. Kurultayda yapılan müzakereler neticesinde Özbek imlasının ıslah edilmesinin gerektiği, Latin alfabesinin Özbek dili için en uygun alfabe olduğu ve Latin alfabesine geçilmesi için bir plan hazırlanması gerektiği dile getirilmiştir. Ayrıca yeni alfabeye geçene kadar ıslah edilmiş Arap alfabesi ile yetinilmesi tavsiye edilmiştir (Qurbonova: 58). 5 Aralık 1922 de Azerbaycan Yeni Türk Alfabesi Komitesi, Türkistan Halk Eğitim Komiserliği ne yeni Türk (Latin) alfabesi projesini göndermiştir (Abdullayev, 1995: 70) Ekim 1923 tarihinde Buhara da Orta Asya Özbeklerinin Alfabe ve İmla Meseleleri konulu bir konferans düzenlenmiştir. Bu konferansta 1922 yılında Azerbaycanlı heyetin göndermiş olduğu proje esas alınması suretiyle ıslah edilen yeni Arap alfabesinin kullanılması kararı alınmıştır. Buna göre geçiş döneminde kullanılacak ıslah edilmiş Arap alfabesi şu şekildedir: 344 Arapçaya özgü sesleri ifade ا ہ ب پ ت ج چ خ د ر ز ژ س ش غ ف ق ك ڭ گ ل م ن ھ و ي ؤ ۋى eden ذ ص ض ط ظ ع ث ح harfler alfabeden çıkarılmıştır (İbragimov, 1996: 160). 11 Nisan 1924 te Eğitim Halk Komiserliğinde alfabe sorunlarını konu alan bir toplantı yapılmıştır Kasım 1925 tarihleri arasında Semerkant ta dilbilimciler konseyi toplanmıştır. 26 Şubat 6 Mart 1926 tarihleri arasında Bakü Türkoloji Kurultayı düzenlenmiştir. Sovyetler Birliğinin himayesinde düzenlenen Kurultaya önemli Türkologlar katılmıştır. Bu kurultayın amacı Azerbaycan ın öncülüğünü yaptığı Latin alfabesine geçiş fikrini bütün Türk dünyasına yaymaktır. Kurultayda Türk dünyasının Latin alfabesine geçişi tavsiyesinde bulunulmuştur (Nerimanoğlu, 2008: 456). Rusların o dönemde Latin alfabesine geçişi desteklemesinin iki sebebi vardı. Bu sebeplerden birisi, idaresi altındaki Türkler ile o dönemde Arap alfabesi kullanan Türkiye ve İslam dünyasının irtibatını kesmekti. Diğeri ise, Rusların bazı bölgelerde Türk ahaliye Kiril alfabesine geçilmesi konusunda baskı yapması neticesinde Rus idaresine karşı Türkler arasında nefret duyguları uyanmıştı. Ruslar da kendilerine karşı oluşan bu tabloyu değiştirebilmek adına Türklerin Latin alfabesine geçişini desteklemiştir (Açık, 2008: 3). Bunun neticesinde Türk dünyasının Latin alfabesine geçişi hızlanmıştır. Sonraki yıllarda Türkiye nin de Latin alfabesine geçmesiyle Rusya nın planları tehlikeye girmiştir. Bunun üzerine de Sovyetler tekrar taktik değiştirmiş, Türklere Kiril alfabesine geçilmesi konusunda baskı yapmıştır Mayıs1926 tarihleri arasında Semerkant ta Özbek âlimleri, alfabe sorunlarını konu alan ilmî konseyde toplanmıştır. Konsey kararına binaen yeni alfabe projesi hazırlanmış ve 10 Haziran 1926 Özbekistan SSC konseyi tarafından projenin yürürlüğe konulmasına karar

5 verilmiştir. Nihayetinde 1928 yılında genel kurulda, alfabenin değiştirilmesine karar verildi (Jamolxonov, 2005: 121). Bu kurulda kabul edilen yeni Özbek Latin alfabesi şu şekildedir: a ə o z A B в C c Ç ç D d E e Ə F f G g H h İ i Ь ь J j K k L l M m N n O Ɵ ɵ P p Q q Ƣ ƣ R r S s T t U u V v X x Y y Z Ƶ ƶ Ş ş Bu kurulda yeni Özbek alfabesinin uygulanması için beş yıllık bir plan kabul edilmiştir. Yine aynı yıl toplanan Özbekistan Merkezi Yürütme Komitesi, 11 Ağustos ta alınan kararı (Bu karara göre, yeni Özbek Alfabesine tam olarak 1932 yılı sonuna kadar geçilecektir.) değiştirerek yeni alfabeye geçiş sürecini iki yıl kısaltmış, 1 Ocak 1930 a kadar yeni alfabeye geçileceğini kabul etmiştir. Böylelikle yeni alfabeye geçiş süreci hızlanmış ve kesin bir tarih belirtilerek sürecin uzamasının önüne geçilmiştir. Latin alfabesine geçiş sürecinin hızlanmasında, ceditçilik hareketinin içerisinde Latinciler ismiyle anılan bazı aydınların faaliyetleri etkili olmuştur. Latinciler halkın okur-yazar oranını artırmak, bilimde ilerleme sağlamak için yeni bir alfabeye ihtiyaç duyulduğunu belirtmişlerdir (Tekin, 208: 606). Böylelikle, 1929 yılında yapılan iki konferansın sonuç bildirisinde Özbek ağız özelliklerini dikkate alan imla kaideleri ve 9 ünlüsü bulunan alfabe kabul edilmiştir ( Jomonov, 1998: 20). O dönemin Türk aydınlarının en çok yakındıkları konulardan birisi olan Arap alfabesinin Türkçenin genel yapısına uymadığı ve ünlülerin yazılmaması sebebiyle okunmasının zor olduğu konusu, kabul edilen Latin alfabesi ile halledilmiştir (Elbek, 1999: ). Ancak 1934 yılındaki Birinci Cumhuriyet Kurultayı nda kabul edilen Latin alfabesinde yeni düzenlemeye gidilerek ünlü harflerdeki ikiliği önlemek adına {o - ɵ} ünlüleri o, {u - y} ünlüleri y, {i - Ь } ünlüleri ise sadece i işaretiyle kullanılması kararı alınmıştır. Özbekistan ın Farsça etkisinde kalan Taşkent-Fergana vadisinin az sayıdaki ağzı temel alınarak yapılan bu değişikle Özbek Türkçesindeki ünlü uyumu bozulmuştur (Ercilasun, 2005: XVII; Kocaoğlu, 1990: 197) Haziran 1935 te toplanan SSCB Merkez İcra Komitesi, Latin alfabesinin zamanın ihtiyaçlarına cevap veremediği ve sosyalist ilerlemeye ayak uyduramadığı için alfabe komitesinden yeni imla kaidelerini temel alan bir alfabe oluşturulmasını istemiştir Aralık 1938 tarihlerinde Puşkin Dil-Edebiyat ve Tarih Enstitüsü ilmi konseyinde yapılan müzakerelerde ə harfi alfabeden çıkarılmış, alfabedeki harflerin sıralanışında değişikliğe gidilerek c, ç, q, ƣ, h, ŋ harfleri alfabenin sonuna alınmıştır. Ayrıca ilk defa Rus Kiril alfabesine geçilmesi gerektiği yönünde tavsiyede bulunulmuştur. Bu tarihlerde diğer Türk toplulukları da Kiril alfabesine geçmeye başlamıştır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, Nikolay İlminski nin gizli faaliyetleriyle birlikte Türk halkı arasında yayılan mikro milliyetçik ve bunun sonucunda her Türk lehçesine özgü farklı alfabe ve imla kuralları olan Kiril alfabesinin kabul edilmesidir. Ruslar böylelikle, Türkleri kendi aralarında anlaşamaz hale getirerek yavaş yavaş

6 ayrıştırmıştır (Devletşin, 1981: 58) Mart 1940 ta Taşkent te Cumhuriyet Yüksek Konseyi toplanmıştır. Toplantıda yeni Özbek alfabesi ve imlası meseleleri tartışılmıştır. Neticede 4 Temmuz 1940 taki hükümet komisyonu toplantısında Kiril alfabesi yeni Özbek alfabesi olarak kabul edilmiştir ( Qzil O zbekiston, 1940: 40). Bu karar doğrultusunda Özbek Kiril alfabesi şu şekildedir: А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Л л М м Н н О о П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Ъ ъ Ь ь Э э Ю ю Я я Ў ў Қ қ Ғ ғ Ҳ ҳ Kabul edilen yeni alfabe, ilk ve orta dereceli okulların ders kitaplarında okutulmaya başlamıştır. 10 yıl gibi kısa bir süre kullanılan Latin alfabesinde verilen çok az sayıdaki eser de kütüphanelerden hızlıca toplatılmıştır. Bu yüzden maalesef günümüzde Özbekistan daki kütüphanelerde Latin alfabeli eserler bulmak çok zordur. 4 Nisan 1956 tarihinde Özbekistan Yüksek Konseyi Başkanlığı tarafından Özbek imlası kaidelerinin yeni şekli kabul edilmiştir. Özbek Kiril alfabesinde, Özbek Türkçesine özgü milli sesleri karşılayan harflerin olmayışı, şekil ve imla bakımından fazlaca Rusçanın fonetik özelliklerine benzemesi Özbekler için önemli bir sorundu yılına kadar geçen sürede Özbekler sürekli alfabedeki bu sorunu tartışmışlardır yılları arasında ise Özbek Kiril alfabesinde ses ve şekil bakımından yaşanan sorunlara çözüm önerileri sunulmuştur. Bu önerilerin ilki Latin alfabesine geçme olmuştur. Bu fikri savunanlar Latin alfabesini kullanırsak gelişmemizi hızlandırabiliriz görüşünü benimsemiştir. Tekrar Arap alfabesine dönmek ya da onu ıslah edilmiş Arap alfabesi ile değiştirmek görüşünü savunanlar arasında mollalar, çeşitli şair ve yazarlar ile Özbekistan da yaşayan Tacikler vardı. Bu görüşü savunanlar el yazması eserleri okumak, milli tarihimizi öğrenmek için Arap alfabesine dönülmesi gerektiğini belirtmiştir. Üçüncü çözüm önerisi, hali hazırda kullanılmakta olan Kiril alfabesini korumaktır. Bu görüşü savunan bazı devlet adamlarına göre zaten devlet ekonomik sıkıntılar çekmektedir. Yeni bir alfabeye geçerek ayrıca masraf çıkarmanın hiç gereği yoktur. Dördüncü ve son fikir ise Kiril ile Latin alfabesinden oluşan bir alfabedir (Sanagulov, 1991: 46-47). Alfabe konusundaki bu yoğun tartışmaların neticesinde Latin alfabesine geçiş fikri ortak görüş olarak benimsenmiştir. 346 Özbekistan Cumhuriyeti Yüksek Konseyi nin 2 Eylül 1993 teki 13. oturumunda Latin alfabesini temel alan yeni Özbek alfabesi hakkındaki kanun kabul edilmiştir. Bu kanuna göre yeni Özbek alfabesi 31 harf a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z, ç, g, ɉ, ñ, õ, ş ve bir apostroftan ( ) oluşmaktaydı. Daha sonra 6 Mayıs 1995 te Özbekistan Yüksek Meclisi yeni Latin alfabesinde değişikliğe giderek bazı düzenlemeler yapmıştır. İslam Kerimov imzalı alfabedeki değişiklik şu şekildedir: harf ve bir apostroftan oluşan alfabe, 26 ya düşürülüp ayrıca 3 tane ikili ünsüzden oluşan ch, sh ng harfler eklenmiştir. 2. c ve ɉ harfleri alfabeden çıkarılmıştır.

7 3. õ harfi {o } ile, ǧ harfi {g } ile, ş harfi {sh} ile, ç harfi {ch} ile, ñ harfi {ng} ile gösterilmiştir (2005: 130). Bu değişiklikle birlikte yeni alfabeye geçiş tarihi 2005 olarak kararlaştırılmıştır. Ancak 30 Nisan 2004 te alınan kararla Özbek Latin alfabesine geçiş süreci 2005 ten 2010 a kadar uzatılmıştır. Bu tarihe kadar her iki alfabe de kullanılmıştır. Yeni Özbek Latin alfabesi, fonetik açıdan Taşkent şehir ağzına, morfolojik açıdan ise Fergana ağzına dayanan Özbek Türkçesi esas alınarak hazırlanmıştır (Turniyazov ve Rahimov, 2006: 5). Özbek Türkçesinin ayrı bir yazı dili olarak kullanılmaya başlandığı tarihten günümüze kadar alfabede yapılan değişiklikleri izah etmenin yanında konuyu daha iyi ifade edebilmek için aşağıdaki tabloyu oluşturduk. Bu tabloda Arap alfabesinden sonraki dönemlerde harflerin sıralamasında önemli değişiklik olduğu için sonraki yıllardaki düzenlemeleri Latin alfabesine göre yaptık. Ayrıca sonuç bölümünde her değişiklik döneminde harflerin düzenini ayrıca göstermeye çalışacağız. Arap Alfebesi Latin Alfabesi Kiril Alfabesi Latin Alfabesi ا ا ہ ە A a A a А a A a A a ب ب B в B b Б б B b B b پ پ C c C c Ж ж C c J j ٺ ت Ç ç Ç ç Ч ч Ç ç Ch ch ث - D d D d Д д D d D d ج ج E e E e E e E e E e چ چ Ə ə ح - F f F f Ф ф F f F f خ خ G g G g Г г G g G g د د H h H h Ҳ ҳ H h H h ذ - I i I i И и I i I i ر ر Ь ь ز ز J j J j - J j - ژ ژ K k K k К к K k K k س س L l L l Л л L l L l ش ش M m M m М м M m M m ص - N n N n Н н N n N n ض - НГ нг Ñ ñ Ng ng ط - O o O o Ў ў O o O o ظ - Ɵ ɵ - - Õ õ - ع - P p P p П п P p P p غ غ Q q Q q Ⱪ қ Q q Q q

8 g Ƣ ƣ Ƣ ƣ Ғ ғ G g G ف ف R r R r Р р R r R r ق ق ک ک S s S s С с S s S s گ گ T t T t Т т T t T t ل ل U u У у У у U u U u م م V v Vv В в V v V v ن ن X x X x X x X x X x و ۋ Y y Y y Й й Y y Y y ھ ھ Z z Z z З з Z z Z z ى ي Ƶ ƶ ƶ Ƶ - ڭ Ş ş Ш ш Ş ş Sh sh و Ь ь Ɉ ɉ W w ؤ Ë ë O o Ъ ъ Э э Ю ю Я я Ц ц 348 Sonuç 1923 yılında Arap alfabesinde yapılan ıslah çalışması ile yedi yıllık bir geçiş dönemi oluşturulmuştur. Bu geçiş döneminde Arapçaya özgü sesler olan ص ض ط ظ ع ث ح} {ذ alfabeden çıkarılmış ve Türkçedeki ünlü sesleri karşılayan ي (i), ٶ (u, ü), و (o, ö) harfler eklenmiştir. Bu harfler yanlarındaki ünsüzlerin durumuna göre kalın veya ince okunmaktaydı. Böylelikle kelimelerin okunuşundaki karışıklık giderilmeye çalışılmıştır. İlk Latin alfabesinde Özbek Türkçesindeki dokuz ünlünün de yazılması okuma-yazmayı kolaylaştırmıştır. Daha sonra Özbekistan ın Farsça etkisindeki Taşkent-Fergana vadisinin ağzına uygun şekilde alfabedeki üç ünlünün (ɵ, u, ь) atılması sebebiyle ünlü uyumu bozulmuştur. Dört yıl gibi kısa bir süre kullanılan ilk Latin alfabesinde açık ə sesinin kullanıldığını ve bütün ünlü seslerin de yazıldığını görüyoruz yılında yapılan değişiklikle ə harfi çıkarılmış ve daha sonra kabul edilen alfabelerde de kullanılım dışı olmuştur. Bunun yanı sıra o - ɵ ünlüleri {o}, u - y ünlüleri {y}, i - Ь ünlülerinin ise {i} ile gösterilmesi neticesinde alfabedeki ünlü sayısı dokuzdan beşe düşmüş, ünlü uyumu bozulmuştur. Ayrıca c, ç, q, ƣ, h, ŋ ünsüzlerinin sırası değiştirilerek alfabenin sonuna alınmıştır yılında kabul edilen ve 36 harften oluşan Kiril alfabesinde harflerin dizilişi а, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, к, л, м, н, о, п, р, с, т, у, ф, х, ц, ч, ш, ъ, ь, э, ю, я, ў, қ, ғ, ҳ şeklindedir yılında ıslah edilen Latin alfabesinde olduğu gibi, kalın-ince ünlülerin tek bir şekilde kullanımına devam edimiştir. Yani ı ve i için {и}, o ve ö için {ў}, u ve ü için ise {у}

9 harfleri kullanılmıştır. Bunun yanı sıra e harfinin kelime başı ve ortasında kullanımındaki değişiklik göze çarpmaktadır. Kelime başında e sesi э ile gösterilirken, kelimenin ortasında ve sonunda e kullanılmıştır. Kelime başlarında e harfi, ye hecesini ifade etmiştir: eрга (yergӓ) yere, етим (yetim) yetim, eнгмоқ (yengmoq) yenmek ; бердим (berdim) verdim, Тошкент (Tåşkent) Taşkent ; эшак (eşӓk) eşek, эмас (emӓs) değil vb. Bunun yanın sıra Kiril alfabesi ile birlikte Rusçanın etkisiyle alfabede iki sesi karşılayan harfler kullanılmaya başlamıştır: Ë ë harfi kelimenin başında veya ortasında yå hecesini ifade etmektedir: қиёмат (qiyåmat), ёзилмоқ (yåzilmoq), тайёрланиб (tayyårlanib) vb. Ю ю harfi yu hecesini ifade etmektedir: юракли (yürӓkli) cesur, ювмоқ (yuvmåq) yıkamak, юксак (yüksӓk) yüksek vb. Я я harfi ya hecesini ifade etmektedir: ярим (yӓrim) yarım, яйлов (yӓylåv) yayla, ниҳoят (nihåyӓt) nihayet vb. Ц ц harfi ts sesini karşılamaktadır: рeволюция (revolyutsiyӓ) inkılap vb. НГ нг harfi nazal ñ sesini ifade etmektedir: денгиз (dengiz) deniz, кўнгил (köngil) gönül vb. Özbek Kiril alfabesi Taşkent-Fergana vadisi ağzı temel alınarak hazırlandığı için, bu bölgenin yuvarlak å sesi Özbek Türkçesi yazı diline girmiş ve O o harfiyle gösterilmiştir yılında kabul edilen Latin alfabesinde de ünlülerin tek şekilli gösterilmesine devam edilmesi sebebiyle ünlü uyumu bozulmuştur. Ayrıca Kiril alfabesine özgü ё, ю, я, ц harfleri alfabeden çıkarılmıştır yılında yapılan son ıslah çalışmasında ise, ç ve ş harflerinin İngilizce de olduğu gibi ch ve sh şeklinde gösterilmesi dikkat çekicidir. Özbek alfabesinde belirli aralıklarla yapılan bu düzenlemeler sebebiyle alfabede bir istikrar sağlanamamıştır. Yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi alfabedeki harflerin sıralaması neredeyse her on yılda bir değişmiştir. Yapılan bu değişiklikler sebebiyle alfabede bir istikrar sağlanamamış, halkın kafası karışmıştır. Bunun sonucu olarak da Özbek Türkçesi gramer kitaplarında, sözlüklerde ve bilhassa ders kitaplarında yeni düzenlemeler yapma ihtiyacı duyulmuştur. Yakın zamanda Kazakistan ın 2025 yılına kadar aşamalı olarak Latin alfabesine geçme kararı, Türk dünyası için yeni bir dönüm noktasıdır. Geçmişte pek çok kez kaçırdığımız treni inşallah Kazakistan ın bu kararı ile yakalarız. Böylelikle, geçmişte yaşanan sorunları dikkate alarak Latin alfabesi temelinde Türk dil birliğini kurabiliriz. 349

10 KAYNAKLAR Abdullayev, Yoldash, (1995), Moziy va yangi alifbo, 24 Ocak, O zbekiston ovozi. Özbekistan. Açık, Fatma, (2008), XX. Asın Başlarında Türk Dünyasında Yaşanan Alfabe Değişikliklerinin Sebepleri. Gelişimi ve Sonuçları, I. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyum, Başkent Üniversitesi Rektörlüğü ve Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Başkanlığı, Ankara. Alioğlu, İbrahimov Elçin, (2013) Türk Halkları Arasında Ortak İletişim Dilinin Oluşturulmasında Söz Varlığının Etkisi, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (ASOS Journal), Yıl: 1, Sayı:1, Aralık 2013, s Çetin, Mustafa; Gözcü, Lokman; Özalp, Kadir, (2016), Yabancılara Türkçe Öğretiminde Yazma Öğrencilerin Bakışı (Bosna Hersek Örneği, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (ASOS Journal), Yıl: 4, Sayı: 30, Eylül 2016, s Devletşin, Tamurbek, (1981), Sovyet Tataristan ı, (Çev., Emircan Mehmet), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Eckmann, Janos, (2012), Çağatayca El Kitabı, (Çev., Günay Karaağaç), 5. Baskı, Kesit Yayınları, Ankara. Elbek, (1995), Tanlangan Asarlar. (Haz., Xaydarali Uzoqov), Sharq Nashriyoti Matbaa Kontserni Bosh Taxririyoti, Toshkent. Ercilasun, Ahmet Bican, (2005), Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri. 6. Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara. Hamroyeva, Shahnoza, (2012), Jadid Adabiyotida Milliy Uyg onish Harakatining Badiiy Talqini, Yeterlilik Mezuniyeti, Danışman: I.M.G aniyev, O zbekiston Respublikasi Oliy Va O rta Naxsus Ta lim Vazirligi Buxoro Davlat Universiteti O zbek Filologiyasi Kafedrasi, Buxoro. İbragimov, S., İ.,(1996), Uzbekskiy alfavit i boprosi ego sovershenstvonaniya. Jamolxonov, H., (2005), Hozirgi O zbek adabiy Tili, Talqin nashriyoti, Toskent. Jomonov, R, (1995), Bosh harflarning qo llanishi tarixiga doir. Til va adabiyot ta limi jurnali. S. 5. Özkan, Nevzat, (2014), Türk Dilinin Yurtları, Akçağ yayınları, Ankara. Qurbonova, M., M., (1993), Fitratning tilshunoslik merosi, Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim edilgan dissertatsiya, Toshkent. Sanagulov, H., ( 1992), Milletlet Arası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu Kasım 1991, (Yay. Haz. Nadir Devlet), M. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. İstanbul. Saray, Mehmet, (2008), Gaspıralı İsmail Bey den Atatürk e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği, TDK Yay. Ankara. 350

11 Turniyazov, N., Rahimov, A., (2006), O zbek Tili (Ma ruzalar Matni), O zbekiston Respublikasi oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi Samarqand davlat chet tillar instituti. Samarqand. Kocaoğlu, Timur, (1990), Özbekler, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler/ İsimler/ Eserler/ Terimler, C. 7, Dergah Yayınları, , İstanbul. Poppe, Nikolaus, (1957), Studia Altaica (Ural-Altaische Bibliotek), Wiesbaden. Tekin, Feridun, (2008), Özbek Türkçesinin Latin Alfabesi Esasındaki İmlası Üzerine, Turkish StudiesInternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/6 Fall Tursuno v, U.; O rinboyev, B.; Aliyev, A., (1995), O zbek adabiy tili tarixi, ikinchi nashri, s O qituvchi Nashriyoti, Toshkent Bakü Türkoloji Kurultayı Tutanaklar 26 Şubat-6 Mart 1926 (2008), (Çev., Nerimanoğlu, K.; ÖNER, M.), TDK Yayınları, Ankara. Yangi orfografiya proyekti tasdiqlandi. Qzil O zbekiston, S. 9.Temmuz,