2 Çalıştay Kitabı. Künye Kısmı. Basım Tarihi. Baskı

Transkript

1 İÇ KAPAK

2 2 Çalıştay Kitabı Künye Kısmı Basım Tarihi Baskı

3 Çalıştay Kitabı 3 İÇİNDEKİLER SUNUŞ...5 Açılış Konuşması...9 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİM PROGRAMLARININ...13 DEĞERLENDİRİLMESİ TÜRKİYE DE ve DÜNYA DA ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİ...35 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BİLGİ BİRİKİMİ...45 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİNDE AKREDİTASYON VE...55 AKREDİTASYON ÖLÇÜTLERİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİNDE AKREDİTASYON...73 ÜLKEMİZDEKİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMLERİ NDE...87 YAPILAN BİLİMSEL ÇALIŞMALARIN DEĞERLENDİRİLMESİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİNİN GELECEĞİNE YÖNELİK GÖRÜŞLER TÜRKİYE DEKİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMLERİNDE ÖĞRETİM ÜYESİ PROFİLİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ ALANINDAKİ ARAŞTIRMALARA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ ÇEVRE TEKNOLOJİLERİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR VE ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİ

4 4 Çalıştay Kitabı SUNUŞ Türkiye de 1978 yılında üniversitelerde lisans eğitimi verilmeye başlanmış olan çevre mühendisliği bölümleri bugün sayı olarak 38 i bularak yaklaşık ni aşkın çevre mühendisini mezun etmiştir.. Ülkemizde 30 yıllık kısa bir zaman diliminde gerçekleşmiş olan bu hızlı değişim çevre mühendisliği mesleği ve eğitimi ile ilgili bir değerlendirmenin yapılması gerekliliğini doğurmuştur. Çevre Mühendisliği Bölümü ve mezun sayılarındaki hızlı artış, çevre mühendisliği eğitimine ve haliyle mesleğin uygulanmasına yönelik sorunları da beraberinde getirmektedir. Yeni kurulmuş bölümlerde, yeterli öğretim üyesi ve eğitim alt yapısının bulunmaması nedeniyle eğitime dair problemleri ortaya çıkartmıştır. Bu durum çevre mühendisliğinin ve uygulama alanlarının toplum tarafından yeterince anlaşılamamış olması da bu sorunları arttırmaktadır. İlki 1992 yılında Odamız tarafından düzenlenen Çevre Mühendisliği Eğitimi ve Sorunları başlığı altında yapılan toplantının devamı sayılabilecek 2. buluşma Mart 2011 tarihlerinde Çevre Mühendisliği Eğitimi ve Meslek Alanındaki Gelişmeler Çalıştayı Antalya da gerçekleştirildi. 26 Bölüm Başkanlığının, Çevre ve Orman Bakanlığı yöneticilerinin ve özel sektör temsilcilerinin katılım sağladığı Çalıştay da, Çevre Mühendisliği Bölümlerinin eğitim programları ve akreditasyon süreçleri başta olmak üzere bölümlerdeki öğretim üyelerince yapılan akademik çalışmalar, çevre mühendisliği mesleki alanındaki gelişmeler ve çevre mühendisliği eğitiminin geleceğine yönelik öngörüler üzerine sunumlar ve tartışmalar yapılmıştır. Ülkemizde yıllardan beri tartışılan çevre sorunlarının artarak devam ettiğine ve çevre ile ilgili idari yapılanmanın 19 yıl sonra hala netleştirilemediğinin vurgusu Çalıştayda yapılmışken, Kitabın yayınlanma sürecinde çevre yönetiminde varolan idari yapının sil baştan bir gecede kanun hükmünde kararname ile değiştirilebilmesi bizlere ancak daha çok fazla mücadelenin ve doğruların gösterilmesi için ODAmıza dünden yarına daha fazla sorumluluğu ortaya koymaktadır.

5 Çalıştay Kitabı 5 Çevre mühendisliğinin hızlı gelişimi, mesleğe özgün bir disiplin kimliğini kazandırırken, çevre mühendisliği eğitimi ve meslek alanında ortaya sınırları, yenilikleri, gelişmeleri ve gereksinimleri çıkarmıştır. Bu olumlu ve olumsuz gereksinimler doğrultusunda değişimler ve güncellemeler yapılması kaçınılmazdır. Hiçbir altyapısı olmadan üniversitelerimize yeni bölümler açılmamalı, yeni bölümlerin kısa süre içerisinde akreditasyon sürecine dahil olabilecek hazırlıkları tamamlanarak açılması yoluna gidilmelidir. TMMOB Çevre Mühendisleri Odası, 19. yılında 3 şubesi, 9 temsilciliği ve 9000 i aşkın üyesi ile mesleki mücadele ve Türkiye nin Çevre Politikası konularında hem meslektaşlarına hem de topluma hizmet vermektedir. Bu kapsamda meslektaşlarımızdan bizlere ulaşan en büyük taleplerden biri de, çevre mühendisliği eğitim kalitesinin artırılması konusunda Odamızın öncülük etmesidir. Düzenlenen çalıştayın bu anlamda önemli bir boşluğu doldurduğu tüm katılımcılar tarafından ifade edilmiştir. Odamız toplumsal duyarlılığı gereği mesleğine ve meslektaşlarının eğitiminde varolan sorunların çözümü için önümüzdeki süreçte de çalışmalarına devam edecektir. Dr. Vedat YILMAZ Editör

6 6 Çalıştay Kitabı Değerli meslektaşlarımız ve akademisyenler, Odamızın tarihinde önemli bir yere sahip olacak olan, çalıştayımızın parçası olan bu yayını sizlerle paylaşmanın mutluluğunu yaşıyoruz. Kuşkusuz düzenlediğimiz bu çalıştay, tesadüfler üzerine kurulmadı. Oda 10. Dönem Yönetim Kurulu na aday olduğumuz süreçte, çalışma programımızda mesleğimiz üzerindeki tartışmalar da göz önünde bulundurularak, çevre mühendisliği formasyonunun değerlendirilmesine yer verdik. Çalıştayın detaylı planlarını yaptığımız dönemde, mesleğimiz Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayımlanan Çevre Görevlisi ve Danışmanlık Firmaları Hakkında Yönetmelik ile tartışmaya açıldı. Çevre mühendisliği mesleki alanına başka meslek dalları, formasyonlarında olmamasına rağmen dahil edilmeye çalışıldı. Meslektaşlarımız bu alanda çalışabilmek için eğitim almaya ve bilim dışı sınavlara girmeye zorlandı. Öte yandan, diğer meslek gruplarına da sertifika verilerek çevre mühendisliği hizmetlerini yapmalarının önü açılmaya çalışıldı. Meslektaşlarımız ve Odamız bu bilim dışı yönetmelik ve uygulamalara karşı, kurum, kuruluş ve ilgili kişilerle temasa geçerek, tepkilerini iletti ve mesleki haklarımızın geri alınması için mücadele etti. Akademisyenlerin, çevre mühendisliği öğrencilerinin ve üyelerin de desteğini alan Odamız, tüm birimleri ile birlikte bu yanlış uygulamanın sonlanmasını sağladı. Bu tartışmalarda, ön plana çıkan en önemli konu, mesleğimizin formasyonu üzerineydi. Çevre mühendisliği eğitiminin çeşitliliği ve sorunları sürekli olarak gündemde tutuldu. Odamız, üniversitelerdeki çevre mühendisliği eğitime dair ilk ve tek etkinliğini 18 Aralık 1992 yılında yine akademisyenlerin katıldığı bir çalıştayla tartışmıştı. 19 yılın ardından, Odamız geç olmakla birlikte, yeni gelişmeleri de değerlendiren bu etkinliği hayata geçirdi.

7 Çalıştay Kitabı 7 Hiç şüphesiz, ülkemizde ve dünyamızdaki sosyal, ekonomik ve politik gelişmeler, diğer meslek alanlarını olduğu gibi çevre mühendisliği alanını da etkilemekte ve kendisini yenilemeye yönlendirmektedir. İşte, tam da bu noktada, ülkemizdeki çevre mühendislerinin yegane örgütlülüğü olan Odamızın, çevre mühendisliği eğitimine dair yeni teknolojik gelişmeleri takip ederek öneriler oluşturması bir süreçtir. Bu sürecin başlangıcı olarak gördüğümüz çalıştayımızda, değerli akademisyenler önemli bilimsel verilerle sunuşlar gerçekleştirmiş ve zihin açıcı tartışmalar yapılmıştır. Bu kitapta, bu tartışmaların altlığını hazırlayan, ön bilgiler sunan bir kaynak olarak tarihe not düşecektir. Çalıştayımıza katılarak çalışmalarını, görüş ve önerilerini bizlerle paylaşan değerli akademisyenlere, kişi ve kurumlara Odamız adına teşekkür ediyoruz. Saygılarımızla, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası 10. Dönem Yönetim Kurulu Baran BOZOĞLU Mert GÜVENÇ Hasan Şevki ÇİFÇİ Tuğçe SERÇE Özge ERGEN Ezgi AKAR Fatma AKKUŞ Başkan II.Başkan Genel Sekreter Genel Sayman Üye Üye Üye

8 Prof. Dr. Göksel N. DEMİRER

9 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİM PROGRAMLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Ayşegül AKSOY, Göksel N. DEMİRER, Tuba H. ERGÜDER, İpek İMAMOĞLU, Dilek F. SANİN, Gürdal TUNCEL Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ankara GİRİŞ Bu çalışmanın amacı, Türkiye de çevre mühendisliği lisans derecesi veren üniversitelerin eğitim programlarının genel bir değerlendirmesinin yapılmasıdır. Bu çalışmada : Ortak ve farklı olan derslerin belirlenmesi, Program geliştirme/akreditasyon sürecindeki Bölümlerin Çevre Mühendisliği eğitimindeki ulusal/uluslararası gelişmeler hakkında bilgilendirilmesi, ABET ve MÜDEK tarafından belirlenen program ölçütleri ile örtüşme/farklılaşma alanlarının seçilmiş örnekler için belirlenmesi, Uluslararası gelişmeler ışığında, çevre mühendisliği eğitiminin geleceğine yönelik çıkarsamalarda bulunulması, ve Çevre mühendisliği lisans eğitimi konusunda gelecekte yapılacak çalışmalar için bir altlık oluşturulması amaçlanmıştır. Çevre Mühendisliği çevre sistemlerinin karmaşık olması, yeni çevresel problemlere dinamik bir şekilde çözüm bulma gerekliliği ve çevre problemlerinin giderek çeşitlenmesi gibi nedenlerle, artık tüm dünyada kabul edilen ayrı bir disiplin haline gelmiştir (Kilduff, 2008). Çevre mühendisliği lisans eğitim programları, belki de bu karmaşık sorunlardan ötürü, ülkelere, bölgelere ve kurumlara göre bazen önemli sayılabilecek türden farklılıklar gösterebilmektedir. Çevre mühendisliği eğitiminin akreditasyonu bu nedenle büyük önem taşımaktadır.

10 10 Çalıştay Kitabı ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ ABET/MÜDEK PROGRAM ÖLÇÜTLERİ Farklı ülkeler ve kurumlardaki lisans eğitim programlarının aynı bilgi düzeyinde ve kalitesinde mezun vermesini sağlayabilmek amacıyla tüm dünyada eğitimin akreditasyonu çalışmaları yapılmaktadır. Mühendislik lisans eğitiminin akreditasyonunda, uluslararası ölçekte Accreditation Board for Engineering and Technology (ABET), ulusal ölçekte de Mühendislik Eğitim Programları Değerlendirme ve Akreditasyon Derneği (MÜ- DEK) görev almaktadır. Bu kurumlar, diğer meslek dalları için olduğu gibi, çevre mühendisliği lisans eğitimi kapsamında daki programların değerlendirilmesi amacıyla program ölçütleri belirlemiştir. Bu program ölçütleri ise başlıklarında çevre ve benzeri nitelemeler bulunan programlar içindir. ABET/MÜDEK akreditasyonu için söz konusu program mezunlarının aşağıdaki niteliklere sahip olduğu kanıtlanmalıdır: türevsel denklemleri de içerecek biçimde matematik, olasılık ve istatistik, matematiğe dayalı fizik, genel kimya, program amaçları doğrultusunda bir yer bilimi (jeoloji, meteoroloji, toprak bilimi gibi), program amaçları doğrultusunda bir biyoloji bilimi (mikrobiyoloji, su biyolojisi, gibi) program amaçları doğrultusunda akışkanlar mekaniği konularında yeterlilik; hava, yer ve su sistemleri ve ilgili çevre sağlığı etkileri konularında giriş düzeyinde temel bilgi; hava, yer ve su sistemleri temel odaklanma alanlarının en az birinde deney yapabilme ve verileri analiz edip yorumlayabilme becerisi;

11 Çalıştay Kitabı 11 ders programında meslek eğitimiyle entegre biçimde yürütülecek tasarım deneyimleri aracılığıyla kazanılmış tasarım becerisi; program amaçları ile ilgili ileri ilkeler ve uygulamalarda yeterlilik; mesleki uygulamalar ile kamu ve özel kuruluşların çevre mühendisliğine ilişkin rolleri ve sorumluluklarına ilişkin kavramlar hakkında bilgi. Türkiye de çevre mühendisliği lisans eğitimi vermekte olan üniversiteler arasından ABET ve MÜDEK akreditasyonu bulunanlar aşağıda listelenmiştir. Son yıllarda eğitim akreditasyonu konusu önem kazandığından, lisans programları akredite olan çevre mühendisliği bölümlerinin sayısının giderek arttığı gözlemlenmektedir. ABET Akreditasyonu: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, ABET 2000 Denkliği (Substantial Equivalency): Orta Doğu Teknik Üniversitesi İstanbul Teknik Üniversitesi MÜDEK Akreditasyonu: Anadolu Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sakarya Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi,

12 12 Çalıştay Kitabı ÇALIŞMA KAPSAMINDA SEÇİLEN ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMLERİ Bu çalışma kapsamında, Türkiye deki çevre mühendisliği bölümlerinden on tanesi seçilerek lisans eğitim programları irdelenmiştir. Bu kapsamda seçilen bölümlerin listesi Tablo 1 de verilmektedir. Seçilen Bölümlerin ders programları ve varsa ders içerikleri internet sayfalarındaki bilgilerden elde edilmiştir. Ancak, tüm programlar için ders içerikleri elde edilemediğinden, değerlendirmeler ders isimleri üzerinden yapılmıştır. Ayrıca Bölüm internet sayfalarının güncel olmaması nedeniyle aşağıdaki değerlendirmelerin eksik olması söz konusudur. Tarafımıza iletildiği koşullarda varolan olası eksiklikler giderilecektir. Tablo 1. Programları detaylı olarak incelenen Çevre Mühendisliği Bölümleri listesi. Çalışma Kapsamında İncelenen Çevre Mühendisliği Bölümleri Anadolu Üniversitesi, Eskişehir Atatürk Üniversitesi, Erzurum Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul Marmara Üniversitesi, İstanbul Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Selçuk Üniversitesi, Konya Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta Uludağ Üniversitesi, Bursa Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul

13 Çalıştay Kitabı 13 ÜNİVERSİTE SINAVLARINDA ÖĞRENCİLERİN GİRİŞ TABAN PUANLARI, PUAN ARALIKLARI VE KONTENJANLARI Araştırmada kapsanan 10 Çevre Mühendisliği Bölümü için 2005 yılından bu yana Üniversite giriş sınavında öğrencilerin kabul taban puanlar incelenmiş, taban ve tavan puanları arasındaki fark ortaya çıkarılmıştır (Şekil 1). Bu değerlendirmeye göre 2005 yılından sonra tüm bölümlerin taban puanında bir düşüş görülmüştür. Bunun üniversite giriş sınav sisteminde olan değişiklikten kaynaklandığı düşünülmüştür. İzleyen yıllarda ise taban puanlarının bölümlere göre hem düşebildiği hem de yükselebildiği görülmüştür. Buna ek olarak, 2010 yılında üniversite sınav sisteminin değişmesi dolayısıyla puanlar farklılaşmıştır. ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü nün yıllar bazında incelendiğinde en yüksek taban puanla öğrenci kabulü yapan bölüm olduğu görülmektedir. Taban tavan puanları arasındaki farklar ise öğrencilerin dağılımını göstermesi açısından incelenmiştir (Şekil 2). Yıllar içinde taban-tavan puanları arasındaki farklar incelendiğinde kimi bölümler için bu farkın oldukça geniş (örneğin 2009 yılında DEÜ) kimi bölümler içinse oldukça dar olduğu (örneğin 2010 yılında ODTÜ) göze çarpmaktadır. Bu durum bölümlerin geniş veya dar bir yüzdelik dilimden öğrenci kabul ettiğini göstermektedir.

14 14 Çalıştay Kitabı Taban Puan Taban puani 2006 Taban puani 2007 Taban puani 2008 Taban puani 2009 Taban puani 2010 Taban puani 0 Anadolu U Ataturk U DEU ITU Marmara U ODTU Selcuk U SDU Uludag U YTU Şekil 1. İncelenen 10 Üniversitenin Çevre Mühendisliği Bölümlerinin Taban Puanlarının Yıllara Göre Değişimi (NOT: İTÜ 2010 yılı için İngilizce programın puanı gösterilmiştir). İncelenen üniversitelerin kontenjanları da değerlendirmede önemli olabileceğinden Tablo 2 de 2010 yılı itibarıyla incelenen bölümlerin kontenjanları verilmiştir. En yüksek çevre mühendisliği kontenjanına sahip üniversiteler sırasıyla Atatürk Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi ve İngilizce ve Türkçe program kontenjanları toplamıyla İstanbul Teknik Üniversitesi olarak göze çarpmaktadır. En düşük kontenjana sahip bölümlerin ise Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve Marmara Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümleri olduğu görünmektedir.

15 Çalıştay Kitabı Taban-Tavan Puanlar Taban - Tavan Puan Anadolu U Ataturk U DEU ITU Marmara U ODTU Selcuk U SDU Uludag U YTU 2009 Taban-Tavan Puanlar Taban - Tavan Puan Anadolu U Ataturk U DEU ITU Marmara U ODTU Selcuk U SDU Uludag U YTU 2010 Taban-Tavan Puanlar 550 Taban - Tavan Puan Anadolu U Ataturk U DEU ITU Marmara U ODTU Selcuk U SDU Uludag U YTU Şekil , 2009 ve 2010 yıllarında Çevre Mühendisliği Bölümlerinin taban ve tavan puanları arasındaki farklar.

16 16 Çalıştay Kitabı Tablo 2. İncelenen Çevre Mühendisliği Bölümlerinin kontenjanları. Üniversite 2010 Yılı Kontenjan (kişi) Anadolu Üniversitesi 67 Atatürk Üniversitesi 88 Dokuz Eylül Üniversitesi 77 İstanbul Teknik Üniversitesi 72* Marmara Üniversitesi 52 Orta Doğu Teknik Üniversitesi 50 Selçuk Üniversitesi 67 Süleyman Demirel Üniversitesi 57 Uludağ Üniversitesi 67 Yıldız Teknik Üniversitesi 67 * İTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü kontenjanı = 31 (İngilizce) + 41 (Türkçe) DERS PROGRAMLARININ KARŞILAŞTIRMALI DEĞERLENDİRMESİ Daha önce sıralanan ABET/MÜDEK program ölçütleri arasından ders isimleri ile ilintilendirilebilecek olan ilk sekiz ölçüt, seçilen çevre mühendisliği programlarında incelenmiştir. Bulgular aşağıda özetlenmiştir. Genel Mühendislik Dersleri Genel mühendislik temelini oluşturmaya yönelik derslerde incelenen üniversitelerin çok büyük oranda aynı programa sahip olduğu Tablo 3 den anlaşılmaktadır.

17 Çalıştay Kitabı 17 Tablo 3. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde verilen genel mühendislik dersleri. Dersin Adı Programlarda Bulunma ABET/MÜDEK Yüzdesi (%) Program Ölçütleri Matematik I 100 Fizik I 100 Kimya 100 Matematik II 100 Fizik II 100 Mühendislik Çizimi 100 Diferansiyal Denklemler 100 İstatistik 100 Çevre Mühendisliği İle İlgili Genel Mühendislik Dersleri Çevre mühendisliği ile ilgili genel mühendislik temeli olarak düşünülebilecek dersler programlarda incelendiğinde, uyumun biraz azaldığı görülmektedir (Tablo 4). Tüm bölümlerde istisnasız akışkanlar mekaniği zorunlu ders programında bulunurken, termodinamik ve organik kimya incelenen bölümlerin yarısında veya daha azında zorunlu programda bulunmaktadır. Tablo 4. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde verilen çevre mühendisliği ile göreceli yakından ilgili genel mühendislik dersleri. Dersin Adı Programlarda Bulunma ABET/MÜDEK Yüzdesi (%) Program Ölçütleri Akışkanlar Mekaniği 100 Hidroloji 90 (yer bilimi) Statik/Mukavemet 90 Toprak Mekaniği/Malz Bilimi 90 Programlama 80 Nümerik Metodlar 80 Termodinamik 50 Organik Kimya 40

18 18 Çalıştay Kitabı Temel Çevre Mühendisliği Dersleri Temel çevre mühendisliği dersleri incelendiğinde tüm üniversitelerin programlarının çok büyük oranda örtüştüğü görülmektedir (Tablo 5). Üniversitelere bağlı olarak, su, atıksu arıtma, v.b. alanlardaki zorunlu ders sayıları farklılık göstermektedir. Ders sayılarında, herbir dersin kredisi de bir faktör olarak rol oynamaktadır. Örneğin, ODTÜ de hemen hemen tüm Bölüm dersleri 3 kredi olurken, diğer üniversitelerde (ör. DEÜ, İTÜ, v.d.) ders kredileri 1, 2, 3 veya 4 olabilmektedir. Tablo 5. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde verilen temel çevre mühendisliği dersleri. Dersin Adı Programlarda Bulunma ABET/MÜDEK Yüzdesi (%) Program Ölçütleri* Çevre Mühendisliğine Giriş 90 Çevre Kimyası 100 Çevre Kimyası Lab. 100 Çevre Mikrobiyolojisi 100 (biyoloji bilimi) Hava Kirliliği 100 Su Arıtma 100 Atıksu Arıtma 100 ~ Su Temini 100 ~ Temel İşlemler ve Prosesler 100 ~ Atıksu Toplama/Müh. 100 ~ Katı Atık Bertarafı 100 Çevre modellemesi 80 ~ * ~ işareti, program ölçütlerinden program amaçları ile ilgili ileri ilkeler ve uygulamalarda yeterlilik kapsamına giren konuları göstermektedir. Çevre Mühendisliği nde Tasarım Dersleri ABET/MÜDEK program ölçütleri arasında açık olarak belirtilmiş tasarım becerisi ile ilgili olarak, tamamen tasarıma ayrılmış, ders isminde tasarım veya proje geçen derslerin incelenen programlara göre dağılımı

19 Çalıştay Kitabı 19 Tablo 6 da verilmektedir. Bu dersler programlarda incelenirken, Bitirme projesi isimli dersler, tasarım içerikleri bilinmediğinden bu kapsamda değerlendirilememiştir. Çevre mühendisliği bölümlerinin çoğunda bitirme projesi veya benzer isimli derslerin bulunduğu görülmüştür. Tablo 6. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde tasarım dersleri. Tasarım Dersi Son yıl programında en az bir zorunlu ders Son yıl programında en az iki zorunlu ders Programlarda Bulunma Yüzdesi (%) Çevre Mühendisliği nde Diğer Dersler ODTÜ çevre mühendisliği lisans programında zorunlu ders olup, diğer bölümler incelendiğinde göreceli az sıklıkta görülen dersler ise Tablo 7 de listelenmiştir. ABET akreditasyon süreçlerinde Bölümümüzde yerleştirilen kalite sisteminin uygulanması çerçevesinde lisans programı çeşitli aşamalarda değerlendirilmiş ve bazı değişiklikler yapılmıştır. Tablo 7 de belirtilen dersler, Bölüm öğrencilerinin öğrenmesi gerekenler ve başarı düzeyleri gözönüne alınarak akredite eğitimde iyileştirme döngüleri sonucu programa son on yılda eklenen derslerdir. Bu derslerden bazılarının diğer üniversite programlarında hâlihazırda bulunan zorunlu derslerin içerisinde kısmen ya da tümüyle işleniyor olması da muhtemeldir. Ancak ders içeriklerinin tümüne erişilemediğinden ders isimleri üzerinden değerlendirme yapılmıştır.

20 20 Çalıştay Kitabı Tablo 7. ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölüm ünde zorunlu olan bazı derslerin diğer mühendisliği programlarında görülme sıklığı. Dersin Adı Programlarda Bulunma Yüzdesi (%) Çevre Mühendisliği Prensiplerinin Temelleri 10 ~ Çevre Mühendisliğinin Fizikokimyasal Prensipleri 20 ~ Termodinamik 50 û Organik Kimya 40 û ABET/MÜDEK Program Ölçütleri* * ~ işareti, program ölçütlerinden program amaçları ile ilgili ileri ilkeler ve uygulamalarda yeterlilik kapsamına giren konuları göstermektedir. ABET/MÜDEK program ölçütleri arasında açık olarak belirtilmemiş ve ODTÜ programında zorunlu olarak bulunmayan diğer çevre mühendisliği derslerinin, incelenen 10 üniversitenin zorunlu programında görülme sıklıkları da incelenmiş ve Tablo 8 de özetlenmiştir. Bu dersler ülkemizdeki farklı çevre mühendisliği lisans programlarının disiplinimizi nasıl farklı algılandığını da göstermektedir. Tablo 8. Çevre Mühendisliği Bölümü lisans programında bulunan diğer derslerin farklı programlarda görülme sıklığı. Ders Adı Zorunlu Programlarda Bulunma Yüzdesi (%) Ekoloji 80 Hidrolik 60 Ekonomi/Çevre Ekonomisi 60 Çevre Yönetimi/Hukuk 50 Arıtma Çamurlarının Arıtımı/Kontrolü 50 Endüstriyel Atıksu Arıtımı/ Kirlenme Kontrolü 40 Deniz Kirliliği/ Deşarjı 40 Yapı 40 İş Güvenliği/ Mühendislik Etiği 30 Katı ve/veya Tehlikeli Atıkların Yönetimi 30

21 Çalıştay Kitabı 21 Çevre Mühendisliği nde Teknik Seçmeli Dersler Lisans programları degerlendirilen üniversitelerin çevre mühendisliği bölümünlerinin kataloglarında bulunan teknik seçmeli derslerin sayıları ve konulara göre dağılımı da incelenmiştir (Şekil 3). Şekilden de görülebileceği üzere, su kirliliği/kontrolü, hava kirliliği/kontrolü ve katı ve tehlikeli atıkların kontrolü başlıklarında gruplandırıldığında, tüm üniversitelerde ağırlıklı olarak su kirliliği/kontrolü alanında teknik seçmeli ders açıldığı görülmektedir. Toplam ders sayıları incelendiğinde en çok sayıda teknik seçmeli dersin sırasıyla DEÜ, İTÜ ve MÜ de açıldığı göze çarpmaktadır. Dersler sayı bazında incelendiğinde, herbir dersin kredisi de önemli bir faktör olarak rol oynamaktadır. Üniversitelerin bazılarında (ör. DEÜ, İTÜ, v.d.) teknik seçmeli derslerin kredileri 1, 2 veya 3 olabilirken, bazılarında da (ör. ODTÜ) tüm Bölüm teknik seçmeli dersleri 3 kredili olarak verilmektedir. Şekil 3. İncelenen üniversitelerin teknik seçmeli ders sayılarının temel konu kategorilerine göre dağılımı. Dünyadaki önde gelen üniversitelerin lisans programları incelendiğinde, eskiye oranla daha esnek yapıda programların olduğu, öğrencinin seçim şansının arttırıldığı görülmektedir. Stanford, Cornell, MIT, Johns Hopkins, v.b. üniversitelerde seçmeli derslerin kredi toplamı zorunlu dersle-

22 22 Çalıştay Kitabı rinkilerle yarışır boyutlara gelmiştir. Bunun yanında, Türkiye de elektif derslerin tüm derslere oranı (kredi olarak) %15 i geçmemektedir. Dağılım değerlendirilmek istenirse, çalışmamızda incelenen programlarda teknik seçmeli ders kerdilerinin toplam ders kredilerine oranının %6 - %13 arasında değişkenlik göstermekte olduğu anlaşılmaktadır. İncelenen programların %60 ında seçmeli ders kredilerinin toplam ders kredisine oranının %10 dan fazla olduğu görülmektedir. Buna göre ODTÜ ve İTÜ, %13 e yaklaşarak esnekliği en yüksek programlara sahiptir. DÜNYADAKİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ PROGRAMLARI Dünyanın önde gelen bazı üniversitelerinin çevre mühendisliği lisans programları incelenerek ön plana çıkan alanlar derlenmiştir. Bu çalışmada incelenen üniversiteler, ön plana çıkan ders isimleri ve kaynak web sayfaları Tablo 9 da özetlenmiştir. Bu kapsamda, daha önce çevre mühendisliği lisans programlarının değerlendirilmesi sırasında bahsedilen derslerin dışında, tabloda koyu renkle de gösterilmiş ve Şekil 4 de ana başlıklar olarak özetlenen konuların önem kazanmakta olduğu ortaya çıkmaktadır.

23 Çalıştay Kitabı 23 Tablo 9. Dünyadaki çeşitli üniversitelerin çevre mühendisliği lisans programında öne çıkan yeni dersler. ÜNİVERSİTE DERS ADLARI WEB SAYFASI MIT Environmental Law, Policy, and Economics: Pollution Prevention and Control Environmental Fluid Transport Processes and Hydrology Laboratory courses Stanford Sustainable Development Environmental Planning Methods Environ. Economics & Policy OSA/handbook/handbookfiles/ handbooks/06-07/hb pdf UC Berkeley Engineered Systems and Sustainability gcc_list_crse_req?p_dept_name=civ il+and+environmental+engineering &p_dept_cd=civ+eng Carnegie Mellon Introduction to Green Chemistry Energy and the Environment LEED Buildings and Green Design Project Management CIT/civil.pdf

24 24 Çalıştay Kitabı Johns Hopkins Environmental Policy Analysis Mathematical Models for Managing Urban and Environmental Systems Sediment Transport and River Mechanics Eng Aspects of Public Health Crises Global Climate Change: Intro Transport Phenomena Georgia Tech Environmental Transport Modeling Environmentally Conscious Design and Manufacturing Designing Sustainable Engineering Systems Yale Green Engineering and Sustainable Design Greening Business Operations Environmental Transport Processes Drexel Environmental Transport and Kinetics Michigan Tech Application of Sustainability Principles & Environmental Environmental Process & Simulation Green Engineering Design for Sustainability Transport and Transformation of Organic Pollutants catalog/eng/geography_environ_ eng.pdf colleges/coe/ce/ugrad/bsee/ electives.php departments-chemical-environmentalundergraduate-courses.php webplanofstudy/plan.asp?plan_ id=141 html

25 Çalıştay Kitabı 25 Şekil 4. Dünyadaki çevre mühendisliği programlarında öne çıkmakta olan konular yılında Arizona da ABD Ulusal Bilim Vakfı (NSF), Çevre Bilimleri ve Mühendisliği Profesörleri (AEESP) ile Amerikan Çevre Mühendisliği Akademisi (AAEE) sponsorluğunda bir çalıştay gerçekleştirildi. Çevre Mühendisliği disiplinin pekçok farklı paydaş grubundan (akademi, endüstri, hükümet, mesleki kuruluşlar, özel sektör, vd.) 60 ın üzerinde katılımcının yer aldığı bu çalıştayın temel amacı Çevre Mühendisliği eğitimindeki gelişmeler, yenilikler ve ihtiyaçların değerlendirilmesiydi. Bu çalıştay Çevre Mühendisliği ders programlarına ilişkin temel çıktıları şöyle özetlenebilir: Ders programları küreselleşme, sürdürülebilik, gelişmekte olan teknoloji, artmakta olan karmaşık ve disiplinler arası konular gibi faktörler göz önüne alınarak yaratıcılık, karar verme, uyum sağlama ve öğrenmeyi bilme yetilerini edindirmeyi öne çıkarmalı ve esnek olmalıdır. Çevre Mühendisliği Bilgi Birikimi göz önünde bulundurularak, ders programları Tablo 10 da belirtilen yeterlilikleri edindirecek biçimde formüle edinilmeli ya da geliştirilmelidir.

26 26 Çalıştay Kitabı Tablo 10. Çevre mühendisliği öğrencilerinin edinmesi beklenen yeterlilikler. Bilgi Düşünme Biçimi Yetiler Tutum/Davranış Matematik ve temel bilimler Sistem yaklaşımı İletişim Teknolojinin toplumdaki yeri Sosyal bilimler Problem çözme Deney tasarlama ve yapabilme Etik Karmaşık çevresel sistemler Tasarım Hesap yapabilme Çeşitliliğe saygı Çevresel dinamikler Kritik değerlendirme Takım çalışması Demokrasiye saygı Sistem mühendisliği Proje yönetimi Kamu hizmeti Enerji ve maddesel döngüler Bilgi yönetimi Mesleki hizmet Teknoloji Sürdürülebilirlik Çevre mühendisliği ders programları öğrencilere kimya, fizik, biyoloji, yer bilimleri, termodinamik, madde ve enerji dengeleri, akışkanlar mekaniği, ekoloji, toksikoloji, sistem mühendisliği, karar verme, hesap yapabilme, vd. konularını da içeren güçlü bir teknik altyapı sağlayabilmelidir.

27 Çalıştay Kitabı 27 Geleneksel konulara ek olarak, Çevre Mühendisliği ders programları yaşam döngüsü analizi, endüstriyel ekoloji (simbiyoz), çevre için tasarım, kaynak yönetimi, vb. konuları da içermelidir. Sürdürülebilirlik tüm mühendislik disiplinleri için ama özellikle Çevre Mühendisliği için vazgeçilmez bir bileşen haline gelmiştir. Boru-sonu yaklaşımlardan kirlilik önleme yaklaşımlarına geçiş ders programlarında işlenmelidir. Günümüzdeki karmaşık çevre sorunları ile başedebilmeleri için yeni nesil Çevre Mühendislerinin eğitiminde disiplinler arası ve topluma hizmet bazlı projeler ile sürdürülebilirlik kavramı ve uygulamalarının eğitim programlarına entegre edilmesi gereklidir. Kaynaklar Kilduff, J. (2008). Workshop synopsis: Frontiers of environmental engineering education. Proceedings of the 38th ASEE/IEEE Frontiers in Education Conference, Saratoga Springs, NY, S3E-9-S3E-14

28 Prof. Dr. İbrahim PEKER

29 TÜRKİYE DE ve DÜNYA DA ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİ Prof. Dr. İbrahim PEKER Erciyes Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Müh. Bölümü Modern anlamda mühendis, bilim insanlarının ürettiği teorik bilgiyi tekniker ve teknisyenlerin uygulayabileceği pratik bilgiye dönüştüren kişidir. Mühendisliğin karakteristik özelliği, ihtiyaçların karşılanmasında Emniyet, Ekonomi ve Estetiği göz önüne almak olmalıdır. Çevre Mühendisliği, Çevreyi, zararlı insan faaliyetlerinden ve insanları da olumsuz çevre şartlarından korumayı amaçlayan mühendislik dalıdır. Çevre Mühendisliği, diğer mühendislik dallarından farklı olarak, doğanın kaynaklarını tüketmeyi değil, doğaya sahip olduklarını geri vermeye çalışan bir mühendislik dalıdır. Eğitim genellikle öğrenim yoluyla gelişme olarak tarif edilmektedir. Bu bağlamda eğitmen, eğitim için gerekli ortamı ve koşulları hazırlar fakat öğrenimi öğrenci yapar. Mühendislik eğitiminde özellikle gerçekleştirilmesi gereken kavram ve kabiliyetler aşağıdaki gibi sıralanabilir Düşünme seviyesinin yükseltilmesi Düzen ve dikkat alışkanlığının geliştirilmesi Düşüncelerini anlatma kabiliyeti Mühendislik mesleğinin ideallerinin anlaşılmasını sağlayan bir mesleki tutum geliştirilmesi Avrupa da Çevre Mühendisliği Eğitimi Avrupa daki üniversitelerin çoğunda Çevre Mühendisliği Eğitiminde yapısal farklılıklar bulunmaktadır. Pek çok üniversitede Çevre Mühendisliği Eğitimi lisans veya yüksek lisans programı olarak inşaat ve kimya mühendisliklerine entegre olarak verilmektedir.

30 30 Çalıştay Kitabı Genellikle, Çevre Mühendisliğinde uzmanlık edinmeye çalışan öğrenciler, diplomalarını inşaat ve kimya mühendisliğinden almakta ancak diplomalarda öğrencilerin ağırlıklı olarak çevre mühendisliği dersleri aldığı belirtilmektedir. Çevre Mühendisliği diploması ise yüksek lisans eğitiminden sonra verilmektedir. Avrupa da Çevre Mühendisliği eğitimi kapsam olarak belirgin tanımlamalara ve sınırlamalara sahip değildir. Üniversitelerde Çevre Mühendisliği eğitimi alt yapısını oluşturan geleneksel meslek dallarından (halk sağlığı ve hijyen, inşaat mühendisliği, makine ve kimya mühendisliği, kimya, mikrobiyoloji, biyoloji gibi.) fazlasıyla etkilendiğinden, eğitim programlarında çok çeşitlilik bulunmaktadır. Amerika da Çevre Mühendisliği Eğitimi Amerika da çevre mühendisliği eğitimi veren 140 yüksek lisans ve doktora programı bulunmaktadır. Bu programlardan mezun olanlardan bir bölümü çevre mühendisi bir bölümü ise çevre derslerinin alındığı belirtilen inşaat mühendisliği diploması vermektedir. Yaklaşık 220 üniversitede bulunan inşaat mühendisliği bölümleri lisans seviyesinde çevre mühendisliği dersleri vermektedir. Bugün yaklaşık 30 üniversitede bağımsız Çevre Mühendisliği Bölümü bulunmaktadır. Türkiye de Çevre Mühendisliği Çevre Mühendisliği Bölümü ilk olarak 1973 yılında Ortadoğu Teknik Üniversitesi nde (ODTÜ) kurulmuştur. Türkiye de bulunan vakıf ve devlet üniversiteleri baz alındığında toplam 132 adet üniversite bulunmaktadır. Bu üniversitelerin 94 ü devlet üniversitelerinden oluşurken 38 i ise vakıf üniversitelerinden oluşmaktadır. Devlet üniversitelerinin 31 inde, vakıf üniversitelerinin 2 sinde çevre mühendisliği bölümü bulunmaktadır. Türkiye deki üniversitelerin yaklaşık %24 ünde çevre mühendisliği bölümü (ÇMB) bulunmakta ve Çevre Mühendisliği eğitimi veren üniversitelerin %80 inde örgün öğretim, geri kalan kısmında ise ikinci öğretim de

31 Çalıştay Kitabı 31 verilmektedir. Üniversitelerin ÇMB nde genel olarak öğrenim dili Türkçe olmakla birlikte İngilizce öğrenim dili de kullanılmaktadır. ÇMB bulunan üniversitelerin illere göre dağılımı Şekil 1 deki gibidir. Şekil de koyu renkle gösterilen illerde ÇMB bulunmaktadır. Şekil 1. Çevre Mühendisliği Bulunan Üniversitelerin İllere Göre Dağılımı Çevre mühendislikleri genellikle Marmara ve İç Anadolu Bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Bölümlerin Bölgelere göre yüzde dağılımı Şekil 2 deki gibidir. Şekil 2. Çevre Mühendisliği Bölümlerinin Bölgelere Göre Dağılımı

32 32 Çalıştay Kitabı Ülkemizdeki çevre mühendisliği bölümlerine verilen kontenjan artış göstermektedir yılları itibariyle çevre mühendisliği bölümlerindeki kontenjan artışları Tablo 1 de verilmiştir. Çevre mühendisliği dalının disiplinler arası çalışıyor olması ve günün şartlarına göre sürekli yenileniyor olması, çevre mühendisliğinde eğitim konusunu sürekli tartışılır hale getirmiştir. Çevre Mühendisliği eğitiminin ilk yılında temel mühendislik dersleri, ikinci yılında temel branş dersleri, üçüncü ve dördüncü yıllarında ise mesleki dersler verilmektedir. Çevre mühendisliği derslerini Tablo 2 deki gibi temelde 6 farklı gruba ayırmak çevre mühendisliği bölümlerinde verilen dersleri daha net olarak anlaşılır hale getirecektir. Tablo 1. Türkiye de Çevre Mühendisliği Bölümlerine Verilen Kontenjan Artışları I. Öğretim II. Öğretim Toplam Yerleştirilen Öğrenci (Topal, M., Arslan E.I., 2010, Yükseköğretim Kurulu Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi, Çevre Mühendisliği Bölümü nü okuyan bir öğrencinin dört yıl boyunca almış olduğu dersler, üniversiteden üniversiteye değişmektedir. Bu eğitim öğretim farklılığının muhtemel sebebi, öğretim üyelerinin branşlaşmış oldukları konularla ilişkilidir. Ülkemizde özellikle Avrupa daki ülkelerde Çevre Mühendisliği programlarının yaşadığı yapısal farklılıklardan kaynaklı problemler yoktur.

33 Çalıştay Kitabı 33 Yani çevre mühendisliği bölümleri genellikle lisans ve yüksek lisans programlarını içermektedir. Fakat Ülkemizde Çevre Mühendisliği eğitimi ile ilgili, Ders programlarındaki farklılıklar, Yeni açılan bölümlerin yaşadığı akademik alt yapıdaki eksiklikler, Araştırma projelerinin azlığı gibi birçok sorun yaşanmaktadır. Özellikle ders programlarındaki ve içeriklerindeki değişikler, üniversitelerden farklı formasyonlarda çevre mühendisleri yetişmesine sebep olmaktadır. Ayrıca yapılan araştırmalar sonucu birçok üniversitede, mesleki derslerde genellikle su/atıksu mühendisliği konularına çok fazla yer verildiği ve bu bağlamda, su kirliliği ve kontrolü, su getirme ve kanalizasyon, su/atıksu arıtımı ve ileri arıtım gibi derslerin oldukça yoğun gösterildiği tespit edilmiştir. Katı atık yönetimi, hava kirliliği ve kontrolü, toprak kirliliği ve kontrolü gibi çevre mühendisleri için su/atıksu konuları kadar önemli olan diğer konular ise birçok üniversitede eğitim programlarında sınırlı sayıda derslerle verilmektedir.

34 34 Çalıştay Kitabı Tablo 2. Çevre Mühendisliği Derslerinin Gruplanmış Halleri Temel Dersler Matematik Fizik Kimya Teknik Resim Temel Bilişim Teknolojileri Diferansiyel Denklemler İstatistik Temel Bilgisayar Bilimleri Mühendislik Matematiği Bilgisayar Destekli Çizim vb.gibi dersler Mesleki Dersler İnşaat-Jeoloji Dersleri Çevre Ekonomisi Termodinamik Çevre Mühendisliğine Akışkanlar Giriş Mekaniği Çevre Ekolojisi Hidrojeoloji Çevre Kimyası Jeoistatistik Çevre Sorunları Statik ve Çevre Mikrobiyolojisi Mukavemet Çevre Kirlilik Kontrolü Ölçme Bilgisi Katı Atıklar Malzeme Bilgisi Çevresel Etki Hidrolik Değerlendirme Zemin Çevre Hukuku Mekaniği Su Temini ve Hidroloji Uzaklaştırılması Yapı Su Kalitesi ve Kontrolü Mühendisliği Tehlikeli Atıklar Jeoloji vb.gibi Hava Kirlenmesi ve dersler Kontrolü Çevresel Modelleme Toprak Kirliliği ve Kontrolü Çevre Yönetimi Şehircilik ve Çevre Planlama Yeraltısuyu Kirliliği Gürültü Kirliliği ve Kontrolü vb. gibi dersler

35 Çalıştay Kitabı 35 Arıtmaya Yönelik Dersler Sosyal Dersler Seçmeli Dersler Temel İşlemler Arıtmanın Temelleri Arıtma Tesisi Tasarımı Arıtma Tesislerinin İşletilmesi Atıksu Mühendisliği İçme Sularının Arıtılması Kullanılmış Suların Arıtılması Endüstriyel Atıksuların Arıtılması Arıtma Çamurları Anaerobik Arıtma Deniz Deşarjları vb.gibi dersler Atatürk İlkeleri ve Inkılap Tarihi Türk Dili Yabancı Dil Üniversiteler tarafından verilen diğer sosyal dersler Üniversite ve bölüm tarafından verilen seçmeli dersler Çevre Mühendisliği eğitimi ve öğretimi veren üniversitelerin genel ders sayısı ortalamaları Şekil 3 de verilmektedir. Şekil 3. Çevre Mühendisliği Eğitimi ve Öğretimi Veren Üniversitelerin Genel Ders Sayısı Ortalamaları

36 36 Çalıştay Kitabı Ayrıca hızla değişen ve gelişen yeni çevre teknolojilerinin yer aldığı dersler ve çevre kirliliğini önleme ve minimizasyonu konularını kapsayan dersler çok az sayıdadır. Bunlara ek olarak, servis dersleri olarak da tabir edilen ve büyük bir kısmı diğer bölümlerin öğretim elemanları tarafından sağlanan Temel ve sosyal bilimler dersleri ile Mühendislik bilimleri dersleri, çevre mühendisliği bakış açısıyla yürütülmediği ve bu derslere iştirak eden öğretim elemanlarının bölümlerle yeterli olarak koordineli çalışmadığından dolayı bu dersler birçok yerde amacından sapmıştır. Ders programlarındaki ve içeriklerindeki farklılıkları ortadan kaldırmak adına bir standardizasyonun geliştirilmesi gerekmektedir. En azından mesleki dersler için gereken temel mühendislik dersleri belirlenerek bu derslerin tüm bölümlerin programlarında yer alması sağlanmalıdır. Sonuç olarak; Çevre mühendisliğinde eğitim Türkiye de, Avrupa da ve Kuzey Amerika da incelendiğinde Türkiye açısından en önemli farkın ağırlıklı olarak su arıtımı, su getirme ve kanalizasyon derslerinin verilmesidir. Fakat Avrupa ve Kuzey Amerika daki üniversitelerde verilen derslerin üçte bir Toprak Kirliliği, üçte bir Su Kirliliği ve geriye kalan kısım ise Hava Kirliliği konularında ağırlıklı olmaktadır. Bu nedenle Türkiye de Çevre Mühendisliği, İnşaat Mühendisliğinin yan dalı konumundan çıkamamaktadır ve bu fark tam olarak ortaya konulamamıştır. Avrupa da Çevre mühendisliği eğitimi veren üniversitelerin ders programları çok farklılıklar göstermekte ve bu nedenle mezunlar farklı konular üzerinde branşlaşmaktadır. Kuzey Amerika ele alındığında ise ABET sayesinde bölümlerin çekirdek ders programları aynı düzeyde olmakta ve hangi üniversiteden mezun olursa olsun mühendislerin eğitim aldıkları dal içerisindeki bilgiler paralellik göstermektedir. Ders programları ve içerikleri olarak Türkiye deki üniversitelerde çok farklılık göstermekte fakat buradaki farklılık akademik personelin branşlaşma dallarından kaynaklanmaktadır.

37 Çalıştay Kitabı 37 Kaynaklar ABET 1998, ABET Accreditation Yearbook, Accreditation Board for Engineering and Technology, Baltimore, MD. Alha, K., Holliger, C., Larsen, B., S., Purcell, P., Rauch, W., Environmental Engineering Education-Summary Report of the 1 st European Seminar, Water Science and Technology, 41 (2), 1-7. Bishop, P.L., Environmental Engineering Education in North America. Water Science and Technology, 41 (2), Burnstein, D., 1990 Environmental Engineering in Standard Handbook of Environmental Engineering Editor: Corbitt, R.A., Mc. Graw-Hill, Inc., USA. Crofton, F.S., Educating for Sustainability: Opportunities in Undergraduate Engineering. Journal of Cleaner Production, 8(5), Çınar, A., Çevre ve Kimya Mühendisliği Bölümünün Tanıtım Broşürü. Illinois Institute of Technology, ABD. Demirer Uludağ, S., Duran, M., Demirer, G., N., Ülkemizde ve Dünyada Çevre Mühendisliği Eğitimine Genel Bir Bakış. 4. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, Mersin. Goncaloğlu, B. İ., Karadağ, D., Mühendislik Eğitim Fonksiyonu Yönünden İstanbul daki Çevre Mühendisliği Eğitimi Veren Üniversiteler 4. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, Mersin. İmam, A., Mühendislik Ahlakı, Teknoloji Benim Neyim Oluyor? Alamuk Yayınları. Kınacı, C., Çevre Mühendisliği: Eğitim, Araştırma ve İstihdam, Su Kirlenmesi Kontrolü Dergisi, 11(1), 3-5. Peavy, H.S., Rowe, D.R., TchoBanoglous, G., Environmental Engineering,., Mc. Graw-Hill, Inc., USA. Taşdemir, Y., Çevre Mühendisliği Eğitimi Üzerine Bazı Yaklaşımlar, 4. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, Mersin.

38 Arş. Gör. Dr. Vedat YILMAZ

39 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BİLGİ BİRİKİMİ Vedat YILMAZ 1, Metin DURAN 2, Göksel N. DEMİRER 3 1 Akdeniz Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Antalya; 2 Villanova Üniversitesi, İnşaat ve Çevre Mühendisliği Bölümü, Villanova, PA, ABD; 3 ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü, Ankara. GİRİŞ Amerikan Çevre Mühendisleri Akademisi nin (AÇMA) 50. Kuruluş yıldönümünü kutladığı 2005 yılında gerçekleştirdiği yıllık mütevelli heyeti toplantısında Çevre Mühendisliği Bilgi Birikimi (ÇMBB) Çalışma Grubu nu oluşturdu. Bu çalışma grubunun görevi 21. yüzyılda çevre mühendislerinin sahip olması gereken bilgi birikimi ve yapabilirliklerin, AÇMA ya, mesleğe, çevre mühendisliği akademik programlarına ve bu programların akreditasyon süreçlerine etkilerinin tanımlanması olarak belirlendi. ÇMBB çevre mühendisliği mesleğinin öğrenilmesi ve uygulanması için önemli olan bilgi ve yeterlilikleri kapsamaktadır. Tüm mühendislik dallarlı için geçerli olan ABET (Accreditation Board for Engineering Technology) çıktıları üzerine inşa edilen ÇMBB ye çevre mühendisliğine özgü spesifik çıktılar eklenmiştir. ÇMBB her bir çıktının lisans ve yüksek lisans eğitimi ve mesleğin icra edilmesi seviyeleri ile kavramsal ve uygulamaya yönelik ilgisini tanımlamıştır. Birer hedef olarak görülmesi gereken bu çıktı ve performans düzeyleri ilgili paydaşlar tarafından benimsendikleri ölçüde, mesleki yeterlilik ve akreditasyon süreçlerinde yaygın olarak kullanılabilecektir (Environmental Engineering Body of Knowledge, 2009). ÇMBB çevre mühendisliğinin hızla gelişmekte ve değişmekte olduğunu kabul eder. Dolayısıyla, ÇMBB çevre mühendisliği eğitim programları ile bireysel mesleki gelişim için özümsenmesi gereken bir kılavuz olarak tasarlanmıştır. En önemli hedefi çevre mühendislerinin geleceğe yöne-

40 40 Çalıştay Kitabı lik mesleki gereksinimlere yönelik eğitilmesi/hazırlanmasıdır. Mezuniyet aşamasında ya da mesleği icra etmekte olan bir çevre mühendisinin ÇMBB de tanımlanan yeterliliklerin tümüne sahip olması beklenmemelidir. Eğitim programları hedeflerini bileşenlerinin gereksinimlerine göre oluşturacak ve bu hedeflere uygun ÇMBB çıktılarına ve yeterliliklere daha çok vurgu yapacaktır. Benzeri bir biçimde çevre mühendisleri yaşam boyu öğrenme (meslek içi eğitim) etkinlikleri aracılığıyla, kendilerini bireysel kariyer hedeflerine ulaşmalarına yardımcı olacak ÇMBB çıktıları konusunda geliştireceklerdir. Dolayısıyla ÇMBB bir dizi katı kurallar dizininden çok, geleceğe yönelik, yön gösteren, bir pusuladan çok bir yol haritası olarak algılanması gereken bir kılavuz olarak algılanmalıdır (Kilduff, 2008). ABD ile Türkiye arasındaki eğitim sistemi, çevre mühendisliği çalışma alanları, mezunlardan beklentiler, vb. bazlı önemli farklılıklar söz konusudur. Buna rağmen, ülkemize özgü bir bakış açısı ile bu çalışmada kısaca özetlenen Çevre Mühendisliği Bilgi Birikimi Çalışmasının ülkemizdeki ilgili eğitim programlarının değerlendirilmesinde/geliştirilmesinde önemli bir araç oluşturabileceği düşünülmektedir. ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BİLGİ BİRİKİMİNİN YAPISI ÇMBB ABET 2000 kriterleri ile uyumlu olarak tanımlanmıştır. Her bir çıktı için performans düzeyleri ve bilgi alanları belirlenmiştir. ÇMBB de kullanıldıkları biçimiyle bu kavramlar şöyle tanımlanmıştır: Çıktı bir işi ya da görevi yapabilmek, hizmeti üretebilmek, Performans Düzeyi söz konusu işin, görevin ya da hizmetin entelektüel derinliği, Bilgi Alanı ise tarih ya da matematik gibi insan kavrayışının organize bir çalışma alanı olarak tanımlanmıştır.

41 Çalıştay Kitabı 41 ÇMBB de temel yeterlilikler çıktılar ile tanımlanmış ve her çıktı için gerekli olan bilgi alanları belirlenmiştir. ÇMBB çevre mühendislerinin sahip olması gereken nitelikleri tanımlamakla kalmayıp, ilgili eğitim programları için bir çerçeve çizmenin yanı sıra işverenlerin çevre mühendislerinin bilgi altyapısını daha iyi tanımaları için bir araç oluşturmaktadır. ÇMBB çerçevesinde tanımlanan yeterlilik ve beceriler 1991 ve 1996 da gerçekleştirilen Çevre Mühendisliği Eğitimi Konferanslarında tanımlananlar ile uyumludur (Baillod vd., 1991; Marini, 1996). 1. Çıktılar Çevre mühendisliği çıktıları üç grup halinde düzenlenmiştir (Tablo 1). Birinci grup çevre mühendisliği eğitimi için temel dayanağı oluşturan bir çıktıyı içermektedir. Bu ana çıktı çevre mühendislerinin gelecekteki yenilikçi teknolojik değişim çağında mesleklerini etkin olarak icra edebilmeleri için gereken temel bilimler ile bulgu ve tasarım alanlarındaki yapabilirlikleri ile ilintilidir. İkinci grup problem çözme süreçleri için gerekli olan çıktıları tanımlamaktadır. Problem çözme süreçleri problemi tanımlamayı, kısıtları ve alternatifleri belirlemeyi, alternatifleri analiz etmeyi, uygun çözümü seçmeyi, optimize etmeyi ve uygulamayı kapsamaktadır. Bu yinelemeli (iteratif) bir süreçtir. Dolayısıyla bu süreçte yeni bilgiler edinildikçe, problemin yeniden tanımlanması, rafine edilmesi ve çözüm uygulandıktan sonra sonuçların sınanması (verifikasyonu) gerekir. Problem çözme hem analitik yetenekler hem de yaratıcılık gerektirir. Analitik yetenekler algılama, problemi tanımlama ve analiz edebilme için, yaratıcılık ise alternatif çözümleri tanımlayabilme ve çözümün göz önünde bulundurulmamış olabilecek sonuçlarını öngörebilmek için gereklidir. Çevre mühendisliği alanındaki problemlerin formülasyonu ve çözümü sürdürülebilirlik çerçevesinde gerçekleştirilmeli, toplumsal gereksinimleri gözetmeli ve küresel etkileri dikkate alınmalıdır. Üçüncü grup çıktılar çevre mühendislerinin başarılı çözümler üretebilmeleri için sahip olmaları gereken mesleki bilgi, beceri ve özellikleri kapsa-

42 42 Çalıştay Kitabı maktadır. Bu çıktılar yeterli iletişim, proje yönetimi ile diğer mühendisler ile çalışabilme beceri ve özelliklerine sahip olmaya karşılık gelmektedir. Çevre mühendisleri kariyerleri boyunca teknoloji, çevre sorunları, politikaları ve mevzuatındaki değişimleri izleyebilmelidirler. Çevre mühendisleri mesleklerini icra ederken toplumsal bakış açısına ve etik değerlere sahip çıkmalıdırlar. Tablo 1. Çevre mühendisliği bilgi birikimi çıktıları Çıktı Başlığı Ana Çıktı 1. Temel çevre bilimleri bilgisi Çıktı İçeriği Bilgi ve Beceriye İlişkin Çıktılar 2. Deney tasarlamak ve yapmak 3. Modern mühendislik araçları 4. Kapsamlı yetkinlik 5. Risk, güvenilebilirlik ve belirsizlik 6. Problem formülasyonu ve kavramsal analiz Çevre mühendisliği problemlerini anlayabilmek ve çözebilmek için gerekli olan matematik, fizik, kimya, biyolojik bilimler; yer bilimleri, kütle, enerji, kütlenin korunumu ve taşınım (transport) prensipleri. Analiz ve tasarım süreçleri için gerekli olan verileri üretmeye yönelik deneylerin tasarlanması ve yapılması. Mühendislik uygulamaları içingerekli olan teknik, beceri ve modern mühendislik araçları. Çevre mühendisliği mesleğinin uygulanması için gerekli olan ileri düzey bilgi ve beceriler. İnsan sağlığı ve çevresel süreçlerde kirleticilere maruz kalma sonucu ortaya çıkabilecek riskler ile bu riskleri azaltmaya, insan sağlığı ve çevreyi korumaya, halk sağlığını, refahını ve güvenliğini geliştirmeye yönelik olarak tasarlanan, inşaa edilen ve işletilen mühendislik yapılarına ilişkin belirsizlik ve güvenilebilirlik prensipleri. Çevre mühendisliği alanındaki problemlerin formülasyon ve analizi, problemin altyapısına ilişkin bilgi toplanması, alternatiflerin geliştirilmesi ve değerlendirilmesi, varolan gereksinim ve/ veya kısıtların anlaşılabilmesi ve etkin çözümlerin önerilebilmesi.

43 Çalıştay Kitabı Yaratıcı tasarım 8. Sürdürülebilirlik 9. Çoklu ortamlarda etkileşimler 10. Toplumsal etki 11. Güncel ve küresel konular Çevre mühendisliği alanındaki bir problem ile ilgili bir gereksinimin karşılanmasına yönelik olarak bir sistemin, bileşenin ya da sürecin tasarlanması. Sürürülebilirlik kavramının mühendislik sistemleri analiz ve tasarımına entegre edilmesi. Temel çevre bilimleri bilgisinin kirleticilerin hava, su ve toprak fazlarında ve mühendislik sistemlerinde akibet ve taşınımlarının tahmin edinebilmesine yönelik uygulanması. Çevre mühendisliği ile ilgili konuları etkileyen kamu politikalarının toplumsal etkisi. Çevre mühendisliği için yaşamsal öneme sahip küreselleşme ve diğer güncel konular. Mesleki Çıktılar 12. Disiplinlerarası takım çalışması 13. Mesleki ve etik sorumluluklar 14. Etkin iletişim 15. Yaşamboyu eğitim 16. Proje yönetimi 17. İş ve kamu yönetimi 18. Liderlik Karmaşık mühendislik problemlerinin çözümü için farklı disiplinlerden oluşan takımlarda etkin olarak çalışabilmek. Çevre mühendisliği ile ilgili mesleki ve etik konular. Teknik uzmanlar ve diğer toplum kesimleri ile etkin iletişim kurabilmek. Teknoloji, mevzuat, sanayi, kamu, vd. ile ilgili konulardaki bilgi ve becerileri güncel tutmaya ve geliştirmeye yönelik yaşamboyu eğitim. Çevre mühendisliği ile ilgili konularda proje yönetimi becerisi. Hem kamu hem de özel kuruluşların yönetimi için gerekli olan bilgi ve iletişim becerileri. Ortak misyon, vizyon ve amaçları gerçekleştirebilmek için gerekli oan yükümlülük, motivasyon ve liderlik özellikleri.

44 44 Çalıştay Kitabı 2. Bilgi Alanları Bilgi alanları çıktıları gerçekleştirmek için gerekli olan spesifik öğrenme alanlarını tanımlar. Bunlar bir eğitim programı kapsamında verilen ayrı ayrı dersler olabileceği gibi farklı düzeylerde verilen birden fazla ders kapsamındaki konular ile de sağlanabilir. Tablo 2 bilgi birikimi alanları ile çıktılarını ilintilendirmektedir. 3. Performans Düzeyleri Bir çevre mühendisinin ÇMBB çerçevesinde sahip olması gereken nitelik ve yapabilirlikler çıktıların performansını kavramsal bilgi ve uygulama ile ilintisi bazında tanımlayan iki boyutlu bir skala ile tanımlanmıştır (Şekil 1). Şekil 1 in y-ekseni bilginin kavramsal düzeylerini, x-ekseni ise bilginin disipliner/disiplinlerarası ve tahmin edilebilen/edilemeyen durumlar için uygulama ile ilintisinin düzeylerini içermektedir. Farkılı bilgi ve ilinti düzeylerine karşılık gelen bölgeler farklı nitelik ve yetkinliklere karşılık gelmektedir. Örneğin A-Edinme düzeyinde temel bilgilerin edinimi söz konusu iken B-Uygulama düzeyinde edinilen bilginin problem çözümünde, tasarımda ve özellikle yeni ve önceden tahmin edilemeyen durumlar için kullanımı söz konusudur. C-Özümseme ve D-Uyarlama düzeyleri daha önce edinilen bilginin analiz ve karmaşık problemlerin çözümünde rutin olarak kullanılabilmesini kapsamaktadır. Şekil 1 de verilen performans düzeyleri ile bu düzeylerin tanımlanmasında kullanılan bilgi ve ilinti çerçevesi çevre mühendisliği disiplini özelindeki uygulamarı Environmental Engineering Body of Knowledge (2009) Raporunun Ek A bölümünde yer almaktadır.

45 Çalıştay Kitabı 45 Tablo 2. Bilgi birikimi alanları ve çıktıları matrisi Gerekli Bilgi Alanları Matematik, Bilgisayar Dilleri Fizik, Mekanik Kimya Biyoloji, Ekoloji Kütle Korunumu Enerji Korunumu Kütle Taşınımı Isı Taşınımı Akışkanlar Mekaniği Yer Bilimleri Sistem Analizi Olasılık ve İstatistik Beşeri ve Sosyal Bilimler Ekonomi Teknik İletişim İş Yönetimi Çıktılar

46 46 Çalıştay Kitabı Şekil 1. Dagget in bilgi ve uygulama ile ilinti çerçevesi Sonuç Ülkemizde çevre mühendisliği akreditasyon çalışmalarının gittikçe yayılmakta olduğu son dönemde ABET (Accreditation Board for Engineering Technology) çıktıları üzerine inşa edilmiş olan Çevre Mühendisliği Bilgi Birikimi (ÇMBB) çevre mühendisliği mesleğinin öğrenilmesi ve uygulanması için önemli olan bilgi ve yeterlilikleri kapsamaktadır. Çeşitli paydaş gruplarına mensup önemli sayıda uzmanın katkısı ile hazırlanmış bu çalışmanın ülkemizde sayısı son yıllarda çok hızlı artan çevre mühendisliği bölümlerine eğitim programlarını gözden geçirmeleri için önemli bir olanak sunduğunu düşünmekteyiz. ÇMBB ve olası diğer değerlendirme yöntemlerinin böylesi bir kullanımı, verilmekte olan çevre mühendisliği eğitimi kalitesini ve dolayısıyla mezunlarımızın mesleki yaşama ilişkin donanımlarını geliştirmelerine önemli bir katkı sağlama potansiyeline sahiptir.

47 Çalıştay Kitabı 47 Kaynaklar Baillod, C.R. et al 1991., Development of Environmental Engineering Baccalaureate Programs and Degrees, Proceedings, Sixth Conference on Environmental Engineering Education, ed by K.J. Williamson and M.R. Miller, Oregon State University, sayfa Environmental Engineering Body of Knowledge, The Environmental Engineering Body of Knowledge Task Force, January Marini, R.C., Skills and Attributes Required of the Environmental Engineer: A Practitioner s View in Environmental Engineering Education, The Relationship to Engineering Practice, Proceedings of the 1996 Environmental Engineering Education Conference, ISBN , sayfa Kilduff J., Developing a Body of Knowledge for Environmental Engineering, 38th ASEE/IEEE Frontiers in Education Conference, October 22 25, 2008, Saratoga Springs, NY, ABD.

48 Doç. Dr. Deniz DÖLGEN

49 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİNDE AKREDİTASYON VE AKREDİTASYON ÖLÇÜTLERİ Deniz Dölgen ve M. Necdet Alpaslan Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Buca, İzmir ÖZET Akreditasyon kaliteyi sağlamaya yönelik yapılan, gönüllülük esasına dayanan bir kalite güvence sistemidir. Yükseköğretimde akreditasyon, bir yükseköğretim kurumunun ya da öğretim kurumu tarafından uygulanmakta olan herhangi bir programın, ulusal ve/veya uluslararası düzeyde belirli performans standartlarına (kalite, verimlilik, etkinlik, vb.) sahip olduğunu ortaya koymayı amaçlar. Bu çalışmada akreditasyon süreci hakkında bilgi verilmiş, çevre mühendisliği eğitiminde akreditasyon için sağlanması gereken standartlar (ölçütler) tanıtılmış, bu bağlamda akreditasyon sürecinde karşılaşılan sorunlar irdelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Akreditasyon, Kalite güvencesi, Çevre Mühendisliği, Uygunluk değerlendirmesi YÜKSEKÖĞRETİMDE AKREDİTASYON Akreditasyon, yüksek öğretim kurumlarının ve/veya yürütülen programların belirli standartlara sahip olduğunu ortaya koymayı amaçlayan bir kalite güvence sürecidir. Akreditasyon sürecinin eğitim-öğretimin kalitesini arttırmak, sürekli izleyerek ve geliştirerek kaliteyi güvence altına almak, öğrenci ve akademisyen değişimini arttırmak, kurumlar arasında kredi transferini kolaylaştırmak, mezunların meslek yaşantılarına girişlerinde temel standartları belirlemek gibi yararları olduğu ifade edilmektedir (Aktan ve Gencel, 2007).

50 50 Çalıştay Kitabı Yükseköğretimde akreditasyon sürecinin başlıca aşamaları i) standartların tespit edilmesi, ii) hazırlık ve özdeğerlendirme çalışmaları, iii) dış değerlendirme ve ziyaret, iv) izleme, v) akreditasyon kurumu tarafından kararın verilmesi, vi) periyodik gözden geçirme şeklinde sıralanabilir. İlk aşamada (standartların tespit edilmesi), akreditasyon kurumu tarafından, yükseköğretim kurumu/programının değerlendirilmesinde kullanılacak standartlar belirlenir. Standartlar yüksek nitelikli eğitim programlarının geliştirilmesi için neler yapılması gerektiğini ifade eden değerlerdir. Yükseköğretim programının kabul edilebilir düzeyde olması için hangi öğelerin bulunması gerektiğini gösterir. Muhtelif akreditasyon kurumlarının ortaya koyduğu standartlar arasında bazı farklılıklar olmakla birlikte genelde bunların i) öğrencilere yönelik standartlar, ii) eğitim ve öğretimin amaçlarına yönelik standartlar, iii) program çıktıları ve değerlendirme yönelik standartlar, iv) öğretim kadrosunun kalitesine yönelik standartlar, v) altyapıya yönelik standartlar, vi) kurumsal destek ve mali kaynaklara yönelik standartlar, vii) program kriterleri başlıkları altında toplanabildiği görülmektedir. Akreditasyon sürecinin ikinci aşamasında (hazırlık ve özdeğerlendirme), akreditasyon sürecine tabi olmak isteyen yükseköğretim kurumu/program, ön hazırlık çalışmalarını yaparak kurum içi özdeğerlendirmesini tamamlar. Yükseköğretim kurumu/programa dair başarı belgeleri ve diğer dökümanlar hazırlanır. Bunlar akreditasyon kurumunun standartları doğrultusunda yazılı bir rapor haline getirilir (Özdeğerlendirme raporu). Raporun akreditasyon kurumuna takdiminin ardından, akreditasyon kurumu tarafından belirlenen uzman kişiler tarafından yerinde incelemeler yapılarak kurumun/programın değerlendirmesi yapılır (dış değerlendirme ve ziyaret). İzleme aşamasında yükseköğretim kurumu/program belirli süre ile yakından takip edilerek istenen standartlara uyum gösterip göstermediği gözlemlenir.

51 Çalıştay Kitabı 51 Tüm bu aşamalardan sonra, akreditasyon kurumu ilgili komisyonunu toplayarak akreditasyona tabi kurumun/programın mükemmeliyet standartları yönünden statüsünü onaylama veya reddetme kararını alır. Akreditasyon sürecini başarıyla geçmiş olan yükseköğretim kurumu/ program periyodik dönemler itibariyle dış değerlendirmeye tabi tutulur. Böylelikle sürekli izleme ve değerlendirme yapılarak akredite edilmiş kurumun/programın sağlamış olduğu standartları koruması güvence altına alınır. KALİTE GÜVENCESİ VE AKREDİTASYON KONUSUNDA ULUSAL ÇALIŞMALAR Yükseköğretim Kurumu (YÖK), 1990 lı yılların sonlarından itibaren yükseköğretimde akreditasyonla ilgili değişik çalışmalar yapmıştır. ABD ve İngiltere deki akreditasyon çalışmaları incelenmiş, bir proje neticesinde eğitim fakültelerinde akreditasyon uygulamasına geçilmesi için çalışmalar yapılmış ancak bu çalışmalar uygulamaya konmamıştır (Özer ve arkadaşları, 2010) yılında YÖK tarafından Yükseköğretim Kurumlarında Akademik Değerlendirme ve Kalite Geliştirme başlıklı bir yönetmelik yayınlamış ve Yükseköğretim Akademik Değerlendirme ve Kalite Geliştirme Komisyonu (YÖDEK) oluşturulmuştur. Yönetmelik, yükseköğretim kurumlarında kalitenin artırılması konusunda bazı ilkeler belirlemiştir. Bu yönetmelik, üniversitelerde akademik değerlendirme ve kalite geliştirmeyle ilgili kurullar kurulmasını şart koşmuştur. Bu anlayışla, üniversiteler bünyesinde kalite ile ilgili kurullar kurulmuş, ancak bu değişiklikler, kurum kültüründe ve kalitede ciddi bir dönüşüme neden olamamıştır (Özer ve arkadaşları, 2010). Bu çalışmalar sürerken, 2002 yılında Türkiye ve KKTC de mühendislik eğitimi veren fakültelerin dekanlarından oluşan Mühendislik Dekanları Konseyi (MDK) tarafından, bu fakültelerin bünyelerindeki mühendislik lisans programlarının değerlendirilmesi için ayrıntılı bir program düzenlemek ve uygulamak üzere Mühendislik Değerlendirme Kurulu adı ile

52 52 Çalıştay Kitabı anılan bağımsız bir sivil toplum platformu olarak kurulmuştur. Bu platform, 25 Ocak 2007 tarihinde Mühendislik Eğitim Programları Değerlendirme ve Akreditasyon Derneği (MÜDEK) adında bir dernek haline dönüşerek tüzel kişilik kazanmıştır. MÜDEK, YÖK Genel Kurulu nun 16 Kasım 2007 tarihli kararı ile yükseköğretim kurumlarının mühendislik programlarında ulusal, sektörel ve program yeterlilikleri odaklı ulusal bir kalite güvence kuruluşu olarak resmen tanınmıştır. Ayrıca, MÜDEK, Avrupa Mühendislik Eğitimi Akreditasyon Ağı ENA- EE (European Network for Accreditation of Engineering Education) tarafından, 21 Ocak 2009 tarihinden itibaren akredite edeceği mühendislik eğitimi programlarına EUR-ACE Etiketi vermek üzere yetkilendirilmiştir. MÜDEK 25 Haziran 2010 tarihinden itibaren IEA (International Engineering Alliance) Washington Accord un geçici üyesi olmuştur yılından itibaren değerlendirme ve akreditasyon çalışmalarını yürütmekte olan MÜDEK, Haziran 2010 itibariyle 16 farklı disiplinde toplam 164 mühendislik lisans programının değerlendirmesini gerçekleştirmiştir. Bunlar arasında 6 tanesi örgün eğitim, 2 tanesi ikinci öğretim olmak üzere toplam 8 çevre mühendisliği programı akredite olmuştur. Akredite olan Çevre Mühendisliği programlarının listesi aşağıda verilmiştir. Anadolu Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Çevre Mühendisliği Örgün Öğretim Programı ( ) Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Örgün Öğretim Programı ( ) Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği İkinci Öğretim Programı ( ) Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Örgün Öğretim Programı ( ) Sakarya Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Örgün Öğretim Programı ( ) Sakarya Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği İkinci Öğretim Programı ( )

53 Çalıştay Kitabı 53 Selçuk Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Çevre Mühendisliği Örgün Öğretim Programı ( ) Yıldız Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Çevre Mühendisliği Örgün Öğretim Programı ( ) Ayrıca, MÜDEK dışında akreditasyon kurumlarından akredite olmuş çevre mühendisliği programları da bulunmaktadır. ODTÜ ve İTÜ Çevre Mühendisliği programları Mühendislik ve Teknoloji Programları Akreditasyon Kurulu (ABET- Accreditation Board for Engineering and Technology) tarafından verilmekte olan Akreditasyon Belgesi ABET EC 2000 belgesine sahiptir. AKREDİTASYON SÜRECİ VE DEĞERLENDİRME Akreditasyon Sürecinin ilk adımı kurumların akreditasyon başvurusu yapmak istedikleri programlarını akreditasyon kuruluşuna bildirmeleri ile başlar. Değerlendirmeye alınabilecek programların ilgili kurumlara bildirilmesinin ve akreditasyon kuruluşuna ödemelerin yapılmasının ardından programların hazırlayacağı Özdeğerlendirme Raporlarını teslim etmesi gerekir. Özdeğerlendirme Raporları değerlendirme heyetlerince incelenir, gerektiğinde kurumlardan ek bilgi de istenebilir. Bu aşamaya kadar geçen süreçte, raporların detaylı biçimde tetkik edilmiş olması, kurum ziyareti sırasında yerinde incelenmek üzere hazırlanması istenen ek bilgi ve belgelerin kuruma bildirilmesi, kurum ziyareti sırasında yapılacak belge incelemeleri, görüşmeler ve mekan ziyaretleri için bir ziyaret planının hazırlanması ve kurum yetkilileriyle kesinleştirilmesi gerekir. Özdeğerlendirme Raporlarının incelenmesinin ardından değerlendirme heyetleri kurum ziyaretleri yaparak yerinde incelemelerde bulunur. Kurum ziyareti kapsamında değerlendirme heyeti üyeleri öğretim üyeleri, öğrenciler, yöneticiler ve diğer paydaşlarla görüşmeler yaparak yazılı bir raporda (özdeğerlendirme raporu) belgelenemeyecek tüm unsurların niteliksel olarak değerlendirilmesini sağlar. Kurumun ve programların altyapı olanaklarını yerinde inceler. Üç günlük kurum ziyareti sonunda heyetin gerçeklere dayalı bulguları, üniversitenin rektörüne ya da yerine

54 54 Çalıştay Kitabı gösterdiği kişiye ve kendisinin uygun göreceği kurum akademik personelinden oluşan gruba sözlü olarak sunulur (çıkış bildirimi). Kurum ziyareti sonrasında kurum/programa, akreditasyon kararından önce ek görüş belirtme olanağı verilir. Otuz günlük süre içerisinde ziyaret sırasında belirtilen konulara ilişkin kurumun ilave olarak gösterebileceği kanıt, belge vb. dokümanlar eklenerek açıklamada bulunulur. Bundan sonra, akreditasyon kuruluşu tarafından kurumun ve değerlendirilen programların güçlü yönleri ile akreditasyon ölçütlerini sağlamadaki yetersizliklerin nedenlerinin açıklandığı bir değerlendirme raporu (taslak rapor) hazırlanır. Hazırlanan taslak raporun gereken kontrolleri yapıldıktan sonra onaya sunulur. Onaylanan raporlar için akreditasyon kararları alınmış olur ve sonuçlar ilgili kurumlara iletilir. Mühendislik Eğitim Programları Değerlendirme ve Akreditasyon Derneği (MÜDEK) tarafından yapılan akreditasyon değerlendirmelerinde bulgular güçlü yönler ve yetersizlikler şeklinde belirtilir. Eksiklik, bir ölçütün sağlanmadığının bildirimidir. Program ölçütler ile uyum içinde olmadığını, kurumun bu konuda acil önlemler alması gerektiğini gösterir. Zayıflık, bir ölçütün zorlukla ya da kısmen sağlandığını, ancak bir sonraki genel değerlendirmeye kadar programın niteliğinde bir bozulma olmayacağı garantisi bulunmadığını gösterir. Ölçütlerin daha kuvvetli bir şekilde sağlanması için kurumca düzeltici önlemler alınması gereklidir. Kaygı, bir ölçütün halen sağlandığını, ancak bu durumun yakın bir gelecekte değişme potansiyelinin olduğunu ve bu ölçütün ileride sağlanmayabileceğini gösterir. Ölçütlerin sağlanmasının devamını garanti etmek için kurumca olumlu bir girişim yapılması gerekmektedir. Gözlem ise değerlendirmede kullanılan ölçütler ile doğrudan ilgili olan ya da olmayabilen bir izlenim, yorum ya da öneridir. Kurumun programlarını daha da geliştirmek için gösterdiği sürekli çabalara yardımcı olmak üzere önerilmiştir ( Bir programın akreditasyonu, genellikle iki (2) ile beş (5) yıl arasında belirli bir süre için yapılır. Ölçütlerde belirtilen asgari koşulların tümünün sağlanması (programla ilgili hiç bir ölçütte eksiklik ve/veya zayıflık

55 Çalıştay Kitabı 55 değerlendirmesi yapılmaması durumu) durumunda beş (5) yıllık akreditasyon verilir. Bir programın genel değerlendirmesinde herhangi bir ölçütte eksiklik değerlendirmesi yapılmamış olmasına rağmen bir ya da daha fazla ölçütte zayıflık değerlendirmesi yapılmışsa, akreditasyon yalnızca iki (2) yıl için verilir. İki (2) yıl süreli akreditasyon verilen programların akreditasyon geçerlik süresinin son yılı (ikinci yıl) içinde ara değerlendirmeleri yapılır. Ara değerlendirme, genel değerlendirme sırasında zayıflık ve kaygı değerlendirmesi yapılmış ölçütlere odaklı olarak gerçekleştirilir. Ara değerlendirme sırasında herhangi bir ölçüt için eksiklik ya da zayıflık değerlendirmesi yapılması eksiklik olarak kabul edilir ve bu sonuca varılan tarihten itibaren bir (1) yıl içinde bu ölçütlere odaklanmış kanıt göster ara değerlendirmesi gerekir. Bu odaklanmış kanıt göster ara değerlendirmesi sonucunda ilgili ölçütlerdeki eksikliklerin hala sürmekte olduğu saptanırsa, programın akreditasyonu uzatılmaz. Diğer taraftan, ara değerlendirmede herhangi bir ölçütte eksiklik ya da zayıflık değerlendirilmesi yapılmayan programların akreditasyon süreleri en fazla üç (3) yıl süre ile bir sonraki genel değerlendirme tarihine kadar uzatılır ( Akreditasyonu olan bir programın genel değerlendirmesinde bir ya da daha fazla ölçütte eksiklik değerlendirmesi yapılmışsa bu sonuca varılan tarihten itibaren bir (1) yıl içinde bu ölçütlere odaklanmış bir kanıt göster ara değerlendirmesi gerekir. Eğer bu odaklanmış kanıt göster ara değerlendirmesi sonucunda ilgili ölçütlerdeki eksiklik lerin hala sürmekte olduğu saptanırsa, programın akreditasyonu uzatılmaz ( ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİNDE AKREDİTASYON ÖLÇÜTLERİ Akreditasyon kurumlarının ortaya koyduğu standartlar arasında bazı farklılıklar olmakla birlikte temel hedef, mühendislik programlarının kalite güvencesini sağlamak ve bu programların sürekli iyileştirilmesini desteklemektir. MÜDEK tarafından belirlenen Mühendislik Lisans Programları Değerlendirme Ölçütleri; i) öğrenciler, ii) eğitim amaçları, iii)

56 56 Çalıştay Kitabı program çıktıları, iv) sürekli iyileştirme, v) eğitim planı (müfredat), vi) öğretim kadrosu, vii) altyapı, viii) kurum desteği ve parasal kaynaklar, ix) organizasyon ve karar alma süreçleri, x) programa özgü ölçütler alt başlıklarında toplanmaktadır. Lisans düzeyindeki bir mühendislik programının değerlendirilmesi için başvuruda bulunan yükseköğretim kurumu/program belirtilen ölçütleri yerine getirdiğini kanıtlamakla yükümlüdür. Aşağıda bu ölçütlere dair açıklamalara yer verilmiştir. Ölçüt 1 (Ö1): Öğrenciler Bir mühendislik programının değerlendirilmesinde, öğrencilerin niteliği, gelişimi ve başarıları önemlidir. Programa kabul edilen öğrencilerin, programın kazandırmayı hedeflediği çıktıları (bilgi, beceri ve davranışları) öngörülen sürede edinebilecek altyapıya sahip olması gereklidir. Öğrencilerin kabulünde göz önüne alınan göstergeler izlenmeli ve bunların yıllara göre gelişimi değerlendirilmelidir. Ayrıca, ÖSS dışında ülkedeki diğer üniversitelerin çevre mühendisliği bölümlerinden yatay ve dikey geçiş yolu ile öğrenci kabulü kıstaslarını belirlemeli; çift ana dal, yan dal ve öğrenci değişimi uygulamaları ile başka kurumlarda ve/veya programlarda alınmış dersler ve kazanılmış kredilerin değerlendirilmesinde uygulayacağı politikaları bulunmalıdır. Kurum ve/veya program tarafından başka kurumlarla yapılacak anlaşmalar ve kurulacak ortaklıklar ile öğrenci hareketliliğini teşvik edecek ve sağlayacak politikalar oluşturmalıdır. Gerek öğrenci gerekse akademisyen değişimlerinin akreditasyon sürecinde önemi bulunmaktadır. Erasmus, Sokrates gibi değişim programlarından yararlanılması ancak belli kriterleri sağlayan öğrenciler için gerçekleşmektedir. Bunun için öğrencilerin ilk yıllardan itibaren bilgilendirilmesi önem taşımaktadır. Öğrencileri ders ve kariyer planlaması konularında yönlendirecek danışmanlık hizmeti verilmesi de önemli bir başka konudur. Bunun için akademik danışmanlık hizmetinin verilmesi ve takip edilmesi gereklidir.

57 Çalıştay Kitabı 57 Öğrencilerin program kapsamındaki tüm dersler ve diğer etkinliklerdeki başarıları şeffaf, adil ve tutarlı yöntemlerle ölçülmeli ve değerlendirilmelidir. Öğrencilerin mezuniyetlerine karar verebilmek için, programın gerektirdiği tüm koşulların yerine getirildiğini belirleyecek güvenilir yöntemler geliştirilmiş ve uygulanıyor olmalıdır. Ö2: Program Eğitim Amaçları Değerlendirilecek her mühendislik programı için, program mezunlarının yakın bir gelecekte erişmeleri istenen kariyer hedeflerini ve mesleki beklentileri tanımlayan genel ifadelerden oluşan program eğitim amaçları olmalıdır. Bu amaçların (a) kurumun, fakültenin ve bölümün özgörevleriyle uyumlu olması (b) iç ve dış paydaşlarının gereksinimleri dikkate alınarak belirlenmiş olması önemlidir. Eğitim amaçları, program mezunlarının mesleki beklentilerine yanıt verdiği için özellikle dış paydaşların (özel sektör ve kamu sektörü; meslek örgütlerinin temsilcileri, vb.) katkısı önemli olmaktadır. Bunun için danışma kurulu olarak isim verilebilen, çevre mühendisliği alanında aktif çalışanlar, öğretim elemanları, öğrencilerden oluşan kurul/komisyonların oluşturulması ve düzenli aralıklarla bir araya gelmesi sağlanabilir. Programlar, eğitim amaçlarına ulaşıldığını belirlemek ve belgelemek için bir ölçme ve değerlendirme süreci kurmalı ve işletmelidir. Bu süreç yardımıyla program eğitim amaçlarına ulaşıldığı kanıtlanmalıdır. Ayrıca, akreditasyon sürecinin temel gereklerinden biri şeffaflık olduğu için eğitim amaçlarının kolayca erişilebilecek şekilde yayımlanmış olması da önemli bir gerekliliktir. Ö3: Program Çıktıları Öğrencilerin programdan mezun oluncaya kadar kazanmaları gereken bilgi, beceri ve davranışları tanımlayan ifadeler program çıktıları olarak isimlendirilmektedir. Program çıktıları;

58 58 Çalıştay Kitabı Program eğitim amaçlarına ulaşabilmek için gerekli bilgi, beceri ve davranış bileşenlerinin tümünü kapsamalıdır. Bu nedenle iç ve dış paydaşların katkılarıyla belirlenmelidir. MÜDEK tarafından belirlenmiş program çıktılarını içermelidir. Eğitim amaçlarıyla tutarlı olmalıdır. MÜDEK tarafından belirlenmiş program çıktıları aşağıda sıralanmıştır: Matematik, fen bilimleri ve kendi dalları ile ilgili mühendislik konularında yeterli bilgi birikimi; bu alanlardaki kuramsal ve uygulamalı bilgileri mühendislik problemlerini modelleme ve çözme için uygulayabilme becerisi. Karmaşık mühendislik problemlerini saptama, tanımlama, formüle etme ve çözme becerisi; bu amaçla uygun analiz ve modelleme yöntemlerini seçme ve uygulama becerisi. Karmaşık bir sistemi, süreci, cihazı veya ürünü gerçekçi kısıtlar ve koşullar altında, belirli gereksinimleri karşılayacak şekilde tasarlama becerisi; bu amaçla modern tasarım yöntemlerini uygulama becerisi. Mühendislik uygulamaları için gerekli olan modern teknik ve araçları geliştirme, seçme ve kullanma becerisi; bilişim teknolojilerini etkin bir şekilde kullanma becerisi. Mühendislik problemlerinin incelenmesi için deney tasarlama, deney yapma, veri toplama, sonuçları analiz etme ve yorumlama becerisi. Disiplin içi ve çok disiplinli takımlarda etkin biçimde çalışabilme becerisi; bireysel çalışma becerisi. Türkçe sözlü ve yazılı etkin iletişim kurma becerisi; en az bir yabancı dil bilgisi. Yaşam boyu öğrenmenin gerekliliği bilinci; bilgiye erişebilme, bilim ve teknolojideki gelişmeleri izleme ve kendini sürekli yenileme becerisi.

59 Çalıştay Kitabı 59 Mesleki ve etik sorumluluk bilinci. Proje yönetimi ile risk yönetimi ve değişiklik yönetimi gibi iş hayatındaki uygulamalar hakkında bilgi; girişimcilik, yenilikçilik ve sürdürebilir kalkınma hakkında farkındalık. Mühendislik uygulamalarının evrensel ve toplumsal boyutlarda sağlık, çevre ve güvenlik üzerindeki etkileri ile çağın sorunları hakkında bilgi; mühendislik çözümlerinin hukuksal sonuçları konusunda farkındalık. Program çıktılarının sağlanma düzeyini dönemsel olarak belirlemek ve belgelemek için kullanılan bir ölçme ve değerlendirme süreci oluşturulmuş ve işletiliyor olmalıdır. Bu noktada, programların en çok kullandıkları araç anketler olmaktadır; ancak anketlerin dışında, eğitim performansının değerlendirilmesine yönelik çalışmalar yapılarak program çıktılarının sağlandığı/sağlanmadığına yönelik bilgi üretilmesi sağlanması önemli görülmektedir. Ö4: Sürekli İyileştirme Sürekli iyileştirme faaliyetleri akreditasyon sürecinin önemli bir bileşenidir. Yapılan her türlü uygulamanın, ölçme veya değerlendirmenin sonuçları mutlaka izlenmeli; gerekiyorsa yeniden yapılandırılmalıdır. Ayrıca, kurulan ölçme ve değerlendirme sistemlerinden elde edilen sonuçların programın sürekli iyileştirilmesine yönelik olarak kullanıldığına ilişkin kanıtlar sunulmalıdır. Ö5: Eğitim Planı Her programın, eğitim amaçlarını ve program çıktılarını destekleyen bir eğitim planı (müfredatı) olmalıdır. Eğitim planı bu ölçütte verilen ortak bileşenler ile programa özgü bileşenleri içermelidir. Eğitim planında yer alan dersler program çıktılarını ve amaçları ile uyumlu olmalıdır.

60 60 Çalıştay Kitabı Akreditasyon için eğitim planı aşağıdaki koşulları sağlamalıdır; (a) En az bir yıllık ya da en az 32 kredi ya da en az 60 AKTS kredisi tutarında matematik ve temel bilim eğitimi içermelidir. Temel bilim eğitimi ilgili disipline uygun olmalı ve deneysel çalışmalarla desteklenmelidir. (b) En az bir buçuk yıllık ya da en az 48 kredi ya da en az 90 AKTS kredisi tutarında temel mühendislik bilimleri ve ilgili disipline uygun mühendislik meslek eğitimi yer almalıdır. (c) Eğitim programının teknik içeriğini bütünleyen, proje yönetimi ve işletme konularına da aşinalık sağlayacak şekilde, program amaçları doğrultusunda genel eğitim bulunmalıdır. Öğrenciler, önceki derslerde edindikleri bilgi ve becerileri kullanacakları, mühendislik standartlarını ve gerçekçi koşulları/kısıtları (ekonomi, çevre sorunları, sürdürülebilirlik, üretilebilirlik, etik, sağlık, güvenlik, sosyal ve politik sorunlar gibi) içerecek bir ana tasarım deneyimiyle mühendislik uygulamasına hazır hale getirilmelidir. Ö6: Öğretim Kadrosu Öğretim kadrosu herhangi bir eğitim programının temel unsurudur. Bu nedenle, öğretim kadrosunun sayıca yeterli olması önemlidir. Bu sayı, (a) her biri yeterli düzeyde olmak üzere, öğretim üyesi-öğrenci ilişkisini, öğrenci danışmanlığını, üniversiteye hizmeti, mesleki gelişimi, sanayi, mesleki kuruluşlar ve işverenlerle ilişkiyi sürdürebilmeyi sağlamalı ve (b) programın tüm alanlarını kapsayacak biçimde olmalıdır. Öğretim kadrosu yeterli niteliklere sahip olmalı ve programın etkin bir şekilde sürdürülmesini, değerlendirilmesini ve geliştirilmesini sağlamalıdır. Ö7: Altyapı Sınıflar, laboratuarlar ve diğer teçhizat, eğitim amaçlarına ve program çıktılarına ulaşmak için yeterli ve öğrenmeye yönelik bir ortam hazırlamaya yardımcı olmalıdır. Öğrencilerin ders dışı etkinlikler yapmalarına olanak

61 Çalıştay Kitabı 61 veren, sosyal ve kültürel gereksinimlerini karşılayan, mesleki faaliyetlere ortam yaratarak mesleki gelişimlerini destekleyen ve öğrenci-öğretim üyesi ilişkilerini canlandıran uygun altyapı mevcut olmalıdır. Programlar öğrencilerine modern mühendislik araçlarını kullanmayı öğrenecekleri olanakları sağlamalıdır. Bilgisayar ve enformatik altyapıları, programın eğitim amaçlarını destekleyecek doğrultuda, öğrenci ve öğretim üyelerinin bilimsel ve eğitsel çalışmaları için yeterli düzeyde olmalıdır. Öğrencilere sunulan kütüphane olanakları eğitim amaçlarına ve program çıktılarına ulaşmak için yeterli düzeyde olmalıdır. Ö8: Kurum Desteği ve Parasal Kaynaklar Üniversitenin idari desteği, yapıcı liderliği, parasal kaynaklar ve dağıtımında izlenen strateji, programın kalitesini ve bunun sürdürülebilmesini sağlayacak düzeyde olmalıdır. Kaynaklar, nitelikli bir öğretim kadrosunu çekecek, tutacak ve mesleki gelişimini sürdürmesini sağlayacak yeterlilikte olmalıdır. Program için gereken altyapıyı temin etmeye, bakımını yapmaya ve işletmeye yetecek parasal kaynak sağlanmalıdır. Ayrıca, program gereksinimlerini karşılayacak destek personeli ve kurumsal hizmetler sağlanmalıdır. Teknik ve idari kadrolar, program çıktılarını sağlamaya destek verecek sayı ve nitelikte olmalıdır. Ö9: Organizasyon ve Karar Alma Süreçleri Kurum/Programın tüm karar alma süreçleri, program çıktılarının gerçekleştirilmesini ve eğitim amaçlarına ulaşılmasını destekleyecek şekilde düzenlenmelidir. Program özelinde Ana Bilim Dalı, Bölüm Kurulu, Bölüm Akademik Kurulu, Komisyon/Kurulların görev tanımları yapılmalı, periyodik olarak toplanmalı, yıl bazında faaliyet raporlaması yapması sağlanmalıdır. Birçok durumda kurul/komisyonlarda olgunlaşan konuların, bir sonraki aşamada Bölüm Akademik Kurullarında tartışılarak karara bağlanması yararlı olmaktadır. Kurumda ise Yönetim Kurulu, Fakülte Kurulu gibi oluşumların karar alma sürecinde kullanılması söz konusudur.

62 62 Çalıştay Kitabı Ö10: Programa Özgü Ölçütler Programa özgü ölçütler, belirli bir mühendislik disiplinindeki eğitim planına yönelik ek ölçütleri tanımlamaktadır. Çevre ve Benzeri Adlı Mühendislik Programları Program Ölçütleri başlığında mezunların aşağıdaki niteliklere sahip olduğu kanıtlanmalıdır: türevsel denklemleri de içerecek biçimde matematik, olasılık ve istatistik, matematiğe dayalı fizik, genel kimya, program amaçları doğrultusunda bir yer bilimi (jeoloji, meteoroloji, toprak bilimi gibi), program amaçları doğrultusunda bir biyoloji bilimi (mikrobiyoloji, su biyolojisi, toksikoloji gibi) ve program amaçları doğrultusunda akışkanlar mekaniği konularında yeterlilik; hava, yer ve su sistemleri ve ilgili çevre sağlığı etkileri konularında giriş düzeyinde temel bilgi; bu temel odaklanma alanlarının en az birinde deney yapabilme ve verileri analiz edip yorumlayabilme becerisi; ders programında meslek eğitimiyle entegre biçimde yürütülecek tasarım deneyimleri aracılığıyla kazanılmış tasarım becerisi; program amaçları ile ilgili ileri ilkeler ve uygulamalarda yeterlilik; mesleki uygulamalar ile kamu ve özel kuruluşların çevre mühendisliğine ilişkin rolleri ve sorumluluklarına ilişkin kavramlar hakkında bilgi sahibi olunmalıdır. SONUÇ VE ÖNERİLER Yükseköğretimde akreditasyon, bir kurumun/programın, ulusal ve/ veya uluslararası düzeyde belirli performans standartlarına sahip olduğunu ortaya koyan bir uygunluk değerlendirmesidir. Akreditasyon ilgili yükseköğretim kurumuna, öğrencilere ve tüm paydaşlara; başarılı öğrencileri çekme, yetenekli araştırmacı ve öğretim üyelerini istihdam etme, uluslararası hareketliliği arttırma (öğrenci ve akdemiysen), diploma denkliği sağlama, şeffaflık ve hesap verebilirlik sağlama gibi yararları vardır.

63 Çalıştay Kitabı 63 Ancak, akreditasyon sürecinde en önemli husus program çıktılarının sağlanıp sağlanmadığının değerlendirilmesidir. Öğrenme çıktılarının nasıl ölçülebileceği, bir başka deyişle herhangi bir dersten geçen öğrencilerin veya herhangi bir programdan mezun olanların o ders veya programın öğrenme çıktılarına sahip olduklarının nasıl değerlendirileceği (veya emin olunacağı) tartışma konusudur. Bologna süreci ile de yükseköğretim kurumlarının karşılaştırılabilirliği, dolayısıyla şeffaflığı sağlanmaya çalışıldığı için öğrenme çıktılarının ölçülebilir/ değerlendirilebilir olması gereği önem kazanmıştır. Bu nedenle, öğrenme çıktılarının sağlanması için güvenilir ölçüm yöntemlerinin kullanılmasına yönelik öneriler geliştirilmelidir. Öte yandan, ülkemizde 2010 yılı ÖSYM verilerine göre toplam 34 üniversitenin çevre mühendisliği programlarında eğitim verilmektedir. Eğitim programlarında benzerlikler bulunmakla birlikte eğitim kalitesinde akademik kadro, laboratuarlar, kütüphane, vb. değişik faktörlerin etkisiyle farklılıklar olduğu bir gerçektir. Bu farklılıkların giderilmesi için, gerek mezunlarının gerekse de programların birbirleriyle karşılaştırılabilmesini sağlayacak daha somut değerlendirme araçlarının kullanılmasına ihtiyaç vardır. Program çıktılarının sağlanıp sağlanmadığının değerlendirilmesinin yanı sıra öğrenme çıktılarının tanımlanması noktasında hem ülkeler arasında hem de aynı ülkelerin farklı yükseköğretim kurumları arasında farklılıklar bulunması da üzerinde durulması gereken bir diğer önemli konudur. Bu noktada öğrenme çıktılarının öğrenci ve iş piyasası temsilcilerinden alınacak geri besleme ile belirlenmesi ve buna dayalı olarak müfredatların yeniden oluşturulması ve belirli aralıklarla güncellemelerin yapılması yükseköğretimin eğitim kalitesini olumlu etkileyeceği kuşkusuzdur. Sonuç olarak, bir program/kurum akredite edildiğinde, eğitim-öğretimin kalitesinin artması, sürekli izleme ve geliştirme ile kalitenin güvence altına alınması, tanınma, güvenilirlik gibi bir takım avantajlar elde etmektedir. Akreditasyon süreci, kurumların/programların bir defaya mahsus gerçekleştirdikleri bir süreç olmayıp, bir kez başvuru yapıldıktan sonra

64 64 Çalıştay Kitabı yapılan ölçümler, sorgulamalar ve değerlendirmeler ile sürekli gündemde kalması gereken bir süreçtir. Yapılan tüm çalışmaların belgelendirilmesi, kanıtlarının tutulması, ölçme ve değerlendirme hizmetleri için sistematik bir çalışmayı gerektirmektedir. Bu nedenle, tüm iç ve dış paydaşların akreditasyon koşullarını iyi anlaması ve sürece katkı koyması çok önemlidir. Kalite güvencesinin bir anlayış olarak gelişmediği ve kültürel bir pratiğe dönüşmediği kurumlarda dışarıdan zorlamalarla kalite güvencesinin sağlanmasının kolay olmayacağı düşünülmektedir. Kaynaklar Aktan, C.C., Gencel, U., (2007): Yüksek Öğretimde Akreditasyon. Yaşar Üniversitesi Yayını, Altbach, P.G., Reisberg, L., Rumbley, L.E. (2009): Trends in Global Higher Education: Tracking an Academic Revolution. Paris: UNESCO. Ve Akreditasyon Uygulama Esasları Yönergesi, ) Schwarz, S., Westerheijden, D.F. (2007): Accreditation and evaluation in the European higher education area, Springer. Özer, M., Gür, B.S., Küçükcan, T., (2010): Yükseköğretimde Kalite Güvencesi, SETA Yayınları X, I. Baskı Ağustos, 2010, ISBN : ÖSYM. (2010) öğretim yılı yükseköğretim istatistikleri. Ankara: ÖSYM UNESCO. (2004) Higher Education in a Globalized Society: UNES- CO Education Position Paper. Paris: images/0013/001362/136247e. pdf.

65 Çalıştay Kitabı 65

66 Dr. Barış KAYMAK

67 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİNDE AKREDİTASYON Emre Alp, Tuba Hande Ergüder, Barış Kaymak Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Ankara Giriş Çevre Mühendisliği mesleği geçtiğimiz yüzyılın ortalarında sık olarak telaffuz edilmeye başlanmış olsada kökleri insanlık tarihinin erken dönemlerine kadar uzanır. Ülkemizde de 1970 lerin sonlarından bugüne Çevre Mühendisliği eğitimi verilmektedir. Şu an Türkiye de 32 yüksek öğretim kurumunda Çevre Mühendisliği lisans eğitimi verilmektedir. Çok geniş bir ilgi alanını kapsayan bu branş, sosyal ve beşeri bilimler gibi fen bilimleri ve klasik mühendislik uygulamalarını da bünyesinde kapsar. Böyle geniş kapsamlı bir branşın eğitiminde de eitim veren bölümlerin kurulduğu zamaki çevre teknolojilerinin değişikliği, imkânlar, kurum öğretim üyelerinin branşları ve kadro nedeniyle değişiklikler gözlenebiliyor. Ayrıca, Çevre Mühendisliği bilim ve teknolojideki gelişmelere paralel olarak diğer teknik branşlar gibi gelişmekte ve eğitim müfredatınında bu gelişimin arkasında kalmaması gereken bir branştır. Günlük hayatımızda bir çok şeyin belli standardta olmasını talep etmekte, Türk Standardlar Enstitüsü, ISO ve benzeri kurumları tarafından belgelenmiş olmasına dikkat etmekteyiz. Benzeri şekilde, Türkiye ve dünyada da eğitim üzerine benzeri çalışmalar yapan ve yüksek öğrenim için uluslararası kabul görmüş belli standardlar, kriterler geliştirmiş kurumlar vardır. Bir öğrenim kurmununun eğitim verdiği programda akreditasyon alabilmesi için ilgili akreditasyon kurmunun standard ve kriterlerine uyması gerekir. Bir yüksek öğrenim programının kalitesinin uluslararası olarak tanınması için gerekli en önemli unsurlardan biriside budur, uluslararası bir kurum tarafından akredite edilmiş olması.

68 68 Çalıştay Kitabı Yüksek öğretim kurumlarının eğitim verdikleri programlar farklı açılardan diğerlerleri ile karşıltırıldığında farklı sıralamalar oluşabilir, bu da öğrencilerin seçimlerinde yanlış yönelmelere neden olabilir. Diğer taraftan akreditasyon gereksinimleri, programın eğitimin yanı sıra, programın çıktıları, kendini değerlendirme sistemi, mesleki eğitim, mezunlarının mesleki başarısı, öğretim kadrosu, altyapısı, kurumsal yapısı gibi programa çok geniş bir açıdan inceler. Türkiye nin bulunduğu coğrafi konum itibariyle Mühendislik eğitimi, Çevre Mühendisliği dahil, üzerine akreditasyon veren en önemli kurumlardan biri Avrupa Mühendislik Eğitimi Akreditasyon Ağı (ENAEE - European Network for Accreditation of Engineering Education ve bu kurumun verdiği Avrupa da Akredite Almış Programlar (EUR-ACE - European Accredited Engineering programmes) belgesidir. Türkiye ve KKTC de mühendislik eğitimi veren kurumların akreditasyonu için kurulmuş olan Mühendislik Değerlendirme Kurulu da (MÜDEK) ENAEE ye bağlı olarak çalışmakta EUR-ACE belgesi düzenlemektedir. Mühendislik eğitiminde akreditasyon veren ve uluslararası tanınan diğer bir kurumda Mühendislik ve Teknoloji Akreditasyon Kurulu (ABET - Accreditation Board for Engineering and Technology). Accreditation Board for Engineering and Technology (ABET) Accreditation Board for Engineering and Technology (ABET, Mühendislik ve Teknoloji Akreditasyon Kurulu) akreditasyonu, üniversitelerin mühendislik lisans programlarında verilen eğitimde, uzun yıllar süren çalışmalar sonucu oluşturulan nitelik ölçütlerini sağlamasını amaçlamaktadır. ABET, nitelik ölçütlerini, farklı alanlarda çalışan profesyoneller ve teknik krumlardan gelen geri beslemelere dayanarak belirlemektedir ve akreditasyon kapsamında başvuran bölümlerin bu ölçütleri yerine getirmesini beklemektedir yılında Engineers Council for Professional Development (ECPD) ismiyle kurulan ABET, 1980 yılında bügünkü ismini almış ve 1989 yılından itibaren Amerika Birleşik Devletleri (A.B.D) dışındaki üniversitelere denklik akreditasyon hizmeti vermeye başlamıştır yılından itibaren hem A.B.D hem de A.B.D dışındaki üniversitelere aynı

69 Çalıştay Kitabı 69 ölçütler kullanılarak ayrımsız aynı akreditasyon hizmeti ve sertifikası vermeye başlamıştır yılı ABET için dönüm noktası olmuştur ve on yıllık bir süreç içinde oluşturulup geliştirilen Mühendislik Ölçütleri 2000 (Engineering Criteria 2000, EC2000) uygulamaya konulmuştur. Mühendislik Ölçütleri 2000, küçük değişikliklere uğrayarak günümüzde de uygulanmakta olan ve temeli üniversitelerin ve lisans programlarının misyonları ile uyumlu olacak şekilde Sürekli İyileştirme prensibine dayanan ölçütlerdir. Türkiye de ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü ABET akreditasyonunu, İTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü ise ABET akreditasyon denkliğini almışlardır. Akreditasyon Süreci Akreditasyon başvuruları gönüllülük prensibine dayandığı için, ABET tarafından akredite olmak isteyen üniversiteler başvurularını yaptıktan sonra süreç işlemeye başlar ve ABET in denetimini yapacağı zamana kadar programların, içsel değerlendirmelerini yapıp Öz Değerlendirme Raporlarını tamamlamaları gerekmektedir. Öz Değerlendirme Raporu, öğrenciler, öğretim görevlileri, eğitim planı, başvuru, kabul ve mezuniyet süreci, akademik ve sosyal alanda sunulan hizmetler ve mali kaynaklar açısından ABET Ölçütlerinin sağlanıp sağlanmadığının değerlendirildiği rapordur. Başvuruyu yapan program Öz Değerlendirme Raporunu hazırlarken, ABET komisyonu denetimi yapacak olan ekibi oluşturmaya başlar. Denetim ekibi bir başkan ve program değerlendiricilerinden oluşur. Program değerlendiricileri o alanda çalışan akademisyenlerden, kamu, endüstri veya o özel şirketlerde çalışanlarından seçilebilmektedir. ABET ekibinin yerleşke ziyareti sırasında ders materyalleri, öğrenci projeleri, ödevleri ve sınavları incelenir ve öğrenciler, öğretim üyeleri ve idari personel ile görüşmeler yapılır. ABET denetçileri, ABET ölçütlerinin, Öz Değerlendirme Raporunda kapsamlı şekilde irdelenip bu ölçütlerin sağlanıp sağlanmadığını değerlendirirler. Yerleşke ziyareti sonunda ABET takımı yazılı bir rapor ile değerlendirme sonucunu üniversiteye bildirir. ABET in yıllık olağan toplantısında denetlenen bölümlerle ilgili sonuç raporları akreditasyon önerileri ile birlikte sunulur. Denetçilerin bulguları doğrultu-

70 70 Çalıştay Kitabı sunda, ABET komisyon üyeleri akreditasyon sonucu için oylama yaparlar ve üniversiteye oylama sonucu bildirir. ABET tüm bu sürecin sonunda, akreditasyon sonucu olarak bölümlerin güçlü yanları, fırsatlar, zayıf yanları ve eksiklikleri ve programlarını geliştirmeye yönelik önerilerinden oluşan değerlendirme çıktılarını üniversiteye bildirirler. Akreditasyon en fazla 6 yıl için verilir ve akreditasyonu yenilemek için kurum yeni bir değerlendirme için başvurması gerekmektedir. Öz Değerlendirme Raporu Öz Değerlendirme Raporu, akreditasyon için başvuran bölümlerin ABET ölçütlerini ne oranda sağladıklarını ve bu amaçla hangi aşamaları izlediklerini açıkladıkları rapordur. Her yıl ufak değişiklikler gösterse de ana yapısı 2000 yılından bu yana aynı kalan Öz Değerlendirme Raporunun yılları için önerilen formatında aşağıdaki bölümler bulunmaktadır: Genel Bilgiler: Programla ilgili iletişim bilgileri, programın tarihi, yandal, gece, ortak program bilgileri, kurumsal organizasyon şeması, varsa bir önceki akreditasyon sürecinin özeti ve eksikliklerin giderilmesi için alınan önlemler genel bilgiler başlığı altında verilir. Ölçüt 1. Öğrenciler: Öğrenci kabul koşulları, performans izleme ve değerlendime yöntemleri, mezuniyet şartları, yatay geçiş şartları, ders saydırma koşulları, akademik ve sosyal danışmaklık hizmetleri ve son yılda mezun olan bazı öğrencilerin not çizelgeleri öğrenciler başlığı altında irdelenen konulardır. Ölçüt 2. Program Eğitim Amaçları: Kurumun misyonu ve bu misyonla uyumlu eğitim amaçları bu bölümde irdelenir. Sürekli İyilesştirme süreci içinde Program Eğitim Amaçlarının ABET ölçütleri kullanılarak nasıl ve hangi ölçülerde sağlandığı açıklanır. Eğitim amaçları öğrenciler mezun olduktan sonra uzun vadede sahip olmaları gereken bilgi ve yetenekleri açıklar. Program paydaşları (öğrenciler, mezunlar, iş verenler, akademik kadro, özel sektör ve kamu kurumları çalışanları, ve çevre mühendisliğinde alanında söz sahibi meslektaşlar) sıralanır ve eğitim amaçlarının tüm

71 Çalıştay Kitabı 71 paydaşların gereksinimlerini nasıl karşıladığı açıklanır. Bu bölümün en sonunda program eğitim amaçlarının değerlendirme ve geliştirme süreci tanımlanır ve paydaşların bu süreç içindeki konumu açıklanarak yapılan değişiklikler, iyileştirmeler nedenleri ile birlikte somut şekilde açıklanır. Ölçüt 3. Öğrenci Çıktıları: Öğrenci çıktıları, öğrencilerin mezun oldukları anda sahip olmaları gereken bilgi ve yetenekleri ifade eder. Bu bölümde öğrenci çıktıları ile eğitim amaçları arasındaki bağıntı gösterilir. ABET, aşağıda a-k ya kadar sıralanan ve değerlendirme döngüsünde yer alan öğreci çıktılarını bölümlerin sağlamasını bekler. Bölümler ihtiyaç duyarlarsa bu listeyi uzatabilirler. a) Matematik, fen bilimleri ve kendi dalları ile ilgili mühendislik konularındaki bilgi birikimini uygulayabilme becerisi b) Deneyleri tasarlama, uygulama aynı zamanda analiz etme ve verileri yorumlama becerisi c) Bir sistemi, sistemin parçasını veya süreci ekonomik, çevresel, sosyal, politik, etik, sağlık ve güvenlik, üretilebilirlik ve sürdürülebilirlik gibi gerçekçi kısıtlar ve koşullar altında, belirli gereksinimleri karşılayacak şekilde tasarlama becerisi d) Disiplinler arası takımlarda çalışabilme becerisi e) Mühendislik problemlerinin belirlenmesi, oluşturulması ve çözülmesi becerisi. f) Mesleki ve etik sorumluluk bilinci. g) Sözlü ve yazılı etkin iletişim kurma becerisi h) Mühendislik çözümlerinin küresel, ekonomik, çevresel ve sosyal boyutlarını kavrayabilecek eğitim seviyesi i) Yaşam boyu öğrenmenin gerekliliği bilinci ve becerisi j) Günümüz sorunları hakkında bilgi sahibi olmak k) Mühendislik uygulamaları için modern mühendislik araçlarını, tekniklerini kullanma becerileri

72 72 Çalıştay Kitabı Ölçüt 4. Sürekli İyileştirme: Öz değerlendirme raporunun bu bölümünde program eğitim amaçlarının ve öğrenci çıktılarının bölüm tarafından değerlendirilmesi süreci açıklanır. Bu süreç devamlılık gösteren ve tüm paydaşların içinde olduğu bir döngüdür. Değerlendirme süreci verilerin toplanması, analiz edilmesi ve sürekli iyileştirmeye yönelik olarak önlemler alınması ve uygulanması aşamalarını kapsar. Bu süreç içinde sınav kâğıtları, ödevler, projeler gibi doğrudan ölçme yöntemleri, mezunlar, işverenler ve akademisyenler ile yapılan dolaylı yoldan yapılan değerlendirmeye örnek gösterilebilecek anketler yer alabilir. Sürekli iyileştirmenini parçası olarak bölümler, veri toplama analiz etme ve değerlendirme sürecini, hangi sıklıkta veri toplandığını, başarı ölçütlerini, değlerlendirme sonuçlarının özetini ve verilerin ve sonuçların nasıl sunulup arşivlendiğini göstermelidir. Değerlendirmeler sonucunda eğitim amaçları ve öğrenci çıktıları sürekli olarak iyileştirme döngüsü içinde gelişim gösterir. Ölçüt 5. Eğitim Planı: Eğitim Planı, bir öğrencinin mezun oluncaya kadar alması gereken dersleri listeler ve Mühendislik Programları için ABET Ölçütlerini sağladığını gösterir. Eğitim Planının, eğitim amaçları ve öğrenci çıktıları arasındaki bağıntısının gösterilmesi ve aşağıda 3 bileşeni verilen ders gruplarında belli oranlarda dersin eğitim planı içinde yer aldığı gösterilmelidir: a) Bir yıl için (%25) lisans seviyesi düzeyinde matematik ve temel bilimlerden oluşan ders grubu b) Bir buçık yılı kapsayacak şekilde (%37) programın ilgili alanı içinde kalacak şekilde mühendislik bilimi ve teknolojisi konuları ve tasarım bileşenleri olan mühendislik dersleri (c) Program amaçları ile uyumlu genel eğitim dersleri Ölçüt 6. Öğretim Kadrosu: Bölümler öğretim kadrolarının nitelik ve nicelik yönünden yeterli olduklarını gösterirler. Öğrenci-öğretim elemanı etkileşimi, öğrenci danışmanlık hizmeti, kurumsal görevler, endüstri ve kamu kuruluşları ile ilişkiler ve bilimsel aktiviteler açısından istenen seviyelere gelebilmek için sayıyal açıdan yeteri sayıda öğretim elemanı ol-

73 Çalıştay Kitabı 73 malıdır. Öğretim kadrosu, yapılan bilimsel aktiviteler, topluma hizmetler, danışmanlık hizmetleri açısından değerlendirilerek nitelik açıdan yeterliliği irdelenir. Ölçüt 7. Altyapı: Sınıflar, laboratuvarlar, bilgisayar donanımı ve teçhizat imkanlarının program amaçlarını sağlama yönünde sağliklı bir atmosfer oluşturduğu gösterilmelidir. Ölçüt 8. Kurumsal Destek: Kurumsal destek ve mali kaynaklar programın sağlıklı şekilde sürdülmesine, altyapı olanaklarının geliştirilmesine ve modern mühendislik araçlarının öğrencilerin profesyonel mühendislik altyapısı oluşturmasına yönelik imkanları sağlayacak şekilde olanak vermelidir. Program Ölçütleri: Aşağıda sıralanan ABET program ölçütleri başlıklarında çevre ve benzeri nitelemeler bulunan programlar içindir. 1. Eğitim Planı: Mezunların aşağıdaki niteliklere sahip olduğu kanıtlanmalıdır: türevsel denklemleri de içerecek biçimde matematik, olasılık ve istatistik, matematiğe dayalı fizik, genel kimya, program amaçları doğrultusunda bir yer bilimi (jeoloji, meteoroloji, toprak bilimi gibi), program amaçları doğrultusunda bir biyoloji bilimi (mikrobiyoloji, su biyolojisi, toksikoloji gibi) ve program amaçları doğrultusunda akışkanlar mekaniği konularında yeterlilik; hava, yer ve su sistemleri ve ilgili çevre sağlığı etkileri konularında giriş düzeyinde temel bilgi; bu temel odaklanma alanlarının en az birinde deney yapabilme ve verileri analiz edip yorumlayabilme becerisi; ders programında meslek eğitimiyle entegre biçimde yürütülecek tasarım deneyimleri aracılığıyla kazanılmış tasarım becerisi; program amaçları ile ilgili ileri ilkeler ve uygulamalarda yeterlilik; mesleki uygulamalar ile kamu ve özel kuruluşların çevre mühendisliğine ilişkin rolleri ve sorumluluklarına ilişkin kavramlar hakkında bilgi.

74 74 Çalıştay Kitabı 2. Öğretim Kadrosu: Tasarım bileşeni yüksek seviyede olan derslerden sorumlu olan öğretim üyelerinin çoğunluğunun profesyonel hayattan veya eğitiminden gelen yeterli altyapıya sahip olmaları beklenir Ekler: Ders İçerikleri, Akademik personelin özgeçmişleri, teçhizat desteği, kurumsal özet Mühendislik Eğitim Programları Değerlendirme ve Akreditasyon Derneği (MÜDEK) Amerika Birleşik Devletleri nde mühendislik lisans eğitimi programlarında uygulanan ABET:2000 nin Türkiye deki karşılığı diyebileceğimiz akreditasyon, MÜDEK (Mühendislik Eğitim Programları Değerlendirme ve Akreditasyon Derneği) akreditasyonudur. Bir sivil toplum kuruluşu olan MÜDEK, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) ve Türkiye de bulunan devlet ve vakıf üniversitelerinin mühendislik ve mühendislik-mimarlık fakülteleri dekanlarından oluşan Mühendislik Dekanları Konseyi (MDK) tarafından 2002 yılında kurulmuştur (1). Tüzel kişiliğini Ocak 2007 yılında alan MÜDEK, Yükseköğretim Kurumu (YÖK) tarafından Kasım 2007 de mühendislik programlarının yeterliliklerini hedefleyen ulusal bir kalite güvence kuruluşu olarak tanınmıştır (1). MÜDEK in amacı, mühendislik alanındaki eğitim kalitesini yükseltmek amacıyla mühendislik lisans eğitim programlarının değerlendirilmesi, akreditasyonu ve bilgilendirilmesini yapmaktır (1). Bir başka değişle, Türkiye ve KKTC deki mühendislik lisans eğitimi programlarında kalite yönetiminin uygulanmasını sağlayarak farklı disiplinlerdeki bu programların ve bu programlardan mezun olacak nitelikli mühendislerin sahip olması gereken özelliklerin standardizasyonunda ve sürekli gelişiminde yol göstermektir. Bu sayede, mühendislik alanındaki eğitim programlarının ilerletilmesinde ve yeni programların geliştirilmesinde rol alarak ülkemizde mühendislik eğitiminin gelişimini teşvik etmeyi amaçlamaktadır (2). MÜDEK mühendislik programlarını değerlendirmeye 2003 yılında başlamıştır yılında Avrupa Mühendislik Eğitimi Akreditasyon Ağı nın

75 Çalıştay Kitabı 75 (ENAEE-European Network for Accreditation of Engineering Education) bir üyesi olan MÜDEK, ENAEE tarafından verilen yetki ile 2009 yılından itibaren ERA-ACE etiketini vermeye başlamıştır. Ayrıca, MÜDEK Haziran 2010 tarihinden itibaren IEA (International Engineering Alliance) Washington Accord a geçici üye (Provisional Signatory) olarak kabul edilmiştir (1). Washington Accord, mühendislik lisans programlarının akreditasyonundan sorumlu kurumlarca 1989 yılında imzalanan uluslararası bir anlaşmadır (3). Akreditasyon kurumlarca akredite edilen programların denkliklerini tanır, ve üyeliği bulunan tüm akreditasyon kurumlarının akredite olunan programlardan mezun olan mühendisleri mühendislik alanında akademik yeterliliği sağladığı şeklinde tanımalarını sağlar. Washington Accord da, Amerika Birleşik Devletleri nin temsilcisi ABET in yanı sıra Avustrulya, Kanada, İrlanda, Kore, Yeni Zelanda, Malezya, İngiltere gibi toplam 13 ülkenin akreditasyon kurumlarının üyeliği bulunmaktadır. Türkiye yi temsil eden MÜDEK gibi, Washington Accord a geçici üye kabul edilen akreditasyon kurumları arasında Almanya, Hindistan, Rusya, Sri Lanka ve Pakistan temsilcileri de bulunmaktadır. Geçici üyeliği bulunan kurumlar, üye ülke kurumlarınca henüz tanınmasa da, Washington Accord kapsamında potansiyel olarak uygun olan ve tam üyelik için gerekli prosedürlerin geliştirilmekte olduğu kurumlar olarak tanımlanmaktadırlar (3). Eğitim Programlarının Değerlendirilmesi ve Akreditasyonundaki Aşamalar Mühendislik lisans programlarının değerlendirilmesi ve akredite edilmesi görevi MÜDEK in bağımsız organı olan Mühendislik Eğitim Programları Akreditasyon Kurulu (MAK) tarafından yürütülmektedir. Akreditasyonun değerlendirilmesi, mühendislik programı değerlendirilecek olan her bir kurum için, MAK tarafından oluşturulan farklı program değerlendirme takımlarınca gerçekleştirilmektedir. MAK ın çalışma esaslarına yönelik bilgi Mart 2010 da yenilenen MÜDEK Çalışma Yönetmeliği nde bulunabilir (2). Yenilenen bu yönetmelikle, mühendislik fakültesi dekanlığı bünyesindeki programlara akreditasyon verme yetkisine sahip

76 76 Çalıştay Kitabı olan MÜDEK in yetki kapsamı genişletilmiştir. Yeni yönetmelikle, MDK kapsamında olmayan fakültelerce yürütülmekte olan mühendislik programlarının da akreditasyonları gerçekleştirilebilecektir. Diğer bir değişle, Mart 2010 tarihi itibariyle, programında mühendislik kelimesi olan, ve Türkiye ve KKTC de bulunup YÖK tarafından tanınan yüksek öğretim kurumlarındaki lisans ve lisansüstü eğitim programları akreditasyon için başvuru yapabileceklerdir (4). Mühendislik eğitimi programlarının akreditasyonu için uygulanan esaslar MÜDEK Değerlendirme ve Akreditasyon Uygulama Esasları Yönergesi nde verilmiştir (4). Bu yönergeye göre, bir mühendislik programının akredite olup olmayacağı belirlenirken kullanılan değerlendirme ölçütleri (5) şu şekildedir; Genel Ölçütler Ölçüt 1. Öğrenciler Ölçüt 2. Program eğitim amaçları Ölçüt 3. Program çıktıları Ölçüt 4. Sürekli iyileştirme Ölçüt 5. Eğitim planı Ölçüt 6. Öğretim kadrosu Ölçüt 7. Altyapı Ölçüt 8. Kurum desteği ve parasal kaynaklar Ölçüt 9. Organizasyon ve karar alma süreçleri Ölçüt 10. Programa özgü ölçütler

77 Çalıştay Kitabı 77 Program Ölçütleri Program ölçütleri, MÜDEK değerlendirme ölçütleri belgesinde (5), çeşitli mühendislik grupları için ayrı ayrı verilmiştir. Bu çalışmada, Çevre Mühendisliği programının akreditasyonu dikkate alındığı için, program özelindeki ölçütlerde, Çevre ve Benzeri adlı Mühendislik Programları için belirtilen ölçütlere yer verilmiştir (5). Belirtilen program ölçütlerine göre, mezunların şu niteliklere sahip oldukları kanıtlanmalıdır: 1) matematik, olasılık ve istatistik, matematiğe dayalı fizik, genel kimya; 2) program amaçları doğrultusunda bir yer bilimi, bir biyoloji birimi ve akışkanlar mekaniği konularında yeterlilik; 3) hava, yer ve su sistemleri ve ilgili çevre sağlığı etkileri konularında giriş düzeyinde temel bilgi; 4) bu temel alanlardan en az birinde deney yapabilme ve verileri analiz edebilme yetisi; 5) meslek eğitimiyle paralel yürütülebilecek tasarım becerisi; 6) program amaçlarına yönelik ileri ilkeler ve uygulamadaki yeterlilik; 7) mesleki uygulamalar ve kamu/özel kuruluşların çevre mühendisliğine ilişkin rolleri / sorumluluklarına yönelik bilgi. Mühendislik programlarının değerlendirilmesinde, öğrencinin kalitesi, programın eğitim amaçlarının tanımlanması ve program çıktılarıyla karşılaştırılarak hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığı, bunun anlaşılması için gerekli ölçme ve değerlendirme sistemlerinin/araçlarının olması ve uygulanması, bu uygulama sonucunda programdaki güçlü/eksik/zayıf yönlerin belirlenmesi ve eksik/zayıf yönlerin iyileştirilmesi, ve programla ilgili sürekli geliştirme/iyileştirmeye yönelik planların yapılması ve uygulanması önemli yer teşkil etmektedir. Dolayısıyla, akredite olacak olan mühendislik programlarının, bir çeşit kalite yönetim sistemini benimsemiş ve uyguluyor olması, ve bu sayede programın ürünü olarak güncel bilim ve teknolojik gelişmelere ayak uydurabilen ve belli bir kalitede mühendisler yetiştirmesi hedeflenmektedir. Yukarıda belirtilen değerlendirme ölçütleri, bir mühendislik programının akreditasyonu için sağlanması gereken asgari koşulları belirlemektedir. Kalite yönetim sistemini içermesi gereği, değerlendirme ölçütleri sürekli gelişimi ve yenilenmeyi içermelidir. Bu sebeple, ölçütlere yönelik yapı-

78 78 Çalıştay Kitabı lacak değişiklerde, iç paydaşların (MÜDEK ve MAK üyeleri, değerlendiriciler) ve dış paydaşların (TMMOB, mühendislik-mimarlık fakülteleri, ilgili bölümler, mühendislik öğrenci temsilcileri, ilgili meslek odaları, v.b.) görüşleri alınmaktadır (2). Programlarının akreditasyon için değerlendirilmesini isteyen yükseköğretim kurumları bu değerlendirme ölçütlerini sağlamak durumundadırlar. Akreditasyon değerlendirmesi için başvuruda bulunacak kurumlar öncelikle MÜDEK tarafından belirlenmiş format ve içerikteki özdeğerlendirme raporlarını hazırlarlar. Formatı uygun bulunan programların değerlendirilmesi işlemi MAK tarafından başlatılır. Sonrasında uygulanan değerlendirme aşamaları, özdeğerlendirme raporunun incelenmesi, kurum ziyareti ve değerlendirme takımı tarafından taslak raporun hazırlanarak MAK a sunulmasını içermektedir. MÜDEK, MAK tarafından uygun bulunan programları akredite etmekte, ve her yıl akredite olmuş programların listesini topluma duyurmaktadır (1). MÜDEK akreditasyon süresi 2 ile 5 yıl arasındadır. MÜDEK, değerlendirme ölçütlerinin hepsini tamamlayan programlara (eksiklik veya zayıflık değerlendirilmesi olmayan programlara) 5 yıllık akreditasyon vermektedir. Akreditasyon sürecinin sonunda, akreditasyonun devamı için kurumlar MÜDEK Değerlendirme ve Akreditasyon Uygulama Esasları Yönergesi (4) doğrultusunda yeniden başvuru yapmalıdırlar, aksi takdirde ilgili programın akreditasyonu akreditasyon süresini doldurmasını takiben sona ermektedir. Ülkemizde Akredite olan Çevre Mühendisliği Bölümleri MÜDEK tarafından ülkemizde 1 Temmuz 2010 tarihi itibariyle akredite edilmiş olan Çevre Mühendisliği Bölümleri Tablo 1 de gösterilmiştir (1). Bu tabloda normal ve ikinci öğretim şeklinde bir açıklamanın olmadığı üniversitelerde ikinci öğretimin olmadığı, dolayısıyla, akreditasyonun ve/veya ERA-ACE etiketinin normal öğretim programını kapsadığı bildirilmektedir.

79 Çalıştay Kitabı 79 Tablo 1. MÜDEK tarafından akreditasyon ve ERA-ACE etiketi verilmiş olan Çevre Mühendisliği Bölümlerinin bağlı olduğu üniversiteler (1) Çevre Mühendisliği Programının bağlı olduğu üniversite MÜDEK akreditasyon süresi * EUR-ACE etiket süresi * Anadolu Üniversitesi Atatürk Üniversitesi (normal öğretim ve ikinci öğretim) Dokuz Eylül Üniversitesi Sakarya Üniversitesi (normal öğretim ve ikinci öğretim) Selçuk Üniversitesi Yıldız Teknik Üniversitesi *Tüm akreditasyonlar ve EUR-ACE etiketleri ilgili yılın 30 Eylül tarihi itibariyle geçerlidir. Tablo 1 de görüldüğü üzere, ülkemizde Çevre Mühendisliği lisans programı kapsamında MÜDEK/ERA-ACE akreditasyonu olan 6 üniversite bulunmaktadır. Daha önce de belirtildiği gibi ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü ABET akreditasyonunu, İTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü ise ABET akreditasyon denkliğini almışlardır. Ülkemizde Çevre Mühendisliği lisans programı olan 32 üniversitenin olduğu düşünüldüğünde, MÜDEK/ERA-ACE veya ABET akreditasyon ve/veya denkliğini almış toplamda 8 Çevre Mühendisliği programının oluşu dikkat çekicidir. Ülkemizde akredite kuruluşlarca kalite güvencesi sağlanmış ve sürekli iyileşmeyi hedefleyen çevre mühendisliği bölümlerinin sayısının artması, hem ülke refah düzeyinin artması hem de bu bölüm mezunlarını dolayısıyla ülkemizi uluslararası arenada daha güçlü kılması açısından önemlidir.

80 80 Çalıştay Kitabı Kaynaklar URL-1, (Erişim tarihi: 28 Ekim 2010) MÜDEK Çalışma Yönetmeliği- Sürüm tr/tr/dernek/cyonet shtm (Erişim tarihi: 28 Ekim 2010). URL-2, (Erişim tarihi: 29 Ekim 2010). URL-3, MÜDEK Değerlendirme ve Akreditasyon Uygulama Esasları Yönergesi- Sürüm MUDEK-DAUE_Yonergesi_(1.2).pdf (Erişim tarihi: 28 Ekim 2010). URL-4, MÜDEK Lisans Programları Değerlendirme Ölçütleri- Sürüm Olcutleri_(2.0).pdf (Erişim tarihi: 29 Ekim 2010). URL-5, ABET, Accreditation Board for Engineering and Technology, Kasım 2011,

81 Çalıştay Kitabı 81

82 Prof. Dr. Gürdal TUNCEL

83 ÜLKEMİZDEKİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMLERİ NDE YAPILAN BİLİMSEL ÇALIŞMALARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Ayşegül Aksoy, Göksel Demirer, Tuba H. Ergüder, İpek İmamoğlu, F. Dilek Sanin, Gürdal Tuncel Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Ankara Özet Yapılan çalışma bu güne kadar ülkemizdeki Çevre Mühendisliği Bölümlerinde yürütülen bilimsel çalışmaların ürünleri olan yayınlar üzerinden değerlendirilmesini içermektedir. Yayınlar bazında yapılan değerlendirmeler daha geniş kapsamlı bir çalışmanın parçasıdır. Değerlendirmelerde üniversitelerimizdeki Çevre Mühendisliği Bölümlerinin SCOPUS veri tabanında bulunan makale sınıfındaki yayınları baz alınmıştır. Türkiye deki bütün Çevre Mühendisliği Bölümlerinde (ÇMB) bu güne kadar 3000 dolayında makale yayınlanmıştır yılı öncesinde oldukça düşük seyreden makale sayıları 2000 yılından sonra hızla artarak 2008 yılında en yüksek düzeyine ulaşmıştır. Bu gelişme ülkemizdeki yayın politikasının bir başarısı olduğu kadar, öğretim üyesi sayısındaki artış ve bilimsel araştırmalara ayrılan kaynağın artması ile de ilişkilidir. Bu güne kadar yapılan benzer çalışmalarda daha ziyade bölümlerde yapılan yayın sayıları, bazen de kişi başına yayın sayıları, göz önüne alınmıştır. Her türlü göstergenin kendine göre bir değeri ve önemi olduğunu kabul etmekle birlikte, bu çalışmada yayın sayıları ve kişi başı yayın sayıları ile birlikte dergilerin etki faktörlerinin (impact factor) (EF) de göz önüne alınmasının gerektiği düşünülmüş ve hem yayın sayısını hem de etki faktörünü birlikte değerlendirebilmek için Görünürlük Faktörü olarak tanımlanan bir indeks kullanılmıştır. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde yapılan yayın sayısı ile yayınların yapıldığı dergilere ait etki faktörlerinin (impact factor) çarpılması ile elde edilen Görünürlük Faktörü metin içersinde daha geniş olarak tartışılmıştır.

84 84 Çalıştay Kitabı I. Giriş Ülkemizde Çevre Mühendisliği Bölümleri 1980 li yıllarda aktif olarak faaliyet göstermeye başlamış ve 2000 yılından sonra da sayıları hızla artarak bu gün 36 ya ulaşmıştır. Yaklaşık otuz yılı bulan bu sürecin değerlendirilmesi ve yapılan değerlendirmeden çıkan sonuçların önümüzdeki yıllarda ÇM bölümlerindeki bilimsel çalışmaları nitelik ve nicelik olarak geliştirmeye yönelik politikaların oluşturulmasında kullanılması gerekmektedir. Değerlendirme verilen lisans ve lisansüstü eğitimdeki gelişmelerin, akademik kadrolardaki gelişmelerin ve yapılan bilimsel çalışmalardaki gelişmelerin değerlendirilmesi şekillerinde olabilir. Bu çalışmada sadece bilimsel çalışmalarla ilgili geçmiş otuz yıl içersinde olan gelişmeler incelenmiştir. Benzer değerlendirmeler, özellikle Çevre Mühendisliği eğitimi konusunda, daha önce de yapılmıştır (Sarı ve Yüceer, 1999; Orhon ve Görgün, 1997; Topal ve Diğerleri, 2010). Bu konuda yapılan yayınların büyük bir bölümü, Çevre Mühendisliği konusuna deneyimli kişilerin (çoğunlukla öğretim üyelerinin) kişisel görüşleri formatında olmuştur. Bu çalışmada yapılan değerlendirmeler, objektif olabilmek için, mevcut yayın verilerine dayandırılmaya çalışılmıştır. Çalışmaya ODTÜ Çevre Mühendisliği bölümünün bir iç değerlendirmesini yapmak hedefiyle başlanmıştır. Burada sunulan değerlendirme, bölüm içi değerlendirmeyi yapmak üzere kurulan bir çalışma grubunun ürünlerinden birisidir. Makalenin başlığındaki yazar isimleri bu çalışma grubunun üyeleridir. Ancak, bölümümüzü Türkiye deki diğer Çevre Mühendisleri bölümleri ile karşılaştırmak için veri toplanmaya başlayınca ülke bazında bir değerlendirmenin gerekliliği, eksikliği ve yapılabilirliği görülmüş; bunun üzerine çalışmalar kendi bölümümüzden, Türkiye deki bütün Çevre Mühendisliği bölümlerini içerecek şekilde genişletilmiştir. Çalışmanın hedefi ülkemizdeki mevcut Çevre Mühendisliği Bölüm lerinde yapılan yayınların ilk yayının yapıldığı 1983 yılından bu yana nasıl bir değişim göstermiş olduğunu ortaya koymaktır. Bu makalede sunulanlar yaptığımız daha geniş kapsamlı çalışmanın bir bölümüdür. Bu bölümde

85 Çalıştay Kitabı 85 Çevre Mühendisliği Bölümlerinde yayınlanan makaleler ve bunlara ait etki, görünürlük faktörleri ile bölümlerdeki öğretim üyesi sayıları tartışılmıştır. Yayınların yanında, bölümlerimizde yürütülen TÜBİTAK projeleri ile ilgili bir değerlendirmeye de yer verilmiştir. Bunların dışında makalelerin yayınlandığı dergilerin nitelikleriyle ilgili bölüm başka bir çalışmada sunulacaktır. Yayınların araştırma alanlarına dağılımı, atıflar ve makale başına atıf sayısı gibi kavramlar halen üzerinde çalıştığımız konular olup bu çalışmada yer almamıştır. Tartışma bölümünde kullanılan şekillerde değişik üniversitelerdeki Çevre Mühendisliği Bölümlerinin değişik kategorilerdeki durumları da gösterilmiştir. Bu çalışmanın amacı üniversiteleri karşılaştırmak değil, ileriye dönük yayın ve araştırma politikalarının oluşturulması için bir referans geliştirmektir. Bu nedenle de üniversiteler bazında bir karşılaştırmanın çalışmaya dahil edilip edilmemesi uzun süre tartışılmıştır. Sonunda böyle bir değerlendirmeyi çalışmaya dahil etmemenin bir eksiklik oluşturacağına karar verilmiş ve üniversiteler bazında hazırlanan şekiller de çalışmaya dahil edilmiştir. 2. Veri Tabanı Çalışmada yapılan bütün değerlendirmelerde SCOPUS arama motorundan bulunan yayınlar baz alınmıştır. Üniversitelerin yayınları araştırılırken arama motorundaki affiliation (çalıştığı kurum) alanı kullanılmıştır. Bu alanda anahtar kelime olarak Environmental Engineering ve üniversitenin adı yazılarak arama yapılmıştır. Yazar isimleri, bildiri adı ve bibliyografik bilgisi (dergi, sayı, sayfa numarası ve yayınlandığı yıl), yazarların çalıştıkları kurumlara ait bilgiler o makalenin hangi yıl kaç atıf aldığı (makalenin yazarları dışındaki araştırıcılardan) bilgileri bir dosya halinde depolamıştır. Bu işlem Çevre Mühendisliği bölümü bulunan bütün üniversiteler için yapılmış ve her bölüm için bir dosya oluşturulmuştur. Daha sonra bu dosyalardaki yayınlar teker teker gözden geçirilmiş ve yayının ilgili üniversiteye ait olduğu teyit edilmiştir. Teyit aşamasından sonra yayın verileri sorgulama yapmaya müsait EXCELL ve LOTUS dosyalarına çevrilerek birleştirilmiştir.

86 86 Çalıştay Kitabı Birleştirilen dosyalardan iki farklı veri tabanı oluşturulmuştur. Bunlardan birincisi ülke bazında yapılacak değerlendirmelerde kullanılacak veri tabanı, diğeri ise, üniversiteler bazında yapılacak değerlendirmelerde kullanılacak veri tabanıdır. İkisi arasındaki fark mükerrer yayınların ülke bazında yapılacak değerlendirilmelerde tek bir yayın haline getirilmiş olmasıdır. Değişik üniversitelerdeki araştırıcıların birlikte yaptıkları yayınlar, doğal olarak, her iki (veya daha fazla) üniversite için yapılan aramalarda da çıkmaktadır. Türkiye için yapılan değerlendirmelerde (o yıl ülkemizde kaç makale yazıldığı gibi) mükerrer yayınlar tek bir yayın haline getirilmiştir. Ancak, üniversiteler bazında yapılan değerlendirmelerde mükerrer yayın her üniversitenin ayrı bir yayını olarak değerlendirilmiştir. Daha sonraki aşamalarda, oluşturulan veri tabanları değişik şekillerde sorgulanmış ve sonuçlar değerlendirilmiştir. SCI tarafından taranan dergiler dışında yapılan yayınlar, ulaşılmasındaki zorluklar nedeniyle, bu çalışmada yer almamıştır. Aynı şekilde tebliğlerin yayınlandığı bildiri kitaplarında yer alan makaleler de aynı nedenle çalışmaya dahil edilmemiştir. Bu tür bildiri kitaplarının çok ufak bir bölümü SCI tarafından tarandığından, bu bölümün toplam bildiri sayısını temsil etmeyeceği düşünülmüştür Yayın verilerindeki belirsizlikler Gerek, bu çalışmada kullanılan SCOPUS olsun, gerekse diğer bilimsel arama motorları olsun harf harf arama yaptıklarından yazar isimlerinde bölüm isimlerinde ve üniversite isimlerinde yapılacak en ufak hata bile makalenin bulunmasını imkansız kılmaktadır. Bu nedenle çıkartılan yayınlarda bazı eksiklerin olması söz konusudur. Bu tür eksikliklerin giderilmesi için, verilerin ilgili bölüme gönderilerek doğrulanması uygun olacaktır. Bizim bu çalışma için böyle bir kontrol yapmaya vaktimiz ve olanağımız olmadığından söz konusu belirsizliklerin üzerine gidilememiştir. Kendi bölümümüz için bir kontrol yapılmış ve SCOPUS tan Environ-

87 Çalıştay Kitabı 87 mental Engineering ve Middle East Technical University anahtar kelimeleriyle bulunan yayınlar, üniversitemiz web sitesinde staff-roaster linkinde gösterilen ve öğretim üyelerimizin kendi beyanlarıyla doldurulan yayınlarla karşılaştırılmıştır. İkisi arasındaki küçük fark, ülke bazında yayınlanan 3000 makale içersinde bulunamayanların sayısının sonuçları değiştirecek kadar büyük olmayacağı sonucuna varmamızı sağlamıştır. Böyle bir çalışmanın bölümler arası işbirliğinde yapılması halinde, arama motorlarının duyarlılığından kaynaklanan bu tür belirsizliklerin yok edilmesi de mümkündür Projeler Bu çalışma çerçevesinde değerlendirdiğimiz diğer bir konu üniversitelerde yapılan projelerle ilgili sayılar olmuştur. Üniversitelerde çok değişik türlerde projeler yürütülmektedir. Bunlar arasında TÜBİTAK 1001 programı çerçevesinde yapılan ileri araştırma projeleri, yine TÜBİTAK desteği ile yürütülen KAMAG (1007) projeleri, son yıllarda katılmaya başladığımız Avrupa Birliği projeleri (FP ve diğer), üniversitelerin Araştırma Fonu projeleri, Döner Sermaye projeleri sayılabilir. Ancak bu projelere, üniversiteler arasında bir işbirliği olmadan ulaşmak mümkün değildir. Bu çalışmada bütün üniversitelere teker teker ulaşıp söz konusu bilgileri toplamak mümkün olmamıştır. Çalışmanın daha ileriki aşamalarında böyle bir çabanın ortaya konması, üniversitelerimiz Çevre Mühendisliği Bölümlerinde yürütülen projelerin daha kapsamlı olarak değerlendirilmesini (projelerden yapılan tezler ve projelerden yapılan yayınlar gibi değerlendirmelerle birlikte) sağlayabilir. Bu çalışmada, araştırıcıların ulaşımına açık, merkezi bir veri tabanında bulundurulan TÜBİTAK destekli 1001 ve 1002 programları altındaki projeler, yine TÜBİTAK ın, Türkiye ile diğer ülkeler arasında imzalanan ikili anlaşmalar çerçevesinde desteklediği, uluslararası projeler ve KAMAG projeleri (1007) değerlendirilmiştir.

88 88 Çalıştay Kitabı 3. Sonuçlar ve Tartışma Yayınların yıllar içersindeki dağılımı Daha önce de ifade edildiği gibi bu makalenin dayanağı Ülkemizdeki Çevre Mühendisliği Bölüm lerinde yapılan yayınlar ve TÜBİTAK projeleri olmuştur. Böyle bir baz alınırken, yayınların bölümlerdeki proje ve proje dışındaki bilimsel araştırmalardan kaynaklandığı var sayılmaktadır ve bu şekilde yapılan yayın ve projelerin bölümlerdeki bilimsel faaliyetlerin bir göstergesi olduğu düşünülmüştür. Bu kötü bir varsayım olmamakla birlikte, bütün projelere ve tezlere ulaşmak mümkün olmadığından, kanıtlamak pek mümkün değildir. Ülkemizdeki üniversitelerde yer alan Çevre Mühendisliği Bölümlerinde SCI tarafından taranan dergilerde yayınlanmış makale sayısı Şekil 1 de gösterilmiştir. Türkiye de Çevre Mühendisliği bölümlerinden yayınlanan ulaşabildiğimiz ilk makale Celal F. Gökçay ve Coşkun Yurteri tarafından 1983 yılında Fuel dergisinde yayınlanan Microbial desulphurization of lignites by a thermophilic bacterium başlıklı makaledir. Çevre Mühendisliği Bölümleri nin birer disiplin olarak gelişmeye başladığı bu yıllarda yayın sayıları oldukça azdır yıları arasında yayınlanan makale sayısı toplam 3000 makalenin 28 tanesini oluşturmuştur lı yıllarda yayın sayısının yavaş yavaş artmaya başladığı görülmektedir yılları arasında Çevre Mühendisliği Bölüm lerinde toplam 390 dolayında yayın yapılmıştır. Ancak yayın sayısındaki esas patlama 2000 yılından sonra gerçekleşmiştir. Yayın sayısı 2000 yılından sonra hızla artarak 2008 yılında en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Şekilden de görülebileceği gibi, sadece 2008 yılında yayınlanan makale sayısı 350 dolayında olup, yılları arasında yayınlanan toplam makale sayısı ile aynı mertebededir. Çevre Mühendisliği Bölümleri tarafından yapılan yayın sayısı 2009 ve 2010 yıllarında ise 2008 seviyesinin altında kalmıştır.

89 Çalıştay Kitabı 89 Şekil 1. Çevre Mühendisliği konularında makalelerin yıllara dağılımı 2000 yılından sonra yapılan yayın sayısındaki hızlı artış, Çevre Mühendisliği bölümlerinde bundan sonra uygulanacak araştırma politikaları açısından doğru değerlendirilmesi gereken olgulardan önemli birisidir. Geleceğe yönelik araştırma politikalarının tamamen yayın sayısına bağlanması doğru değilse de, yayın sayısının göz önüne alınması gereken parametrelerden önde gelen birisi olduğu da yadsınamaz yılından sonra görülen yayın artışında birden fazla faktörün rol oynadığı düşünülebilir. Her şeyden önce bu yıllarda Çevre Mühendisliği Bölüm lerinin sayısı hızla artmış, bu da araştırıcı sayısının artması sonucunu doğurmuştur. İkinci olarak Avrupa Birliğine giriş sürecinde Ülkemizin araştırma bütçesinin genel bütçenin %0.01 inden %2 sine çıkartılması gibi bir hedef konulmuş ve bu amaçla 2005 yılında TÜBİTAK bütçesine 279 milyon aktarılmıştır. Bu şekilde 1990 yılında Genel Bütçe nin %0.012 si, 2000 yılında %0.01 seviyesinde olan araştırma harcamaları 2005 yılında genel bütçenin %0.046 sı seviyesine yükselmiştir. Her ne kadar bu araştırma bütçesi tamamen Çere Mühendisliği (ÇM) alanında değilse de, çevre bilim dalları da bu artıştan payını almış ve artış bölümlerde yapılan araştırmalara ve yayınlara yansımıştır. Diğer önemli bir neden de Üniversiteler ve dolayısı ile Çevre Mühendisliği bölümlerindeki yükselme ve atama kriterlerinin bu yıllardan başlayarak gittikçe artan bir şekilde yapılan yayınlarla ilişkilendirilmesidir yılının doçentlik sınavlarında

90 90 Çalıştay Kitabı yayınların değerlendirildiği ilk yıl olduğu düşünülürse, Doçentlik sınavı için yayın baskısının yayın sayısındaki artışta önemli bir faktör olduğu söylenebilir. Bir de, son olarak, TÜBİTAK ve üniversitelerin yapılan yayın sayısına bağlı olarak öğretim üyelerine maddi destek, seyahat desteği gibi ödül mekanizmalarını uygulaması da bu artışta rol oynamış olabilir. Bütün bu sayılan nedenlerin her birisinin toplam yayın sayısını ne kadar arttırdığını bulmak pek mümkün değildir. Doçentlik sınavlarında yayınların değerlendirme aşamasının 2000 yılında başlaması belki en önemli faktörün bu olduğunu işaret etmektedir. Gerçek olan, bütün bu etmenlerin 2000 yılından sonra ÇM alanında yapılan yayınlarda çok önemli bir artışa neden olduğudur. Şekil 1 de dikkati çeken diğer bir nokta 2009 ve 2010 yıllarında yayın sayılarında gözlenen düşüş eğilimidir. Yayın sayısındaki bu azalmanın nedenleri bilinmemektedir. Belki bu azalma kısa süreli bir döngü olup önümüzdeki yıllarda gözlenmeyecek de olabilir. O nedenle bu değişimi dikkatle izlemek ve sürekli hale gelmesini engellemek gerekmektedir. Yapılan 3000 dolayında yayına üniversitelerin katkıları Şekil 2 de gösterilmiştir ile 2010 arasında yapılan bütün yayınlara bakıldığında (Şekil 2a) sıralamanın İTU, DEU, ODTÜ şeklinde olduğu ve bu üç üniversiteyi Boğaziçi üniversitesi, Gebze YTE ve Yıldız TÜ nin takip ettiği görülmektedir. Türkiye deki ÇM bölümlerinde 1982 yılından beri yazılan 3000 dolayındaki makalenin %21 kadarını İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ), ÇM bölümündeki araştırıcılar yazmıştır. Dokuz Eylül Üniversitesi (DEÜ), Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ), Boğaziçi Üniversitesi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü (Gebze YTE) ve Yıldız Teknik Üniversitesi (Yıldız TÜ) deki araştırıcıların da yayınların sırasıyla, %12.7, %10.2, %7.7, %4.2 ve %4.0 ını yaptıkları görülmektedir.

91 Çalıştay Kitabı 91 Şekil 2. Çevre Mühendisliği alanında yapılan yayınlara üniversitelerin katkıları, (a) bugüne kadar yapılan bütün yayınlar, (b) 1995 öncesindeki yapılan yayınlar, (c) yılları arasında yapılan yayınlar, (d) yılları arasında yapılan yayınlar, (e) yılları arasında yapılan yayınlar.

92 92 Çalıştay Kitabı arasında kalan 28 yıllık süre oldukça uzun bir zaman dilimi olduğundan, bu süre zarfında yayın dağılımlarında bir değişim olup olmadığını anlayabilmek için üniversitelerin yayınlara katkıları beşer yıllık dönemlerde de incelenmiştir (Şekil 2, b,c, d ve e). Bu şekilde zaman dilimleri bazında yapılan değerlendirme oldukça ilginç bir noktayı ortaya çıkarmıştır öncesi dönemde yapılan yayınların çok büyük bir bölümü ITÜ ve ODTÜ, özellikle de İTÜ tarafından yapılmıştır. Bu dönemde ÇM bölümleri tarafından yayınların %72 si İTÜ ve ODTÜ ÇM bölümleri kaynaklı olmuştur (İTÜ %45 ve ODTÜ %27). DEU ve Boğaziçi üniversitelerinin toplam yayına bu dönemdeki katkıları yaklaşık olarak %10 mertebesindedir yılları arasında da bu iki üniversitedeki ÇM bölümlerinin yayın sayısına katkıları diğer üniversitelerden yüksek olsa da, domine ettiklerini söylemek mümkün değildir. Söz konusu dönemde İTU toplam yayının %30 kadarını ODTÜ de %22 kadarını yapmıştır. DEÜ ve Boğaziçi Üniversitesinin yayın sayısına katkıları ise geçen döneme göre mütevazi bir artışla %13 seviyesine ulaşmıştır yılları arasında yapılan yayınlara en büyük katkı yine İTÜ tarafından yapılmıştır. Ancak üniversiteler arasında, yayınlara yapılan katkılar açısından, artık büyük farkların kalmadığı görülmektedir. İTÜ nün yayınlara katkısı, bir önceki dönemde %30 iken döneminde %23 e gerilemiştir. İkinci sırada artık ODTÜ değil %13.4 katkı ile DEÜ yer almaktadır. ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü %10 kadar bir katkıyla üçüncü sıradadır yılı sonrasında ise İTÜ nün katkısının %16, DEU nin katkısının %13 mertebesinde olduğu, diğer üniversitelerin toplam yayınlara katkısının %7 ve altında olduğu görülmektedir. Bu şekiller bir iki önemli değişikliği gözler önüne sermektedir. Bunlardan birincisi 1990 lı yıllarda diğer üniversitelere göre çok yüksek olan İTÜ ve ODTÜ katkıları 2000 yılından sonra azalmıştır. ITÜ nün yayın katkısı %45 lerden %16 ya gerilemiş, ODTÜ ise %27 den %7 lere düşmüştür. Dönemler içerisinde gözlenen değişikliğin en önemli nedeni yeni kurulan ve başlangıçta akademik personel sayısı az olan üniversitelerin de yavaş

93 Çalıştay Kitabı 93 yavaş katkılarının artması olmuştur. Yayın sayılarına bakıldığında gerek ODTÜ nün ve gerekse İTÜ nün yaptığı yayınların zaman içerisinde arttığı görülmektedir. Örneğin yılları arasında 77 olan İTÜ yayın sayısı yılları arasında yaklaşık dört kat artarak 293 e ulaşmıştır. Aynı şekilde yılları arasında 51 olan ODTÜ makale sayısı yılları arasında 131 olarak gerçekleşmiştir. Ancak her iki üniversitenin Çevre Mühendisliği bölümleri tarafından yapılan yayınlarındaki artış da Türkiye genelindeki artışın çok altında kalmıştır. Şekil 2 de dikkati çeken diğer bir nokta DEÜ nin yayın performansındaki zaman içerisinde görülen artıştır. DEÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü tarafından 1996 öncesinde yayınlanan makale sayısı 13 dür. DEÜ, ÇMB nün bu dönemde yayınlanan toplam makale sayısına katkısı %9 kadar olmuştur yılları arasında aynı bölümde 24 makale yazılmıştır ve bu bölümün o dönemde yazılan makalelere katkısı %12 dolayında olmuştur yıları arasında yazılan 109 makalenin katkısı %13.4 dür. Son olarak yılları arasında DEÜ, ÇM bölümü kaynaklı 234 yayın yapılmış ve bu sayının toplam yayındaki yüzdesi 12.8 olmuştur. Bu rakamlara bakıldığında DEÜ - ÇM bölümünün, toplam yayın sayısına katkısını < arasında %12 dolayında sabit tutabilen tek bölüm olduğu görülmektedir. Bu başarının, performanstaki artışla birlikte, bölümün uyguladığı başarılı personel politikasının bir sonucu olduğu düşünülebilir. Şekil 2 de dikkat çeken üçüncü bir nokta, 1990 lı yıllarda kurulan ve o zamanlar çok az sayıda öğretim üyesine sahip Çevre Mühendisliği Bölümlerinin de yıları arasında yapılan toplam yayın sayısına katkılarının artmaya başlaması olmuştur. Bu bölümlerdeki araştırıcı sayısındaki artış yapılan toplam yayın sayısı üzerinde çok etkin olduğundan, ülkemizdeki ÇM bölümlerinin araştırma potansiyelleri açısından önemli bir parametredir. Çevre Mühendisliği alanında yapılan bilimsel araştırmaların, bu alanda çalışan araştırmacı sayısı ile, diğer bir deyişle, işgücü ile yakından ilişkili olduğu açıktır. Şekil olarak gösterilmese de, araştırıcı sayısı ile yapılan

94 94 Çalıştay Kitabı yayın sayısı arasında istatistik olarak anlamlı bir ilişki olduğu da görülmüştür. Dolayısı ile üniversitelerin personel politikaları bundan sonraki yıllarda araştırma potansiyelini belirleyecektir. Bu konuda yanıtlanması gereken bir çok soru vardır. Örneğin, ÇM Bölümü nde olması gereken optimal öğretim üyesi kaçtır veya böyle bir optimal sayı düşünmek doğru mudur? Öğretim üyesi sayısı nasıl bir hızla artmalıdır. Kişi başına yapılan yayın sayısı için ideal bir rakam kaç olabilir. Yardımcı Doçent, Doçent ve Profesör ünvanına sahip araştırıcılar arasındaki optimal kabul edilecek oranlar nedir? Bu soruların yanıtları gerçekte çok önemli olmakla birlikte, bu çalışma çerçevesinde geleceğe dönük yanıtlar vermemiz pek de mümkün olmamıştır. Zaten yukarıda sunulan soruların bazıları da spekülatif olup tek bir doğru cevabı olmayabilir. Bu çalışmada 2009 ve 2010 yıllarında üniversitelerimizdeki öğretim üyesi durumu ortaya konmuş ve bazı üniversitelerimiz için personel sayısının zaman içerisinde ne şekilde değiştiği gösterilmiştir. Bu değerlendirmeye sadece Yardımcı Doçent, Doçent ve Profesör kadrosunda görev yapan öğretim üyeleri dahil edilmiştir. Bazı ÇM bölümlerinde Araştırma Görevlisi ve Uzman kadrolarında yer alan akademisyenlerin de araştırma faaliyetlerine aktif olarak katıldığı bilinmektedir. Ancak bu tür veriye ulaşmak mümkün olmadığından söz konusu kadrolar değerlendirmede yer almamıştır. Üniversitelerin ÇM bölümlerinde 2009 ve 2010 yıllarında Yardımcı Doçent, Doçent ve Profesör olarak görev yapan öğretim üyesi sayıları üniversitelerin web sitelerinden alınmıştır. Ancak bu verileri geriye dönük olarak elde etmek genellikle mümkün değildir. O nedenle, kişisel ilişkilerimizi kullanarak, Akdeniz Üniversitesi, Anadolu Üniversitesi, DEÜ ve Bolu İzzet Baysal Üniversiteleri ÇM bölümlerindeki Yardımcı Doçent, Doçent ve Profesör sayılarını yıllar bazında temin etme şansımız olmuştur. Bunlara ODTÜ ve İTÜ ÇM bölümleri de eklenmiştir. İTÜ ÇM bölümüne ait web sitesinde öğretim üyelerinin hangi yıllarda Yardımcı Doçent, Doçent ve Profesör olduklarına dair bilgi verildiğinden, söz konusu bölümün öğretim üyesi sayısını yıllar bazında web sitesinden çıkarmak mümkün olmuştur.

95 Çalıştay Kitabı yılı itibarıyla üniversitelerimizdeki 32 ÇM bölümünde Yardımcı Doçent, Doçent, ve Profesör Kadrolarında yer alan öğretim üyesi sayıları Tablo 1 de verilmiştir. Tablodan da hesaplanabileceği gibi, üniversitelerimiz ÇM bölümlerinde 158 tanesi Yardımcı Doçent, 102 Tanesi Doçent ve 108 tanesi Profesör kadrosunda olmak üzere toplam 368 öğretim üyesi görev yapmaktadır. Eski bölümlerde Profesör sayısı fazla iken (örneğin İTÜ, DEÜ ve ODTÜ de Profesör kadrosunda bulunan öğretim üyeleri toplam öğretim üyesi sayısının sırasıyla %51, %53 ve %80 ini oluşturmaktadır), yeni kurulmuş bölümlerde Yardımcı Doçent ve Doçent sayılarının fazla olduğu görülmektedir (örneğin Çorlu Namık Kemal Üniversitesinde, Süleyman Demirel Üniversitesinde ve 18 Mart Üniversitesinde Yardımcı Doçent sayıları toplam öğretim üyesi sayısının, sırasıyla %85, %82 ve %80 ini oluşturmaktadır). Bu şekilde bir dağılım önümüzdeki yıllarda yeni üniversitelerimizin yayınlara katkısının artacağını gösteren bir işaret olarak düşünülebilir.

96 96 Çalıştay Kitabı Tablo itibariyle Türkiye deki Çevre Mühendisliği Bölümlerinde istihdam edilen öğretim üyesi sayıları Y. Doç. Doç. Prof. Toplam İTÜ YILDIZ TEKNİK Ü ATATÜRK Ü DEU İSTANBUL Ü GEBZE YTE BOĞAZİÇİ Ü SAKARYA Ü SAMSUN 19 MAYIS Ü ÇORLU NKÜ ANADOLU Ü SELÇUK Ü SÜLEYMAN DEMİREL Ü ULUDAĞ Ü FIRAT Ü KOCAELİ Ü HARRAN Ü ODTÜ ÇUKUROVA CUMHURİYET Ü AKDENİZ Ü FATİH Ü MERSİN Ü ERCİYES Ü ABANT IBÜ HACATTEPE Ü BAHÇEŞEHİR Ü AKSARAY Ü KARAELMAS Ü PAMUKKALE Ü ÇANAKKALE 18 MAYIS Ü BALIKESİR Ü

97 Çalıştay Kitabı 97 Temin edebildiğimiz bazı ÇM bölümlerinde öğretim üyesi sayısının yıllar içersindeki değişimi Şekil 3a ve 3b de gösterilmiştir. Şekil 3a da veri temin edebildiğimiz üniversitelerin her birisindeki öğretim üyesi sayısının kuruluşlarından itibaren ne şekilde değiştiği, Şekil 3b de ise bu üniversitelerdeki toplam öğretim üyesi sayısının yıllar itibarıyla ne şekilde değiştiği gösterilmiştir. Bazı Üniversitelerde Ö.Ü. sayısının yıllara göre değişimi Şekil 3. İstanbul Teknik Üniversitesi, Akdeniz Üniversitesi, Anadolu Üniversitesi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi ve Bolu İzzet Baysal Üniversitesinde öğretim üyesi sayılarının yıllar içerisindeki dağılımı

98 98 Çalıştay Kitabı Burada yer alan altı üniversiteden ODTÜ dışında kalan beş tanesi araştırıcı sayısını yıllar içersinde arttırmışlardır. Sadece DEÜ nde artış 2004 yılı sonrasında durmuştur. İTÜ, ÇM öğretim üyesi sayısını 1986 yılından başlayarak sürekli olarak arttırmayı başarmıştır. Öğretim üyesi sayısı itibarıyla ikinci sırada DEÜ ÇM bölümü gelmektedir. DEÜ ÇM bölümü öğretim üyesi sayısı 1998 yılı ile 2004 yılı arasında oldukça düzenli bir artış göstererek 15 den 22 ye ulaşmıştır. Ancak bu yıldan sonra öğretim üyesi sayısı çok değişmemiştir. Veri temin edilebilen üniversiteler arasında sadece ODTÜ ÇM bölümü 1988 yılından beri hiç bir değişim göstermemiştir. Söz konusu bölümde 1988 yılında 11 olan öğretim üyesi sayısı 2010 yılında 10 dur. Yukarıda tartışılan altı üniversitedeki öğretim üyesi sayılarının yıllar bazında toplanmasıyla elde edilen toplam öğretim üyesi sayılarının zaman içerisindeki değişimi Şekil 3b de gösterilmiştir yılında 19 olan öğretim üyesi sayısı 2010 yılında 93 e ulaşmıştır yılları arasındaki beş yıllık süreçte öğretim üyesi (öü) artış hızı 2.4 öü/yıl olmuştur. Bunu takip eden beş yıllık dönemde ise artış 5.4 öü/yıl olarak hesaplanmıştır ve dönemlerindeki artışlar ise sırasıyla 2.2 ve 4.8 öü/yıl olmuştur. Diğer bir deyişle bu üniversitelerin ÇM bölümlerindeki ortalama değişim hızı kabaca 3 öğretim üyesi/yıl şeklinde değerlendirilebilir. Bu değerlendirmeye dahil olan üniversitelerdeki toplam öğretim üyesi sayısı bütün üniversiteler toplamının %26 kadarını oluşturmaktadır. Kişi başı makale sayıları Makale sayılarının bilimsel performansın göstergesi olarak kullanmanın birkaç farklı yolu bulunmaktadır. Yayın sayısı fazla olan büyük bölümler daha ziyade yayın sayısının performans kriteri olarak kullanılmasını yeğlerken, belirli sayıda yayın yapan daha az kalabalık bölümler kişi başı yayın sayısının kriter olarak kullanılmasını tercih etmektedir. Esasında hangi yöntemin doğru olduğu hakkında sağlıklı bir yorum yapabilmek için öncelikle neden makale yazıldığı gibi oldukça felsefi bir soruyu doğru yanıtlayabilmek gerekir. Bu soru ile ilgili kişisel yanıtımız ve bu konudaki

99 Çalıştay Kitabı 99 doğru bulduğumuz yaklaşım bundan sonraki bölümde kısaca tartışılacaktır. Önceki bölümlerde Türkiye deki Çevre Mühendisliği Bölüm lerinin toplam yayın sayısına katkıları tartışılmıştı. Bu bölümde ise ÇM Bölümleri nin kişi başı yayın sayıları kısaca tartışılacaktır ve 2010 yılları için Türkiye deki Çevre Mühendisliği Bölümlerinin kişi başı yayın sayıları Şekil 4 de gösterilmiştir. Kişi başı yayın değerlendirmesinin sadece 2009 ve 2010 yılları için yapılmasının nedeni Bütün ÇM bölümlerinin öğretim üyesi sayılarının sadece bu iki yıl için üniversitelerin web sitelerinden temin edilebilmesi olmuştur. Şekil 4 de gösterilen sıralama 2010 yılı rakamları baz alınarak yapılmıştır yılı baz alınarak yapılacak bir değerlendirmede ufak tefek yer değiştirmeler olmakla birlikte genel eğilim çok değişmeyecektir yılı ile 2010 yılı arasındaki önemli farklılıklar genellikle öğretim üyesi sayısı az olan üniversitelerde görülmektedir. Bu bölümlerde yayın sayısında bir yıldan diğerine olan küçük bir oynama bile kişi başı yayın sayısını önemli boyutta etkileyebilmektedir. Öğretim üyesi sayısı arttıkça bu tür oynamalar azalmaktadır yılı baz alınarak yapılan değerlendirmede kişi başına yapılan yayında başta öğretim üyesi başına 2.0 gibi bir makale sayısıyla DEÜ ÇM bölümü gelmekte ve onu Selçuk Üniversitesi ve ODTÜ Çevre Mühendisliği bölümleri izlemektedir. Kişi başı yayın sayıları sadece iki yıl için hesaplanabildiğinden ve elde edilen rakamlar da farklılıklar gösterebildiğinden, kim kimin önünde şeklinde bir değerlendirme yapmak yerine, genel eğilime bakmak yeterli görülmelidir. Örneğin sıralamada 2009 yılı baz alınsaydı ilk üç, Selçuk Üniversitesi, ODTÜ, DEÜ şeklinde olacaktı.

100 100 Çalıştay Kitabı Şekil 4. Türkiyedeki Çevre Mühendisliği Bölümlerinde 2009 ve 2010 yıllarında yapılan kişi başı yayın sayıları Etki ve Görünürlük faktörleri Toplam yayın sayısının da, kişi başına yayın sayısının da, bölümlerin tek performans kriterleri olarak kullanılmaları doğru değildir. Çok basit bir örnek vermek gerekirse, bir araştırmacıdan oluşan bir bölüm olsa ve bu kişi kimsenin okumadığı dergilerde 200 tane yayın yapsa, bu bölüm rahatlıkla hem yayın sayısında hem de kişi başına yayın sayısında Türkiye nin bir numarası olurdu. Yapılan yayınları kimse okumadıysa bu makaleleri yazmak ne kadar anlamlıdır? Sanırız bu noktada bir önceki bölümde sorduğumuz soruya geri dönmek ve yanıt aramak gerekmektedir. Soru neden makale yazıldığı şeklindeydi. Bu soruya bir çok değişik şekillerde yanıt vermek mümkün olabilir, kişilere bağlı olarak farklı yanıtlar da olabilir. Örneğin, bazı araştırıcılar Yardımcı Doçent, Doçent, Profesör olmak için yayın yapabilirler. Bazı bölümlerde mahalle baskısı olarak tanımlanabilecek bölüm içi baskılarla yayın yapılabilir, bazan gerek TÜBİTAK ve gerekse üniversiteler tarafından verilen para, seyahat gibi ödüller için yayın yapılabilir. Bütün bu gerekçeler belirli araştırıcı grupları için geçerli olabilir, ancak yayın yapmanın evrensel gerekçesi yabancıların recogniti-

101 Çalıştay Kitabı 101 on olarak tanımladığı, gerek kişisel ve gerekse kurumsal görünürlüğü veya tanınırlığı arttırmaktır. Bu nedenle de kimselerin okumadığı makalelerin yazılması çok anlamlı olmamaktadır. Bütün bu değerlendirmelerin ışığı altında, eğer üniversitelerimiz ÇM bölümlerinin performanslarını gösteren bir parametre bulunmak isteniyorsa, bu parametrenin okunurluğu göstermesi gerekmektedir. Dergilerin etki faktörleri (impact factor) bu amaçla kullanılabilecek bir parametredir. Etki faktörü, Thomson Institute of Scientific Information (ISI) tarafından bilimsel dergileri kantitatif olarak değerlendirebilmek için geliştirilmiş bir araçtır. Bu indeks, dergide o yıl kaç makale yayınlandığına ve her makalenin yayınlandıktan sonraki iki yıl içerisinde kaç atıf aldığına dayanmaktadır. Dolayısı ile etki faktörü dergilerde yayınlanan makalelerin ne kadar sıklıkla okunduğuna dayanan bir indekstir. Çok okunan, etki faktörü yüksek dergilerde yayın yapmak önemlidir. Ancak bunun da tek başına bireysel ve kurumsal görünürlüğün yeterli bir göstergesi olduğunu düşünmek doğru değildir. Bütün sene, etki faktörü (EF) 5 gibi oldukça yüksek bir dergide yayınladığınız tek bir makalenin size ve kurumunuza sağlayacağı görünürlük (tanınırlık veya recognition), EF 1.5 dolayında olan dergilerde yayınlanan 6 makalenin sağlayacağı görünürlük kadar olmayacaktır. Bu nedenle de makalelerin bölüm ve kişilere sağlayacağı görünürlüğü ne etki faktörü ne de yayın sayısı tek başına ifade etmekte yeterlidir. Çalışmanın bu bölümünde, yayınların kurumlara sağlayacağı görünürlüğü daha iyi ifade ettiğini düşündüğümüz ve görünürlük faktörü (GF) olarak tanımladığımız bir indeks geliştirilmiş ve kullanılmıştır. Görünürlük faktörü basit olarak etki faktörü ile yayın sayısının çarpılmasından oluşmaktadır. GF iki şekilde hesaplanabilir. Ya yayın yapılan bütün dergilerin etki faktörlerinin ortalaması alınarak toplam yayın sayısı ile çarpılır ya da her yayın hangi dergide yayınladıysa, o derginin etki faktörünü alır ve bütün etki faktörleri sonunda toplanır. İkinci yöntem ağırlıklı hesaplama yöntemi olup, bu çalışmada tercih edilen yol olmuştur. Yapılan çalışma çerçevesinde etki ve görünürlük faktörleri çok kapsamlı bir şekilde değerlendirilmiştir. Ancak bu makaleyi kabul edilebilir bir

102 102 Çalıştay Kitabı uzunlukta tutabilmek için o tartışmanın çok kısa bir özeti burada sunulmuştur. Çok ilginç sonuçlar verdiğini düşündüğümüz bu konudaki daha kapsamlı bir değerlendirme, Çevre Mühendisliği Bölümlerinde yapılan yayınların niteliği başlıklı başka bir yayında sunulacaktır yılları arasında Çevre Mühendisliği Bölüm lerinde yapılan yayınların yıllık ortalama etki ve görünürlük faktörleri Şekil 5a ve 5b de gösterilmiştir. Yıllık ortalama etki faktörü, o yıl yayın yapılan dergilerin etki faktörlerinin ortalamasıdır. Yıllık ortalama görünürlük faktörü hesabında ise önce her derginin etki faktörü, ÇM bölümleri tarafından o dergide yapılan yayın sayısı ile çarpılmış ve daha sonra bu rakamlar toplanarak yıllık ortalaması alınmıştır. Şekil 5a dan da görüleceği gibi yıllık ortalama etki faktörü 2005 yılından sonra artmıştır. Bu da yapılan yayın kalitesinin son yıllarda arttığını göstermektedir. Bu makalede gösterilmeyen farklı istatistik testler de aynı şekilde son yıllarda yayınlanan makalelerin niteliklerinin daha iyi olduğunu göstermektedir. Şekil 5 de 1990 yılından önce ve 1991 yılındaki etki faktörlerinin 2010 yılından bile yüksek olduğu görülmektedir. Bunun nedeni söz konusu yıllarda etki faktörü çok yüksek olan Nature (EF = 34) ve Journal of the American Chemical Society (EF = 8) dergilerinde yapılmış olan iki yayındır. O yıllarda her yıl yayınlanan makale sayısı az olduğundan tek bir yüksek etki faktörü bile ortalamayı çok etkilemiştir yılından sonra yapılan yayın sayısı çok arttığından, bir iki tane yüksek etki faktörlü yayının ortalama etki faktörünü değiştirmesi söz konusu değildir. Bu nedenle 2004 yılından sonra ortalama etki faktörlerinde görülen artış genel bir eğilim olup, yüksek etki faktörlü birkaç yayın ile açıklanamaz.

103 Çalıştay Kitabı 103 Şekil 5. Etki ve Görünürlük faktörlerinin yıllar içerisindeki değişimi Bölümlerimizin görünürlüğü ise, yayınlarda olduğu gibi 2000 yılından sonra artmaya başlamış, 2009 yılında en yüksek değere ulaştıktan sonra 2010 yılında biraz düşmüştür. Daha önce de belirtildiği gibi görünürlük faktörü hem yayın sayısını hem de etki faktörünü içeren bir indeks olduğundan Şekil 5b hem yayın sayısının hem de etki faktörünün yıllar içerisindeki değişiminin özelliklerini taşımaktadır. Üniversitelerin ortalama etki ve görünürlük faktörleri Şekil 6a ve 6b de gösterilmiştir. ÇM Bölümlerinde bu güne kadar yapılan yayınların ortalama etki faktörleri Pamukkale Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi ve Dokuz Eylül Üniversitesi şeklinde sıralanmaktadır. Aynı şekilde bölümlerde bu güne kadar yapılmış yayın sayıları da gösterilmiştir. DEÜ de bu güne

104 104 Çalıştay Kitabı kadar dolayında yayın yapılmıştır. Bunların ortalaması tabii ki anlamlıdır. Ancak bazı üniversitelerde çok az sayıda yayın yüksek etki faktörlü dergilerde yapılmıştır. Şekil 6. Türkiyedeki Çevre Mühendisliği Bölümlerinin ortalama etki ve görünürlük faktörleri Bunun ana resmi ne kadar sağlıklı gösterdiği biraz şüphelidir. Görünürlük faktör ise daha kabul edilebilir bir sıra izlemektedir. GF i en yüksek olan bölüm İTÜ ÇM bölümüdür. Her ne kadar İTÜ ortalama etki faktörü sıralamasında önlerde değilse de, bu bölümde yapılan çok fazla sayıda yayın İTÜ ÇM bölümünü en görünür (veya tanınırlığı en yüksek) Çevre Mühendisliği Bölümü haline getirmektedir. Görünürlük açısından İTÜ ÇM Bölümü nü DEÜ ve ODTÜ ÇM bölümleri izlemektedir.

105 Çalıştay Kitabı 105 Çevre Mühendisliği Bölümlerinde yürütülen TÜBİTAK destekli projeler Çok doğal olarak bölümlerde yürütülen projeler bilimsel aktivitenin somut bir göstergesidir. Proje faaliyetlerinin bilimsel aktivitelerin önemli bir göstergesi olmasının yanında projelerden çıkan tez sayıları, projelerden kaynaklanan yayınlar da bölümde yürütülen bilimsel faaliyetlerin ne kadar sağlıklı olduğunu gösteren parametrelerdir. Projelerden bütün bu bilgileri çıkarabilmek için proje bilgilerinin tam olarak bilinmesi gerekmektedir. ÇM bölümlerinde, üniversitelerin kendileri tarafından desteklenen Araştırma Projeleri (BAP), DPT projeleri, AGÜDOS projeleri, TÜBİTAK projeleri, Avrupa Birliği Çerçeve Programı Projeleri, AB tarafından desteklenen Çerçeve Programı dışında kalan projeler gibi çok farklı türde projeler yürütülmüş ve yürütülmektedir. Bütün bu projelerle ilgili bilgilere, diğer üniversitelerin desteği olmadan ulaşmak mümkün değildir. Dolayısı ile bu makalede internet üzerinden ulaşılabilen TÜBİTAK veri tabanında bulunan projeler değerlendirilebilmiştir. Proje bilgileri konusundaki eksiklikler nedeniyle proje dağılımlarına çok büyük anlamlar yüklenmemiştir. TÜBİTAK proje desteğinin ülkemizdeki en önemli (tutar itibarıyla) destek olduğu düşünülürse, bu projelerin dağılımının toplam proje faaliyetleri ile ilgili bir fikir verebileceği de düşünülmüştür. TÜBİTAK veri tabanında değişik türde projelere ulaşmak mümkündür. Çalışmada yılları arasında yürütülmüş olan projeler göz önünde bulundurulmuştur. Bunların toplam sayı ve toplam bütçe açısından en önemlisi 1001 programında dağıtılan proje desteğidir. Herne kadar KAMAG proje bütçeleri 1001 projelerinin bütçelerinden çok daha büyük olabiliyorsa da, KAMAG projelerinin sayısı 1001 projelerine nazaran çok daha az olduğundan, toplam dağıtılan bütçe açısından 1001 programı daha büyüktür. Bu çalışmada KAMAG (1007) projeleri ve TÜBİTAK ile başka ülkelerin araştırma kurumları arasında imzalanan ikili anlaşmalar çerçevesinde verilen projelere ve 1002 programı kapsamındaki projelere de ulaşmak mümkün olmuştur.

106 106 Çalıştay Kitabı Üniversitelerimizin ÇM bölümlerinde 2005 yılı öncesinde tamamlanmış olan TÜBİTAK projeleri, 2005 yılından sonra tamamlanmış TÜBİTAK projeleri, halen yürürlükte olan TÜBİTAK projeleri ve yürürlükte olan kişi başına TÜBİTAK projeleri Şekil 7 de gösterilmiştir. Şekil 7 de gösterilen projeler TÜBİTAK, 1001 programı projeleridir yılı öncesinde İTÜ ve ODTÜ de 19 ar DEÜ nde ise 18 proje tamamlanmıştır. Bu üç üniversiteyi 10 dolayında tamamlanmış proje ile Boğaziçi ve Marmara Üniversiteleri takip etmektedir (Şekil 7) yılları arasında yürütülmüş olan TÜBİTAK projelerinde de benzer bir dağılım görülmektedir. Bu dönemde İTÜ de 24 proje yürütülmüştür. ODTÜ ve DEÜ ÇM Bölümlerinde ise sırasıyla 21 ve 17 adet proje yürütülmüştür (Şekil 7). Şekil 7. TÜBİTAK projeleri, (a) Üniversitelerde 2005 yılı öncesindeki tamamlanmış TÜBİTAK projeleri, (b) 2005 yılından sonra tamamlanmış TÜBİTAK projeleri, (c) Halen yürürlükte olan TÜBİTAK projeleri ve (d) Yürürlükte olan kişi başına TÜBİTAK projeleri

107 Çalıştay Kitabı 107 Halen yürütülmekte olan TÜBİTAK projelerinde ise sıralama İTÜ, Yıldız Teknik Üniversitesi, ODTÜ, Gebze YTE şeklindedir. Halen İTÜ de 11, Yıldız Teknik Üniversitesi, ODTÜ ve Gebze YTE ise 9 ar proje yürütülmektedir. Halen yürürlükte olan projelerin kişi başına yapılan değerlendirmelerinde 0.7 proje/öü ile ODTÜ ilk sırada bulunmaktadır. ODTÜ ÇM bölümünü 0.62 proje/öü ile Hacettepe Üniversitesi ve 0.53 proje/öü ile Gebze YTE izlemektedir yılları arasındaki TÜBİTAK destekli uluslararası projeler ile (ki bu projeler daha çok TÜBİTAK ile diğer ülkelerin benzer kuruluşları arasında yapılan ikili anlaşmalar çerçevesinde verilen projelerdir), KAMAG projelerinin üniversiteler arasındaki dağılımı Şekil 8 de gösterilmiştir. Şekil 8. TÜBİTAK tarafından uluslararası nitelikli projeler ve KAMAG projeleri

108 108 Çalıştay Kitabı Uluslararası nitelikli projelerde Boğaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü açık ara ile ilk sırada yer almaktadır. Sekiz uluslararası nitelikli projeyi yürütmüş olan Boğaziçi Üniversitesini 3 proje ile İTÜ ÇM bölümü izlemektedir. Abant İB, Akdeniz, Yıldız Teknik, Anadolu, Hacettepe, Marmara Üniversiteleri, ODTÜ ve Gebze YTE nün her birinde ise uluslararası nitelikte ikişer proje yürütmüşlerdir. KAMAG projelerinde ilk sırada sekiz proje yürüten İTÜ ÇM Bölümü bulunmaktadır, İTÜ yü dört KAMAG projesi ile ODTÜ ÇM Bölümü, üçer proje ile Yıldız Teknik Üniversitesi ÇMB ve Gebze YTE ÇM Bölümleri izlemektedir. Daha önce de ifade edildiği gibi, ülkemizdeki ÇM Bölümleri tarafından yapılan projeler önemli bir bilgi kaynağıdır. Ancak diğer projeler hakkında bilgimiz olmadan, sadece TÜBİTAK destekli projelere bakarak (ki onların da bütçelerine ulaşmak mümkün olmamıştır) bölümlerin performansları hakkında çok kapsamlı değerlendirmeler yapmanın doğru olmadığı düşünüldüğünden, projelerle ilgili bu bölüm oldukça kısa tutulmuş ve çok fazla yorum yapmaktan kaçınılmıştır. SONUÇLAR Ülkemizdeki ÇM Bölümleri tarafından 1982 yılından bu yana 3000 dolayında makale yayınlanmıştır. İlk makale 1983 yılında yayınlanmış ve makale sayısı 2000 yılından sonra hızla artıp 2008 yılında en yüksek düzeyine ulaşmıştır ve 2010 yıllarında yayın sayısındaki, yavaş da olsa, azalmaya önümüzdeki yıllarda dikkat edilmesi gerekmektedir. Atamaların yapılan yayınların nitelik ve nicelikleriyle ilişkilendirilmesi, TÜBİTAK proje bütçelerinin artması, yurtdışı proje olanaklarının artması, yeni bölümlerin oluşması sonucu araştırıcı sayılarındaki artış, yayınlara gerek TÜBİTAK gerekse üniversitelerin kendileri tarafından ödüllerin verilmesi gibi nedenlerin makale sayısındaki gözlenen artışın nedenleri olduğu düşünülmektedir. Bu parametrelerden hepsi büyük bir olasılıkla yayın artışında rol oynamış olmakla birlikte, yayın sayısının Doçent-

109 Çalıştay Kitabı 109 lik atamalarında yayınların değerlendirilmeye alınmasıyla (2000 yılından beri uygulanmaktadır) eş zamanlı olarak artması dikkat çekicidir. ÇM bölümlerinde toplam 368 öğretim üyesi görev yapmaktadır. Eski bölümlerdeki kadrolarda Profesör ve Doçentlerin ağırlıklı olarak bulunduğu, Yeni kurulan ÇM bölümlerinde ise Yardımcı Doçent ve Doçentlerin daha çok olduğu görülmektedir. Bir bölümdeki ideal öğretim üyesi sayısını tanımlamak zor olsa da, eski ve öğretim üyesi çekmenin zor olmadığı büyük şehirlerdeki ÇM bölümlerinde öğretim üyesi sayısının 20 dolayında toplandığı görülmektedir. Bundan çok daha düşük (ODTÜ gibi) ve çok daha fazla (İTÜ gibi) öğretim üyesine sahip ÇM bölümleri varsa da, 20 ulaşılabilecek makul bir öğretim üyesi sayısı gibi görünmektedir. Eğer zaman içersinde bütün ÇM bölümlerinin 20 öğretim üyesine sahip olacağı düşünülürse bu gün 368 olan toplam ÖÜ sayısının 600 ile 700 dolayında stabil olacağı beklenebilir. Böyle bir gelişme, yayın sayısının zaman içersinde bugünkünün iki katına çıkacağı anlamına gelmektedir. Yayın sayısı ve kişi başı yayın sayısı baz alınarak yapılan değerlendirmelerde farklı sonuçlar çıkmaktadır. Bu iki kriterin ÇM bölümlerinin performanslarını göstermekteki avantaj ve dezavantajları tartışılmış ve gerçek performans kriterinin sadece yayın sayısı veya kişi başı yayın sayısı olamayacağı, yayınların yapıldığı dergilerin etki faktörlerinin de göz önüne alınması gerektiği sonucuna varılarak, hem yayın sayısını hem de etki faktörünü içeren Görünürlük faktörü şeklinde bir indeks oluşturulmuştur. Görünürlük faktörü, etki faktörü ile yayın sayısının çarpımından oluşmaktadır. Etki faktörü 2005 yılı ve sonrasında artmıştır. Yapılan yayınların niteliğinin arttığını gösteren bu gelişme olumlu bir işarettir. Görünürlük faktörü ise 2000 yılından sonra hızla artarak 2009 yılında en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Bu sonuç, ÇM bölümlerimizin tanınmışlığının 2000 yılından sonra memnuniyet verici bir şekilde arttığını göstermektedir. Yapılan çalışmada ÇM bölümlerinde yapılmış ve halen yürütülen TÜBİ- TAK destekli projeler de incelenmiştir. Ancak bu TÜBİTAK projelerinin

110 110 Çalıştay Kitabı bölümlerde yürütülen projelerin bir bölümünü oluşturması ve diğer proje gruplarına ulaşmanın mevcut koşullarda mümkün olmaması nedeniyle projelerin değerlendirilmesine çok ağırlık verilememiş ve sadece TÜBİ- TAK projelerinden hareketle ÇM bölümlerinin performansları konusunda yorumda bulunmanın çok doğru olmayacağı sonucuna varılmış ve bu bölüm bulguların sunulmasıyla sınırlandırılmıştır. Teşekkür Bu çalışmada yapılan hesapların bazılarında ve veri tabanlarını taramakta yardımcı olan bölümümüz asistanları Eftal Yalçın, Okan Tarık Komesli, Deniz Genç Korkusuz, Özge Can, Caner Yosunçığır, Elif Küçük e teşekkür ederiz. Ayrıca, bize bölümlerinin personel sayılarını yıllık bazda veren DEÜ, Akdeniz Ü, Bolu İBÜ, Anadolu Ü, Atatürk Ü, Çevre Mühendisliği bölümlerine de teşekkürü borç biliriz. Kaynaklar Sarı B. ve Yüceer A. (1999). Türkiye de Çevre Mühendisliği eğitimi ve sonrasında karşılaşılan güçlükler. 3. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, 25-26/11/1999, İzmir. Orhon, D., Görgün, E. (1997). Türkiye de Çevre Mühendisliği Eğitiminin Temel Sorunları 2. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası, İstanbul. Orhon D. (1987).4, Trends in Academic Education and Man Power Requirement in Environmental Engineering NATO CCMS. Topal M. ve Arslan E. I. (2010). Türkiye de çevre mühendisliği bölümleri ve eğitimi, Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 26(1): ÖZER U. (1991). Çevre eğitimi. Türkiye de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu Kitabı, Cilt I., 240, İstanbul. ÖZER U. (1993). Yüksek öğretimde çevre için eğitim. Türkiye Çevre Vakfı Çevre için Eğitim Toplantısı Kitabı, 53-63, Ankara.

111 Çalıştay Kitabı 111 Taşdemir Y. (2001). Çevre Mühendisliği Eğitimi Üzerine Bazı Yaklaşımlar. IV. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, Bildiriler kitabı, , İçel. Zeren O. (1997). Türkiye`de Çevre Mühendisliği Eğitimi Ve Karşılaşılan Sorunlar. Environmental Engineering Education in Turkey And It s Problems, Ekoloji, 23, 4-15.

112 Dr. Barış KAYMAK

113 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİNİN GELECEĞİNE YÖNELİK GÖRÜŞLER Ayşegül Aksoy, Doç. Dr. İpek İmamoğlu Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ankara Giriş Çevre mühendisliği, atıksu arıtımı, temiz su getirme gibi kentsel problemlere çözüm bulmak amacıyla ortaya çıkan bir mühendislik dalı iken, çözülmesi gereken çevre problemlerinin boyut ve şekil değiştirmesiyle, ilgi alanları genişlemektedir. Küresel ısınma, eser miktarda insan kaynaklı kirleticilere uzun süre maruz kalma nedenleriyle oluşan kronik problemler ve benzeri sorunlar, çevre mühendisliği için yeni araştırma ve çalışma alanlarının doğmasına sebep olmaktadır (Vesilind, 1993, Arnold,2000). Bugün çevre mühendisleri toprak ve yeraltısuyu temizleme, toksikoloji, risk analizi, kirlilik taşınımı, ve proses tasarımlarını içeren konularla da ilgilenmektedir (Kilduff, 2008). Çevre Mühendisliği çevre sistemlerinin kompleks olması, yeni çevresel problemlere dinamik bir şekilde çözüm bulma gerekliliği ve çevre problemlerinin çeşitliliği nedenleriyle, artık tüm dünyada kabul edilen ayrı bir disiplin haline gelmiştir (Kilduff, 2008). Son yıllarda çevre mühendisliği alanında çalışan akademisyen ve profesyoneller, gelecekteki çevre mühendisliği araştırma alanları ve eğitimi konularındaki öngörülerini çeşitli platformlarda (akademik dergi, rapor, çalıştay, ve/veya sempozyum) beyan etmektedirler. Bu çalışmada, yaklaşık son onbeş yıl içerisinde bu kapsamda yapılan yayınlardan alıntılar yapılarak, çevre mühendisliğinin geleceğinde önem kazanacağı vurgulanan konular özetlenmeye çalışılmıştır. Gelecekteki Çevre Mühendisliği Uygulamaları Geleceğin çevre mühendisliği uygulamalarında nanoteknolojinin, diğer tüm mühendislik dallarında da olduğu gibi, önem kazanması beklenmek-

114 114 Çalıştay Kitabı tedir (Sharpe, 2006; Glenn 2006; Dionysiou 2004). Atom boyutunda gereç ve sistemlerin oluşturulması olarak tanımlanabilecek nanoteknolojinin çevresel boyuttaki önemi iki ana tema üzerinde düşünülebilir: (1) Çevre kirliliği problemlerinin çözümünde kullanılacak araştırma teknolojilerinin geliştirilmesi: Bu başlık altında örnek olarak, su arıtımında membran teknolojisi (Leiknes, 2006, Logan ve Rittman 1998; Ujang ve diğerleri, 2004), TiO 2 nanopartiküllerininin su içinde kirleticilerle etkileşiminin araştırılması, klorlu hidrokarbonların indirgenmesi, biyolojik arıtımın performansının arttırılması, nano tüpler ile dioksinlerin sorplanması sayılabilir. Bunların yanında izleme ve ölçme amacıyla sudaki nano parçacıkları tespit edebilecek sensörlerin geliştirilmesi de söz konusudur (Sharpe, 2006; Glenn 2006; Dionysiou 2004). (2) Nano ölçekli materyallerin çevre ve insan sağlığı için risklerinin araştırılması: Nanopartiküller, soluma, beslenme ve deriden temas yoluyla insan vücuduna girebilirler. Eldeki kanıtlar aynı ağırlık için bir kimyasalın nano boyutta olan parçacıklarının daha büyük boyuttaki parçacıklara göre çok daha toksik olabileceğini göstermektedir (Sharpe, 2006). Nano parçacıkların su, toprak, besin zinciri üzerindeki etkileri ve akıbetleri henüz bilinmemektedir. Kirlilik önleme prensibi ile bu maddelerin yüksek miktar ve çeşitte kullanılmadan önce çevresel ve sağlık riski konularının ele alınması, toksikolojik ve diğer ilgili çalışmaların yürütülmesi gerekmektedir (Sharpe, 2006; Dionysiou 2004). Bu amaçla, ABD Çevre Koruma Ajansı (US EPA) yıllarında nanoteknoloji ile ilgili araştırmaların desteklenmesi için 3.7 milyar dolar bütçe ayırmıştır. Ayrıca FP7 kapsamında nanoteknoloji araştırmaları için ayrı bir program oluşturulmuştur. Çok çeşitli çevre problemlerine çözüm üretme sürecinin başlangıç noktası, bilim ve teknolojinin sağladığı yeni araçlar ve çevre kalitesini etkileyen temel süreçler hakkında daha iyi ve kapsamlı bilgi edinmektir (Logan ve diğerleri, 1998). Her ne kadar münferit bilimsel araştırmalar yoluyla önemli bazı noktalar açığa çıkarılabilse de, sistemleri daha geniş ve entegre bakış açısı ile ele almak gerekmektedir (Logan ve diğerleri, 1998; Pohl, 2005). Çevre mühendisliği, moleküler ölçekten başlayarak tüm ekosistemi içine

115 Çalıştay Kitabı 115 alan global ölçeklerdeki araştırmaları ve bu farklı ölçekler arasındaki ilişkileri de ele almalıdır (Sulzberger, 2006; Logan ve diğerleri, 1998; Vesilind, 1993). Küçük ölçekte araştırmalardan bahsedildiğinde, nanoteknoloji gibi uygulama ağırlıklı araştırmaların yanısıra, temel bilim çatısı altında yeralan araştırmalar da söz konusu olmaktadır (Kuypers ve Jorgensen, 2007; Dethlefsen ve Relman, 2007). Timmis (1999) çevre korumada, çoğu sistemin çalışma prensibi hakkında yeterli detayda bilgiye sahip olunmadığını ve bu nedenle bu sistemlerin optimum çalışabilirliğinin sağlanamadığını belirtmektedir. Bunu sağlamanın yolunun da moleküler düzeydeki çalışmalarla mekanizmaların belirlenmesi olabileceğine işaret etmektedir. Örneğin, abiyotik proseslerde parçacık yüzeyi ve kirletici arasındaki etkileşimin anlaşılabilmesi için, parçacıkların heterojen olan yüzey özelliklerinin ve moleküler seviyedeki süreçlerin araştırılması gerekmektedir. Logan ve diğerleri (1998) de benzer şekilde moleküler biyoloji uygulamalarının 21. yüzyıla dek oldukça kısıtlı olduğunu, ancak bundan sonra çok büyük artış göstereceğini belirtilmiştir. Bu uygulamaların çevre mühendisliğinde giderek önemli olacağına işaret etmekte ve çevre mühendisliğinde temel ve uygulamalı bilim araştırmalarının en yeni ve önemli odak noktalarından biri olacağını ifade etmektedir. Aktif çamur biyolojik arıtım sistemlerinde filament organizmaların ani artışı ve sistem veriminin düşmesinin izlenmesi bu alandaki çalışmalara örnek olarak verilebilir. Moleküler düzeyde spesifik reaksiyonların tasarlanabilmesiyle aynı zamanda yeni teknolojilerin geliştirilmesi de söz konusu olacaktır. Örneğin, karmaşık kimyasal karışımlardan yalnızca hedef kirleticilerin tek başına giderilebilmesi mümkün olabilecektir (Logan ve diğerleri, 1998). Bunların yanında, yeni gelişmekte olan moleküler kimya ve moleküler biyoloji araçları ile birlikte kullanımının önemli ufuklar açacağı belirtilmektedir. Ancak bu araçların verimli kullanımının teknoloji ile değil, sonuçları değerlendirecek kullanıcılar ile sınırlı olduğu vurgulanmaktadır. Bunun için yeni nesil çevre mühendislerinin yetiştirilmesinde temel bilim ve mühendislik uygulamalarının entegrasyonuna önem verilmesi gerekmektedir (Logan ve diğerleri, 1998). Karasal ve kıyı kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı ve korunmasında çevre mühendislerinin, jeoloji, hidroloji, toprak ve biyoloji bilimleri gibi

116 116 Çalıştay Kitabı diğer dallardan uzmanlar ile birlikte çalışmaları, bu sistemlerdeki kimyasal, fiziksel ve biyolojik ilişkilerin çok daha iyi anlaşılmasına olanak sağlayacaktır. Buna bağlı olarak, bu kaynakların kısıtlı soğurma kapasitelerinin daha doğru değerlendirilmesi yapılabilecektir (Logan ve diğerleri, 1998). Halihazırdaki empirik yaklaşımlar sistemlerin karmaşık ve değişken doğasını gerçek anlamda anlamaya yardımcı olmamaktadır. Bu eksikliğin önemli bir sonucu olarak da risk değerlendirmesi ve maruziyete bağlı metotlar kirlilik yönetimi senaryolarına entegre edilememektedir (Logan ve diğerleri, 1998). Belirli bir sistem için geçerli mekanizmalar bilindiği takdirde, bertaraf teknolojileri geliştirilebileceği gibi, halihazırda kullanılan teknolojilerin (kirlenmiş sahaların iyileştirmesi, sıvı veya katı atıkların toprağa uygulanması, vs) optimum uygulaması da sağlanabilecektir. Logan ve Rittman (1998), gerek DNA bazlı yeni moleküler biyolojik araçların, gerekse de yeni moleküler kimya araçlarının (spektroskopik teknikler, Synchrotron radyasyon kaynakları, vs) kullanımı ile çok küçük ölçekte ve düşük hedef derişimlerde çalışmalar gerçekleştirilebileceğine işaret etmektedirler. Mikrobiyal ekoloji alanında yapılacak önemli çalışmalar mevcuttur. Özellikle çevre mühendislerinin bu alana sürekli stres altındaki ekosistemler ile uğraşıyor olmaları nedeniyle özgün bir bakış açısı getirme imkanı vardır. Örneğin, stres altındaki ekosistemlerde yaşayan mikroorganizmaların işleyişi tanımlanabilir. Bu sayede, doğal sistemler manipüle edilerek seçici ortamlar yaratılıp kirleticilerin doğal arıtımı sağlanabilir (örneğin daha etkin biyoiyileştirme) veya arıtma sistemlerinin performansı arttırılabilir. Bu çalışmalar sayesinde empirik yaklaşımlar gerçek mekanizmalar ile aydınlatılabilir (Timmis, 1999). Zor ve karmaşık olan global ölçekli çevre problemlerini (ör. iklim değişikliği) izleyebilmek için, yukarıda değinilen küçük ölçekli çalışmalardan farklı yöntemlere ihtiyaç duyulmaktadır (Pohl 2005; Logan ve Rittman 1998). Enformasyon teknolojileri, Coğrafi Bilgi Sistemleri, Karar Destek Sistemleri, yeni-nesil uzaktan algılama teknikleri şimdiden çevre mühendisliğinde kullanılan araçlar haline gelmeye başlamıştır (Gujer, 2000; Logan ve diğerleri,1998). Önümüzdeki yıllarda sucul ve büyük ölçekli ekosistemlerin izlenmesinde çevre gözlem ağlarının kurulması planlanmaktadır. Bu ağlar, sensörlerin geliştirilmesi için yapılacak çalışmalara, enfor-

117 Çalıştay Kitabı 117 masyon teknolojilerinin kullanılmasına ve geliştirilmesine yönelik araştırmalara daha da önem verilmesine neden olacaktır. Bu ağlar, özellikle büyük ölçekli su ve buna bağlı biyokimyasal döngülerin incelenmesinde, çevre ve kaynak yönetiminde daha etkin geniş ölçekli ve esnek yöntemlerin geliştirilmesine olanak verecektir. Bu tür çalışmalara bir örnek olarak NSF tarafından desteklenen büyük ölçekli veri toplama, analiz etme ve karar verme sitemi NSF-CLEANER projesi verilebilir (Brezonik, 2005). Büyük ölçekte ele alınması gereken önemli konulardan biri de atmosferik sistemlerdir. Örneğin, gaz ve partikül kirleticilerden oluşan karmaşık kentsel atmosfer sistemlerinin mekanizmalarının incelenmesi, insan ve canlı sağlığına olumsuz etkilerinin daha iyi anlaşılması ve önlenmesi açısından önemlidir. Sera gazlarının kaynakları, kayıpları ve atmosferik derişimleri gelecekte araştırılması gereken konular olarak önerilmekte, bunun yanında kara ve su ile etkileşimlerin de önemine değinilmektedir (Logan ve diğerleri,1998). Modelleme ve sistem analizi çevre mühendisleri için giderek önemli hale gelmektedir (Gujer, 2004; Morgenroth ve diğerleri, 2004; Wieland ve diğerleri, 2002). Modeller, saha çalışmaları ve gelişen ölçüm tekniklerinden elde edilen verilerin kullanılmasıyla, gelecekte de kirleticilerin doğadaki akıbetinin tahmin edilmesinde önemli bir araç olarak kullanılmaya, ve hatta doğadaki mekanizmaların anlaşılmasında yardımcı olmaya devam edecektir (Logan ve diğerleri, 1998). Ancak, moleküler düzeydeki mekanizmaların büyük ölçekteki proseslere etkilerini inceleyebilmek için yeni modellere ihtiyaç söz konusu olabilir (Sulzberger, 2006). Örneğin, moleküler ölçekte çalışılan karbon döngüsünün iklim değişikliği üzerindeki etkilerini modelleme yolu ile tahmin edebilmek için moleküllerden tüm ekosisteme yayılan ölçeklerde çalışmak gerekliliğinden bahsedilmektedir (Sulzberger, 2006). Karmaşık biyojeokimyasal sistemlerin anlaşılmasında holistik yaklaşımlara gelecekte daha da önem verilmesi ile çeşitli sistem bileşenlerinin etkileşimleri incelenebilecektir (Logan ve diğerleri, 1998). Bununla birlikte, çeşitli organizmaların tepkime ve taşınım mekanizmalarına etkileriyle sistem dinamiklerinin matematiksel olarak ifade edilmesinde de yine modellere ihtiyaç duyulacağı vurgulanmaktadır.

118 118 Çalıştay Kitabı Çevre mühendisliğinin gelecekte karşılaşacağı çevresel sorunlar ve çözüm önerileri ile ilgili olarak Pohl (2005), beşeri bilimlerin katkısının yadsınamayacak düzeyde olduğunu belirtmektedir. Akut çevre problemlerine (ör. kentsel atıkların bertarafı, kirlenmiş toprakların iyileştirilmesi, vs) büyük ölçüde teknolojik çözümlerin bulunduğu, ancak kronik tabir edilebilecek büyük ölçekli ve karmaşık çevre problemlerinin (ör. iklim değişikliği, biyoçeşitlilikteki azalma, vs) çözümünün yalnızca teknoloji veya mühendislik yaklaşımlarıyla değil, insan ve toplum davranışlarını anlamak ve bunlarda değişikliği teşvik etmekle başarılabileceği savunulmaktadır (Pohl, 2005; Kilduff, 2008). Bu nedenle, gelecekteki çevre sorunları ile gerektiği gibi başedebilmek için beşeri, temel bilim ve mühendislik yaklaşımlarının birbirlerini destekledikleri entegre çözümler gerekmektedir (Kilduff, 2008). Logan ve diğerleri (1998) de benzer şekilde kirlilik önleme ve arıtma konularında önemli ilerlemelerin ancak uygulamalı ve sosyal bilimciler, çevre mühendisleri ve diğer mühendisler arasında daha iyi etkileşim ile gerçekleştirilebileceğini vurgulamaktadır. Bu, aynı zamanda, çevre mühendislerinin eğitim süreçlerinde bu tür disiplinlerarası çalışmaları gerçekleştirebilecek, hatta yönetebilecek yetiye sahip olmalarını sağlayacak şekilde değişikliklerin olmasını da beraberinde getirecektir (Morgenroth ve diğ., 2004; Bishop, 2000; Crofton 2000). Etik sorumluluk, uygun risk analizi stratejilerinin yeşil mühendislik konuları ile birlikte eğitime dahil edilmesinin olumsuz çevresel etkilerin azaltılmasına önemli katkı sağlayacaktır (Dionysiou 2004). Sürdürülebilir kalkınma ve genel anlamda sürüdürülebilirlik kavramı, ortaya çıktığı 1972 yılından bu yana çevre mühendisliği uygulamalarına çok önemli ölçüde etki etmiştir. Örneğin, kısıtlı tatlısu kaynaklarının daha iyi değerlendirilmesine yönelik olarak ileri arıtım sistemleri veya akifer arıtım sistemi uygulamaları ile suyun yeniden kullanımı (water reuse) ön plana çıkmaktadır (Logan ve diğerleri, 1998). Banks (2003) çevre mühendisliği disiplini için yeni bir gelişme yönü olarak sürdürülebilirliği tartışmakta ve bu kavramın aslında yalnızca çevre mühendisliğine değil, tüm mühendislik dallarına entegre edilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Bu bağlamda da sürdürülebilirliğe giden yolda anahtar olarak çevre koruma için düşük maliyetli, yüksek verimli teknolojilerin geliştirilmesi konusu-

119 Çalıştay Kitabı 119 nun önemine işaret etmektedir. Bu yaklaşımın bir parçası olarak yaşam döngüsü değerlendirmesinin gerek temiz üretim/kirlilik önleme prensipleri ile süreç tasarımı yapılması aşamasında, gerekse de yeni geliştirilecek veya halihazırda varolan teknoloji alternatiflerinin karşılaştırmalı değerlendirilmesi için önem kazandığı kabul edilmektedir (Batterman, 2004). Boru-sonu teknolojilerden öte, kirlilik önleme prensipleri kapsamında yeni kimyasallardan veya teknolojilerden kaynaklanabilecek olumsuz çevresel etkilerinin önlenebilmesi ve çevreye duyarlı teknolojilerin tasarlanması, çevre mühendisliğinin geleceği olarak gösterilmektedir (Vesilind, 1993; Logan ve diğerleri, 1998; Demirer, 2001; Ela 2005; Kilduff, 2008). Yeni kimyasalların kullanımı ve doğaya karışmaları ile birlikte bunlara karşı oluşabilecek biyolojik adaptasyon veya bu kimyasalların çevredeki akıbetini etkileyen mekanizmalar hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Oysa ilgili mekanizmalar kirleticilerin arıtma sistemlerindeki veya doğadaki akıbetini birebir etkilemektedir. Çevre mühendislerinin yukarıda belirtilen beklentileri karşılayabilmesi için endüstriyel ve doğal süreçler ile ilgili çok kapsamlı bilginin yanısıra, daha önce de belirtildiği gibi, çevre ekonomisi ve sosyal mekanizmalar konusunda da yeterliliğe sahip olması gerekmektedir (Vesilind, 1993). İlgili politika, mevzuat ve ekonomi konularındaki yeterliliğin karşılaşılacak problemlerin çözümü için mutlaka gerekli olduğu belirtilmektedir. Bu bağlamda çevre mühendisliğinin diğer mühendislik dalları ile işbirliğinin geliştirilmesi, hatta yeniden tanımlanması gerektiği ve çevre problemlerinin azaltılması veya tamamen önlenmesi amacıyla pek çok farklı daldaki uzmanlardan oluşan teknolojik takımların oluşturulması gerektiği belirtilmektedir (Banks, 2003). Crofton (2000), çevre mühendisliği öğrencilerinin de disiplinler arası çalışmalarda yer alabilecek yetiye sahip olarak mezun olmalarının önemine işaret etmiştir. Bunun bir uzantısı olarak da çevre için tasarım konusundaki verimliliğin, elektrik, makina, kimya ve biyomedikal mühendisliğinin yanısıra, malzeme bilimleri, bilgisayar, analitik kimya, genetik, nanoteknoloji dallarındaki uzmanlar ile ortak çalışarak sağlanabileceğini savunulmaktadır. Araştırma için parasal kaynakların özellikle de bu amaçlı teknoloji geliştirmeye yönelik programlar için olduğu vurgulanmaktadır (Banks, 2003). Buna örnek olarak, atmosferdeki artan CO 2 derişimi ile il-

120 120 Çalıştay Kitabı gili bertaraf teknolojilerinin geliştirilmesi verilebilir (Logan ve diğerleri, 1998). Süreç teknolojilerinde öncü konular olarak reaktif ayırım sistemleri ile odaklı kirletici giderimi, yeraltı sistemlerinin mühendisliği, yeni membran teknolojileri, arıtma teknolojilerinin güvenilirliğinin (ör. bilgisayar bazlı süreç kontrol teknolojileri) ve sürdürülebilirliğinin tutarlılıkla sağlanması ve gelişmekte olan ülkeler için süreç teknolojileri sıralanmıştır (Logan ve diğerleri, 1998). Literatürde çevre mühendislerinin teknoloji geliştirmedeki rolüne yönelik olarak farklı görüşler bulunmaktadır. Theis (1994) çevre mühendislerinin, etki değerlendirmesi veya iyileştirme çalışmalarından, süreç modifikasyonu ve kaynak kullanımının azaltılmasıyla atık azaltmaya doğru uzanan çevresel kontrol mekanizmalarının değişimi süreçlerinin tartışmasız bir parçası olduğunu belirtmektedir. Ancak bunun yanında, temiz üretimde esas sorumluluğun ilgili sistemin yöneticilerinde veya süreç mühendislerinde olacağını ifade etmektedir. Dolayısıyla makina, kimya, elektrik mühendislerinin, şirket yöneticileri de dahil olmak üzere, çevresel kavramları kendi disiplinlerine entegre etmelerinin zorunlu olduğu tartışılmaktadır (Theis, 1994; Brennecke ve Stadtherr, 2000). Bu gelişmelere bağlı olarak Arnold (2000), çevre mühendislerinin gelecekteki araştırma yönelimlerini doğru belirlemelerinin kritik olduğunu öne sürmektedir. Aksi takdirde çevre mühendislerinin kendilerini çevre araştırmaları arenasında giderek daha az söz sahibi olarak bulabileceklerini belirtmiştir. Artan enerji ihtiyacı göz önüne alındığında, fosil yakıtlar gibi yenilenemeyen yakıtlardan enerji elde edilmesi, hem ekonomik açıdan hem de çevre açısından sürdürülebilir olmaktan uzaklaşmaktadır. Yeni ve yenilenebilir enerji kaynakları kullanan teknolojilerin geliştirilmesi çalışmaları sürmektedir (Goldemberg, 2005; Demirbas, 2007; Liu and Cheng, 2005). Ancak, genel olarak bakıldığında 2001 yılında yenilenebilir enerji (hidroelektrik dahil olmak üzere) tüketimi toplam enerji tüketiminin sadece %4.4 ünü oluşturmuştur (Goldemberg, 2005). Dolayısıyla, fosil enerji kaynaklarının bir süre daha kullanılmaya ve çevre sorunları yaratmaya devam edeceği savunulmaktadır. Bu da özellikle bu sistemlerin enerji çevrim performanslarının arttırılması ve fosil kaynaklı yakıtlardan oluşan kirliliğin ber-

121 Çalıştay Kitabı 121 taraf edilmesi yönündeki çalışmaların devam etmesi gerekliliğine işaret etmektedir (Spivey, 2005). Çevresel değer belirleme teknikleri politika belirlemede sıklıkla kullanılmaktadır. Buna rağmen, literatürde görülen araştırmalara oranla gerçek hayatta kaynak yönetiminde bu tekniklerin yeterli derecede kullanılmadığı bellirtilmektedir (Adamowicz, 2004). Gelecek on yıl içinde ekolog ve ekonomistlerin ortak çalışmalarının çevresel değer belirleme alanında önemli gelişmelere ön ayak olacağı ileri sürülmektedir (Adamowicz, 2004). Bunun sonucunda çevre politikalarında doğru kaynak dağılımı yapılarak ekonomiye de katkı sağlanabilecektir. Bu bağlamda, çevre mühendisleri çevre yönetimi alanında daha etkin yer almalıdır. Bununla paralel olarak, dünyada çevre mühendisliği eğitimlerinin kapsamına bakıldığında, sosyal içerikli (ekonomi, psikoloji, çevre etiği, vs) derslerin daha fazla yeralmaya başladığı görülmektedir (Morgenroth ve diğerleri, 2004). Çevre mühendisliği mezunları, temelleri itibarıyla farklı dallardan gelen kişilerden oluşan interdisipliner takımları yönetebilecek bilgi ve beceriye sahip olmalıdırlar. Dolayısıyla, entegre yaklaşımlar çevre mühendisliğinin liderlik potansiyelinin daha çok ortaya çıkmasına olanak sağlayacaktır (Morgenroth ve diğerleri, 2004). Yukarıda değinilen tüm konulardan farklı olmak üzere Arnold (2000), gelecek yıllarda üstüne önemle düşülmesi gereken konular arasında risk hesaplamaları veya değerlendirmelerindeki belirsizliklere işaret etmektedir. Bu hesapların politika ve hedef değerlerin belirlenmesine doğrudan etki etmesi nedeniyle, bu belirsizliklerin azaltılması önemlidir. Risk hesaplarındaki belirsizliklerin bir sonucu olarak, ilgili mevzuatta giderek daha küçük hedef kirletici derişimleri listelenmektedir. Bu durumda, su, hava veya toprak ortamlarından çeşitli kirleticilerin nasıl daha iyi giderilebileceğini çalışmanın yanında, bu risk tahminlerindeki belirsiziklerin azaltılması yönünde araştırmalar yapmanın da en az diğeri kadar önemli olduğu savunulmaktadır. Bunun gerçekleştirilebilmesi için çevresel toksikoloji alanında çalışmaların yapılması gerektiği belirtilmektedir (Arnold, 2000). Bu amaçla, Amerikan Ulusal Sağlık Bilimleri Enstitüsü - Superfund Temel Araştırma Fonu ve Amerikan Çevre Koruma Ajansı, son yıllarda

122 122 Çalıştay Kitabı çevre mühendisleri, toksikolojistler ve diğer bilim insanlarının bir araya getirilmesini teşvik etmiştir (Arnold, 2000). Benzer şekilde Logan ve diğerleri (1998) sürdürülebilir su kaynakları yönetimi konusunda toksikoloji çalışmalarının önemini vurgulamakta ve örnek olarak östrojen-taklidi kimyasalların insan ve ekosistemler üzerindeki etkilerinin incelenmesi gerektiğini belirtmektedir. Eser düzeydeki çok çeşitli organik ve inorganik kirleticilere kronik olarak maruz kalmaya bağlı insan sağlığı etkilerinin incelenmesinde, çevre mühendislerinin çok önemli rol oynayacağı belirtilmektedir. Çevre mühendislerinin bu sürece katkısının özellikle de kirletici kaynakları, kirleticilerin doğadaki taşınımı, transformasyonu ve genel akıbeti konusundaki bilgi birikimleri dolayısıyla önemli olduğu vurgulanmaktadır. Çevre Mühendisleri için gelecekte önemli olabilecek konulardan birisi de, başta su kaynakları olmak üzere, insan sağlığı üzerinde önemli olabilecek kaynak ve sistemlerin güvenliğinin sağlanmasıdır (Casson, 2005). Bu da çevre sistemlerinin tasarımında güvenlik gibi yeni kıstasların göz önünde bulundurulmasını gerektirecektir. Örneğin, su ve atıksu altyapı sistemlerinin kasıtlı olarak kirletilmesini veya zarar görmesini engelleyici çalışmaların yürütülmesinin önemi vurgulanmaktadır. Tasarımlardaki yeniliklerin yanısıra, izleme ve erken uyarı sistemlerinin geliştirilmesi, bu amaçla analitik tekniklerin tasarlanması, kullanılması ve entegre fiziksel koruma sistemleri oluşturulması söz konusu olacaktır (Casson, 2005). Bu bağlamda, güvenlik amaçlı kimyasal ve biyolojik sensörler geliştirilmesi, içme suyu ve iç ortam havası güvenliğine yönelik çalışmalar örnek olarak verilebilir (Banks, 2003). Çevre mühendislerinin bu sürece en azından bir paydaş olarak katılması beklenebilir. Sonuç Çevre Mühendisliği alanında söz sahibi olan araştırmacıların öngörülerine göre çevre mühendisliği araştırma ve ilgi alanında önemli gelişmeler beklenmektedir. Araştırmaların moleküler boyuttan geniş alanlardaki ilişkileri içerecek boyutlara uzanan geniş bir yelpazeye yayılması söz konusudur. Bununla birlikte, diğer disiplinlerdeki uzmanlarla gerçekleştirilecek çalışmalar, çevre kirliliği ve kirletici akıbetini etkileyen mekanizma-

123 Çalıştay Kitabı 123 ların araştırılması, entegre çevre yönetimi yaklaşımlarının gerçekleştirilebilmesi için çok daha önem kazanacaktır. Yeni sorunlar ve yaklaşımlarla yüzleşebilmek, çözüm üretebilmek için çevre mühendisliğinin yeniden şekillenmesi gereklidir. Çevre mühendisliği eğitiminin de değişime ayak uydurması gerekmektedir. Ancak bu şekilde çevre mühendisleri, çevre mühendisliği alanlarını ilgilendiren araştırmalar ve uygulamalar konularında daha çok söz sahibi olacaklardır. Kaynaklar Adamowicz, W.L. (2004). What s it worth? An examination of historical trends and future directions in environmental valuation, Australian Journal of Agricultural and Resource Economics, 48(3): Alha, K., Hollinger, C., Larsen, B.S., Purcell, P., Rauch, W. (2000). Environmental Engineering education-summary report of the 1st European Seminar, Water Science and Technology, 41(2): 1-7. Arnold, R.G. (2000). Research Frontiers in Environmental Engineering, Journal of Environmental Engineering, 126(1): 1-2. Banks, K. (2003). Continuing Evolution of Environmental Engineering, Journal of Environmental Engineering, February: Batterman, S. (2004). Life-Cycle Assessment and Environmental Engineering, Journal of Environmental Engineering, 130(11): Bishop, P.L. (200). Environmental Engineering Education in North America, Water Science and Technology, 41(2): Brennecke, J.F., Stadtherr, M.A. (2000). A course in environmentally conscious chemical process design, 24: Brezonik, P.L. (2005). The collaborative large-scale engineering analysis network for environmental research-hydrologic observatory Network: A vision for transforming environmental research, Journal of Environmental Engineering, 131(11): Casson, W.S. (2005). Water and wastewater infrastructure security issues: Impacts on environmental engineering research and design, Journal of Environmental Engineering, 131(10): Crofton, F.S. (2000). Education for sustainability: opportunities in undergraduate engineering, Journal of Cleaner Production, 8:

124 124 Çalıştay Kitabı Dethlefsen, L., Relman,.A. (2007). The importance of individuals and scale: moving towards single cell microbiology, Environmental Microbiology, 9:1-11. Demirbas, A. (2007). Progress and recent trends in biofuels, Progress in Energy and Combustion Science, 33(9):1-18. Demirer G.N., Temiz Üretim/Kirlilik Önleme Kavramı ve Çevre Mühendisliği Eğitimi, IV.Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, ÇMO, , 7-10 Kasım 2001, İçel. Dionysiou, D.D. (2004). Environmental applications and implications of nanotechnology and nanomaterials, Journal of Environmental Engineering, July: Ela, W.P. (2005). Environmental engineering: Training for the next round, Journal of Environmental Engineering, 131(6): Glenn, J.C. (2006). Nanotechnology: Future military environmental health considerations, Technological Forecasting and Social Change, 73, Goldemberg, J. (2006). The promise of clean energy, Energy Policy, 34(15): Gujer, W. (2000). Environmental Engineering Education at the Swiss Federal Institute of Technology in Zurich, Water Science and Technology, 41(2): Gujer, W. (2004), Systems analysis in environmental engineering: how far should we go?, Water Science and Technology, 49(8): Kilduff, J. (2008). Workshop synopsis: Frontiers of environmental engineering education. Proceedings of the 38th ASEE/IEEE Frontiers in Education Conference, Saratoga Springs, NY, S3E-9-S3E-14. Kuypers, M.M.M., Jorgensen, B.B., (2007). Environmental Microbiology, 9:1-11. Leiknes, T. (2006). Membrane technology in environmental engineering-meeting future demands and challenges of the water and sanitation sector, Desalination 199(1-3), Liu, C., and Cheng, H.M. (2005). Carbon nanotubes for clean energy applications, Journal of Physiscs D- Applied Physics; 38(14): R231-R252. Logan, B.E., O Melia, C.R., Rittman, B.E. (Eds.) (1998). Research Frontiers in Environmental Engineering: A Report of a Workshop sponsored by the National Science Foundation and the Association of Environmental Engineering Professors, Januray 14-16, Monterey, California.

125 Çalıştay Kitabı 125 Logan, B.E., O Melia, C.R., Rittman, B.E. (Eds.) (1998). Finding Solutions for Tough Environmental Problems, Environmental Science and Technology, 32(21): 502A-507A. Morgenroth, E., Daigger, G.T., Ledin, A., and Keller, J. (2004), International evaluation of current and future requirements for environmental engineering education, Water Science and Technology, 49(8): Pohl, C. (2005). Transdisciplinary collaboration in environmental research, Futures, 37(10): Rauch, W., Shilling, W., Vanrolleghem, P., Krebs, P. (2000). Integrated urban water systems (IWWS)-an international postgraduate course, Water Science and Technology, 41(2): Sharpe, M. (2006), Small wonders, big future: the development of environmental nanotechnology, Journal of Environmental Monitoring, 8(2): Spivey, J.J. (2005). Catalysis in the development of clean energy technologies, Catalysis Today, 100(1-2): Sulzberger, B. (2006). Why do we need to span the range from molecular level to whole ecosystem scale studies in environmental research, Aquatic Science, 68(1): I-I. Technological Forecasting and Social Change, 73(2): Theis, T.L. (1994). Discussion: Editorial: Future of Environmental Engineering, Journal of Environmental Engineering. 120: Timmis, K.N. (1999). An urgent need to reassess the balance between fundamental and applied environmental research, Environmental Microbiology, 1(3): Ujang, Z., Henze, M., Curtis, T., Schertenleib, R., and Beal, L.L. (2004). Environmental engineering education for developing countries: framework for the future, Water Science and Technology, 49(8): Vesilind, P.A. (1993). Editorial: Future of Environmental Engineering, Journal of Environmental Engineering, 119(4): Wieland, D., Wotawa, F., and Wotawa, G. (2002). From neural networks to qualitative models in environmental engineering, Computer-Aided Civil and Infrastructure Engineering, 17(2):

126 Prof. Dr. İsmail Ayhan ŞENGİL

127 TÜRKİYE DEKİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMLERİNDE ÖĞRETİM ÜYESİ PROFİLİ İ. Ayhan Şengil, Meral Yurtsever Sakarya Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü - SAKARYA Özet Bu çalışmada Türkiye deki Üniversitelerin Çevre Mühendisliği Bölümlerindeki akademisyen sayıları, ünvanlara ve meslek gruplarına göre dağılımları incelenmiş olup, geleceğe dönük bir projeksiyon yapılmıştır. Çevre Mühendisliği çok disiplinli bir mühendislik dalı olduğundan, bölümlerin ilk kuruluş yıllarında bu bölümlerde değişik meslek gruplarına mensup olan öğretim üyeleri yer almıştır. Mezun olan mühendisler, aynı unvanlara sahip olmalarına rağmen, öğretim elemanlarının mesleki temellerinin farklı olmasından dolayı, farklı nitelik ve yetkinliklere sahip olmaktadır. Halen bölümlerde faaliyet gösteren farklı meslek gruplarından öğretim üyeleri çalışmaya devam etmekle birlikte, bölümlerin ilk mezunlarını verdiği yıllardan itibaren bölümlerde görev alan araştırma görevlileri Çevre Mühendisliği mezunu olup, günümüzde öğretim üyelerinin % 53 gibi ağırlıklı kısmını oluşturmuş bulunmaktadır. Gelecek 10 yılda ise bu oranın %90 ı geçeceği öngörülebilir. Ancak çevre mühendisliği alanında yapılacak olan bilimsel araştırmalarda hiç şüphesiz farklı disiplinlerden akademisyenlerin de çevre mühendisliği bölümlerinde görev yapması uygun bir yaklaşım olacaktır. Giriş Çevre sorunlarının insanlığın yerleşik toplum yaşamına geçmesiyle birlikte ortaya çıktığı ve bunlara çözümler üretilmeye çalışıldığı görülmektedir. Örnek olarak, erken Mısır dönemine ait (M.Ö ) arkeolojik kazılarda yağmur sularının toplanması ve evsel atıksuların deşarjı için bakır boruların kullanıldığı anlaşılmıştır. M.Ö yılları arasında Girit

128 128 Çalıştay Kitabı adası nda ortaya çıkan Minos uygarlığında çevre sağlığı, drenaj ve havalandırma konularında çalışmalar yapıldığı belirlenmiştir. Erken Yunan tarihinde de çok sayıda çevre sağlığı ve tıp uygulamaları ile karşılaşılmıştır. M.Ö.2000 li yıllara ait Hint kaynaklarında, içme suyunun kömür içinden filtre edilmesi ve bakır kaplarda saklanması konusunda belgelere rastlanmıştır. Roma döneminde (M.Ö.900- M.S. 476) büyük su kemerleri, sarnıçlar ve kanalizasyon sistemleri inşa edilmiş, içme suyunun tad ve berraklığını geliştirmek için birçok doğal maddeler kullanılmıştır. Sağlık konusunda en büyük devrim bakteriyoloji biliminin gelişmesiyle yaşanmıştır. Daha sonraki dönemlerde İngiltere de inşaat mühendisliği kapsamında Halk Sağlığı Mühendisliği (Public Health Engineering) adında bir disiplin ortaya çıkmıştır. Bu mühendislik dalı, içme suyu temini ve arıtılması, atıksuların uzaklaştırılması ve hava kirliliği gibi konular ile ilgilenmiştir lü yılların başlarında ABD de Hidrolik Mühendisliği çerçevesinde içme suyu temini ve atıksuların uzaklaştırılması üzerinde çalışılmaktaydı da Washington Üniversitesi nde Sağlık Mühendisliği (Sanitary Engineering) adı altında çevre kirliliği ve çevre yönetimi sahasında faaliyet gösteren bir mühendislik dalı kurulmuştur (Corbitt, 1989). ABD İnşaat Mühendisleri Odası (ASCE), çevre mühendisliğinin amaç ve tanımını şu şekilde yapmaktadır. Çevre mühendisliği; çevre sağlığı problemlerinin çözümünde teori ve pratiğin öğretildiği bir mühendislik dalıdır. Çevre Mühendisleri ve bu alanda çalışan bilim insanları, özellikle halk sağlığının korunması için aşağıdaki konularda araştırma yapar ve teknoloji üretirler; Temiz, lezzetli ve yeterli içme suyu temini Atık suların arıtılması veya tekrar kullanımı Katı atıkların bertarafı veya geri dönüşümü Şehir ve kırsal bölgelerde yeterli kanalizasyon ve atıksu arıtma tesislerinin yapımı Hava, toprak ve su kirliliğinin sürekli kontrolünü yapmak Bu çözümlerin sosyal ve çevresel etkilerinin kontrolünü yapmak Teknolojik gelişmelerin çevre üzerindeki etkilerini araştırmak

129 Çalıştay Kitabı 129 Çevre Mühendisliğinin çerçevesi içinde biyoloji, kimya ve kimya mühendisliği, inşaat mühendisliği, makine mühendisliği, ekoloji, jeoloji, çevre hukuku, halk sağlığı ve nükleer mühendisliği gibi birçok bilim dalı yer almaktadır. Doğal dengeyi koruyarak gelişen teknolojiye paralel olarak sürdürülebilir kalkınmayı sağlayabilecek çevre politikaları geliştirebilmek için, yetkin Çevre Mühendislerinin yetiştirilmesi çok önemli bir konudur. Türkiye de Çevre Mühendisliği Eğitimi Türkiye de Çevre Mühendisliği Eğitimi 1975 yılında Ege Üniversitesi nde başlamıştır yılında ise İTÜ ve ODTÜ de Çevre Mühendisliği bölümleri öğretime başlamıştır (Samsunlu, 1991). Bugün 35 Üniversitede Çevre Mühendisliği bölümünde lisans öğrenimi yapılmaktadır. Lisans programları Tablo 1 de ve Şekil 1 de ise taban puanların bölümlere göre dağılımı görülmektedir (ÖSYM, 2010). Çevre Mühendisliği nde sadece lisansüstü öğretim yapan kurumlar Tablo 2 de verilmiştir. Tablo1 ve Şekil 1 incelenecek olursa, Çevre Mühendisliği bölümlerine yerleşme sonuçlarına göre en küçük puanlar dikkate alındığında, en yüksek puanla öğrenci alan ilk beş üniversitenin Çevre Mühendisliği bölümleri; ODTÜ, İTÜ, Bahçeşehir (tam burslu), Marmara ve YTÜ dir. Üniversitelerde Çevre Mühendisliklerinin bağlı oldukları fakültelere bakıldığında 24 tanesinin mühendislik fakültelerinde, 9 tanesinin mühendislikmimarlık fakültelerinde ve 2 tanesinin inşaat fakülteleri bünyesinde yer aldığı görülmektedir. İnşaat fakülteleri bünyesinde yer alan Çevre Mühendisliği bölümleri İTÜ ve YTÜ de bulunmaktadır. Sadece Çevre Mühendisliği lisans üstü öğrenim yapan bölümler ise, Boğaziçi Üniversitesi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü ve Hacettepe Üniversitesi bünyesinde yer almaktadır.

130 130 Çalıştay Kitabı Tablo 1. Türkiye de Çevre Mühendisliği lisans programı bulunan üniversiteler (ÖSYM 2010) Üniversite Adı Fakülte Kontenjan 0.12 AOBP li Başarı Sırası En Küçük Puanı Üniversite Adı Fakülte Kontenjan 0.12 AOBP li Başarı Sırası A. İ. Baysal Müh. Mim İstanbul Müh Akdeniz Müh İTÜ İnşaat K.Maraş Aksaray Müh Müh. Mim Sütçü İmam Anadolu Müh. Mim Kocaeli Müh Kocaeli (II. Atatürk Müh Müh Öğr) Marmara Atatürk (II.Öğr) Müh Müh (İngilizce) Bahçeşehir (Tam Müh Mersin Müh Burslu) Bahçeşehir (%50 Müh Namık Kemal Müh Burslu) Balıkesir Müh Namık Kemal (II.Öğr) Müh Balıkesir (II.Öğr) Müh. Mim Niğde Müh Bartın Müh Mayıs Müh Mayıs (II. Bartın (II.Öğr) Müh Müh Öğr) Cumhuriyet Müh ODTÜ Müh En Küçük Puanı

131 Çalıştay Kitabı 131 Cumhuriyet (II. Müh Pamukkale Müh Öğr) Çanakkale Müh. Mim Sakarya Müh Sakarya (II. Çukurova Müh. Mim Öğr) Müh Çukurova (II. Öğr) Müh. Mim Selçuk Müh. Mim Dokuz Eylül Müh Selçuk Iı.Öğr) Müh. Mim Erciyes Müh S. Demirel Müh. Mim Fatih (Tam Burslu) Müh Fatih (Türkçe-Tam Burslu) Fatih (Türkçe%50burslu) S. Demirel (II. Öğr) Müh. Mim Müh Tunceli Müh Müh Uludağ Müh. Mim Fırat Müh YTÜ İnşaat Fırat (II.Öğr) Müh YTÜ (II.Öğr) Müh Harran Müh Yüzüncü Yıl Müh Z. K.Elmas Müh Tablo 2. Çevre Mühendisliği alanında lisansüstü öğretim yapan kurumlar Üniversite Boğaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü İzmir İleri teknoloji Enstitüsü Hacettepe Üniversitesi

132 132 Çalıştay Kitabı Tablo 1 den görüldüğü üzere Çevre Mühendisliği lisans öğrenimi yapan 35 değişik üniversiteden 33 ü devlet üniversitesi, 2 si vakıf üniversitesidir. Şekil 1. Türkiye deki Üniversitelerin Çevre Mühendisliği taban puanları (ÖSYM, 2010).

133 Çalıştay Kitabı 133 Türkiye deki Çevre Mühendisliği Bölümlerinin illere göre dağılımları Şekil 2 de görülmektedir. Şekil 2. Türkiye deki Çevre Mühendsiliği bölümlerinin coğrafi dağılımı. Şekil 2 den görüldüğü üzere Türkiye nin batısından doğusuna kadar birçok ilde Çevre Mühendisliği bölümü bulunmaktadır. 30 farklı ilde kurulu bulunan üniversitelerin lisans öğrenimi yapan Çevre Mühendisliği bölümlerinden her biri bulunduğu ilde tek olmalarına rağmen, İstanbul da 4 ü devlet 2 si vakıf olmak üzere 6 adet üniversitede Çevre Mühendisliği bölümü mevcuttur. Lisans üstü öğrenim yapan bölümler ise İstanbul, Ankara, İzmir ve Kocaeli de bulunmaktadır. Ülkemizdeki üniversitelerin Çevre Mühendisliği bölümlerinin, gerek kuruldukları yılların farklı oluşundan ve gerekse kurucu öğretim üyelerinin mesleki farklılıklarından dolayı, ders müfredatlarında da farklılıklar oluşmuştur (Varınca, 2007). Çevre Mühendisliği Bölümlerinde Öğretim Elemanlarının Sayısal Dağılımı Çevre Mühendisliğinin ilk kurulduğu yıllarda öğretim üyelerinin hemen tamamı farklı meslek gruplarından gelen bilim insanlarından oluşmaktaydı. Günümüzde de bu farklılık kısmen devam etmektedir. Tablo 3 ve

134 134 Çalıştay Kitabı Şekil 3 de Çevre Mühendisliği bölümlerindeki öğretim elemanlarının unvanlarına göre dağılımları verilmiştir. Tablo 3 den görüldüğü gibi, Türkiye de üniversitelerin Çevre Mühendisliği bölümlerinde 680 kişi ve Enstitülerde 88 kişi olmak üzere toplam 768 öğretim elemanı bulunmaktadır. Öğretim elemanlarının 431 kişilik (%56 lık) kısmını Öğretim Üyeleri (Prof.Dr., Doç.Dr., ve Yrd.Doç.Dr.) 337 kişilik (%44 lük) kısmını ise Öğretim Yardımcıları (Öğr.Gör., Arş.Gör ve Uzman) oluşturmaktadır. Şekil 3 den görüldüğü gibi Öğretim Üyelerinin yaklaşık yarısı (%46) yardımcı doçent kadrosunda bulunmaktadır.

135 Çalıştay Kitabı 135 Tablo 3. Türkiye deki üniversitelerin çevre mühendisliği bölümlerindeki öğretim elemanı dağılımı. Öğr.Gör. Üniversite Adı Prof.Dr. Doç.Dr. Y.Doç.Dr. Dr. Arş.Gör. Öğr.Gör. Arş.Gör. Uzman Toplam Dr. Abant İ.Baysal Akdeniz Aksaray Anadolu Atatürk Bahçeşehir Balıkesir Bartın Cumhuriyet Çanakkale Çukurova Dokuz Eylül Erciyes Fatih Fırat Harran İstanbul İtü K.M.Sütçü İmam

136 136 Çalıştay Kitabı Kocaeli Marmara Mersin Namık Kemal Niğde Ondokuz Mayıs Odtü Pamukkale Sakarya Selçuk Süleyman Dem Tunceli Uludağ Ytü Yüzüncü Yıl Kara Elmas Boğaziçi Gyte İyte Hacettepe Toplam

137 Çalıştay Kitabı 137 Şekil 3. Türkiye deki Çevre Mühendisliği bölümlerinde mevcut öğretim elemanlarının unvanlarına göre dağılımları. Öğretim üyelerinin üniversitelerdeki Çevre Mühendisliği bölümlerine göre dağılımları Şekil 4 de görülmektedir. Şekilden görüldüğü gibi Çevre Mühendisliği bölümlerindeki öğretim üyesi sayısında ilk dört sırayı İTÜ, YTÜ, Dokuz Eylül ve Atatürk Üniversitesi Çevre Mühendisliği bölümleri almaktadır.

138 138 Çalıştay Kitabı Şekil 4. Çevre Mühendisliği bölümlerinde öğretim üyesi sayılarının dağılımı. Şekil 5 incelenecek olursa 18 üniversitenin Çevre Mühendisliği bölümlerinde 5-9 arası öğretim üyesi bulunurken, 14 üniversitenin bölümlerinde öğretim üyesi bulunmaktadır. Buna karşılık arası öğretim üyesi bulunan üniversite sayısı 5 ve öğretim üyesi bulunan üniversite sayısı sadece 2 dir. Buna göre 32 üniversitenin Çevre Mühendisliği bölümlerinde 5-15 arası öğretim üyesi görev yapmaktadır.

139 Çalıştay Kitabı 139 Şekil 5. Öğretim üyesi sayılarının üniversite sayılarına göre dağılımı. Çevre Mühendisliği Bölümlerinde Öğretim Üyelerinin Mesleki Dağılımları Türkiye deki 35 i lisans 4 ü lisansüstü öğrenim yapan 39 adet Çevre Mühendisliği bölümünde mevcut öğretim elemanlarının branşlara göre dağılımları Tablo 4 ve Şekil 6 da verilmiştir.

140 140 Çalıştay Kitabı Tablo 4. Türkiye deki üniversitelerin çevre mühendisliği bölümlerindeki öğretim elemanı mesleki dağılımı. Meslek Öğretim Üyesi Öğretim Yardımcısı Çevre Mühendisi Kimya Mühendisi 35 4 İnşaat Mühendisi 25 3 Biyoloji 21 5 Kimya 15 3 Ziraat Mühendisi 11 - Jeoloji Mühendisi 8 2 Orman Mühendisi 4 - Maden Mühendisi 3 - Makina Mühendisi 2 1 Gıda Mühendisi 2 - Su Ürünleri Mühendisi 2 - Peyzaj Mimarı 1 1 Endüstri Mühendisi 1 - Fizik Mühendisi 1 - Nükleer Mühendisi 1 - Meteoroloji Mühendisi 1 - Fizik 1 - İşletme 1 - Otomotiv Öğr. 1 - Coğrafya 1 - Moleküler Biyoloji 1 - Mimar - 1 Seramik Mühendisi - 1

141 Çalıştay Kitabı 141 Şekil 6. Türkiye deki üniversitelerin çevre mühendisliği bölümlerindeki öğretim elemanı mesleki dağılımı li yıllarda ilk Çevre Mühendisliği bölümlerinin kurulmaya başlandığı ve kadrolaşmanın da bunun devamında geliştiği ilk yıllarda Çevre Mühendisliğindeki akademisyenlerin ağırlıklı olarak, Kimya Mühendisliği, İnşaat Mühendisliği, Biyoloji bölümü, Kimya bölümü, Ziraat Mühendisliği, Jeoloji Mühendisliği ve Orman Mühendisliği gibi çeşitli mesleki gruplarından oluşmaktaydı. Birçok üniversitede Çevre Mühendisi kökenli öğretim üyesi yoktu. Olanlarda ise genel öğretim üyesi sayısı içersinde oldukça düşük sayıda Çevre Mühendisi kökenli öğretim üyesi mevcut idi (Zeren, 1997). Günümüzde ise Şekil 6 dan görüldüğü gibi Türkiye deki üniversitelerin Çevre Mühendisliği bölümlerindeki öğretim üyelerinin ağırlıklı olarak çevre mühendislerinden oluştuğu görülmektedir. Gelecek dönemde bu oranın artması beklenebilir. Tablo 4 incelenecek olursa, öğretim yardımcılarının çoğunlukla çevre mühendisi olduğu görülecektir.

142 142 Çalıştay Kitabı Çevre Mühendisliği bölümlerinde görev yapmakta olan öğretim üyelerinin lisansüstü eğitimlerine bakıldığında ise eskiden atanan öğretim üyelerinin daha çok yurtdışında lisansüstü eğitimi aldığı fakat, yeni atanan öğretim üyelerinin çoğunlukla yurtiçinde mevcut üniversitelerde veya kendi lisans mezuniyet derecesi aldıkları üniversitelerin yüksek lisans ve doktora programlarında lisansüstü eğitimlerini tamamladıkları görülmektedir. Türkiye de ancak 36 yıllık bir geçmişi söz konusu olan Çevre Mühendisliği bölümlerinin verdiği mezun sayısı arttıkça bu kadrolaşmada Çevre Mühendislerinin ağırlıklı olarak yer almaya başladığı görülmektedir. Bu nedenle yakın gelecekte Çevre Mühendisliği bölümlerinde çalışacak olan öğretim üyelerinin hemen tamamı (%90 ı) çevre mühendislerinden oluşacaktır. Ancak çevre mühendisliği alanında yapılacak olan bilimsel araştırmalarda hiç şüphesiz farklı disiplinlerden akademisyenlerin de çevre mühendisliği bölümlerinde görev yapması, bilimsel çalışmaların gereği olarak uygun bir yaklaşım olacaktır. Kaynaklar Corbitt,R.A., Standart Handbook of Environmental Engineering McGraw- Hill Inc,1989. ÖSYM 2010 Yükseköğretim Programları ve Kontenjanlaru Kılavuzu Samsunlu,A., Çevre Mühendisliği Eğitimi Türkiye de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu I.Boğaziçi Üniv. İstanbul, , Varınca,B.K., Zeren,O., Türkiye de Çevre Mühendisliği Eğitimi ve Karşılaşılan Sorunlar Türkiye de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II. Gebze,Kocaeli, , 22-23, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Akdeniz Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi,

143 Çalıştay Kitabı 143 Aksaray Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Anadolu Üniversitesi Mühendislik-MimarlıkFakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Atatürk Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Bahçeşehir Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Balıkesir Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Bartın Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, kodu=102&bolum=%c7evre%20m%fchendisli%f0i Cumhuriyet Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, turkce/index.htm Çanakkale Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Çukurova Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Erciyes Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Fatih Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Fırat Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi,

144 144 Çalıştay Kitabı Harran Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Kocaeli Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Marmara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Mersin Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Namık Kemal Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Niğde Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, php?option=com_frontpage&itemid=1 19 Mayıs Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, muhendislik/bolumler/cevre/ Ortadoğu Teknik Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Sakarya Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Selçuk Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi,

145 Çalıştay Kitabı 145 Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Tunceli Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Yüzüncüyıl Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, &fakulte=6&fad=%c7evre+m%fchendisli%f0i+b%f6l%fcm%fc Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Boğaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü internet sitesi, esc.boun.edu.tr/main/indextr.aspx Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi, Hacettepe Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü internet sitesi,

146 Doç. Dr. Aykan KARADEMİR

147 ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ ALANINDAKİ ARAŞTIRMALARA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ M. Kemal Korucu, Aykan Karademir Kocaeli Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü Özet Çevre Mühendisliği alanındaki araştırmalar, konu ve kapsam bakımından kimya, biyoloji vb. alanları da ilgilendirdiğinden genellikle çok disiplinli çalışmalardır. Ancak bu çalışmalarda insan-çevre ilişkisi bakımından bir bütünsellik kurulamaması ve araştırma konularının belirli yönlere yoğunlaştırılması sorunların içerdiği çok yönlülüğünün yeterince ele alınamamasına ve eksik değerlendirmelere yol açmaktadır. Burada mevcut araştırmalara ve bu araştırmaların eksenine ilişkin eleştirel bir bakış ortaya konulmaya çalışılmış ve yeni bir yaklaşım önerilmiştir. Son olarak, sorunların bütüncül bir yaklaşım içinde çok yönlü olarak kavranmasının önemine ve bu tür çalışmaların açacağı yeni olanaklara dikkat çekilmiştir. Giriş Günümüzde yaşanmakta olan ekolojik kriz ve bu krizin birer alt bileşeni olarak tanımlayabileceğimiz tekil tüm çevre sorunlarının her birinin ayrı ayrı ya da bir bütün halinde çözüme ulaştırılabilmesi için, tüm bu tekil bileşenlerin tarihsel bir süreç içerisinde olgunlaşmış ve mevcut durumlarına erişmiş patolojik birer anomali olduklarını ve bir araya gelerek ekolojik kriz dediğimiz bütünü oluşturduklarını görerek başlatılabilecek köklü bir algı değişiminin gerçekleştirilmesi gerekmektedir (Foster, 2002). Sözü edilen bu algısal değişim her ne kadar problemlerimizin çözümü için yeterli olmasa da çözüme yönelik olarak atılacak en önemli adımdır. Niha-

148 148 Çalıştay Kitabı yetinde çözüm bu tarihsel çarpık yapılanmanın yerine yeniden yapılandırılmış başka bir formu koymakla sağlanabilecektir (Gorz, 1993). Sözünü ettiğimiz patolojik durumların ortaya çıkmasına sebep olan temel neden ise gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki mevcut insan-çevre ilişkisinin, bir başka deyişle çevre olgusunun kavramsal olarak son derece sorunlu noktalarda konumlandırılmış olmasıdır. Çevre kavramı en genel anlamıyla insan (toplum) ve insan dışında kalan tüm varlıkların (doğa) toplamı olarak tanımlanır. Buradan yola çıkarak insan-çevre ilişkisinin; hem insanın insanlarla hem de insanın kendi türü dışında kalan tüm çevresi yani doğa ile olan ilişkisini kapsayan bir olgu olduğu söylenebilir. Günümüzde bu ilişki biçimi doğrudan ekonomik kazanımlar ve belirli sınırlamalar içerisinde çevrenin korunması gibi sorunlu bir düzleme oturtulmuş olduğundan, kavramın bütününe yani çevrenin insan ve insan dışındaki diğer bileşenlerine ilişkin bozulmaların ortaya çıkması büyük oranda sıradanlaşmıştır. Ekoloji ve dolayısıyla çevre alanına ilişkin yürütülen herhangi bir çalışma konusunda ortaya çıkabilecek anomalilerin ne olduğunu ya da ne olabileceğini kesin sınırlarla belirlemek oldukça güç bir konu olmakla birlikte sorunların ortak doğasına ilişkin çeşitli öngörülerde bulunmak hiç de zor değildir. Gerek sözünü ettiğimiz çarpık insan-doğa ilişkisi pratiklerimiz gerekse de mevcut çevrecilik 1 reflekslerimizin bir araya getirip oluşturduğu çevre sorunlarına ve bu sorunların çözümüne yönelik olarak geliştirdiğimiz yaklaşımlarımız ın büyük çoğunluğunun ekolojik krize ilişkin sorunlara çözüm bulma konusundaki yetersizlikleri gün gibi ortadadır. Çevre kavramını sadece çevre korumacılık 2 temelinde değerlendiren bir yakla- 1 Çevrecilik; mevcut toplumun temelinde yatan insanın doğaya hükmetmesi gerektiği anlayışını sorgulamaz; aksine, tahakkümün neden olacağı tehlikeleri azaltacak teknikler geliştirerek, bu tahakkümün önünü açmayı gözetir. Tahakküm kavramının kendisini sorgulamaz (Bookchin, 1996). 2 Çevrecilik anlayışının bir yansıması olan çevre korumacılık; çevrenin hava, su, toprak gibi her hangi bir bileşeninin çeşitli yasal sınırlamalar ve mevzuatlar yardımıyla koruma altına

149 Çalıştay Kitabı 149 şım, yukarıda da sözünü ettiğimiz gibi kavramın kendi yapısı ile çeliştiği için sorunludur. Çevre, insanın tahakküm altına alıp koruyup kollayacağı değil, uyum içerisinde yaşaması ve bunun yollarını araştırması gereken bir olgudur. Araştırmaların Sınıflandırılması Yukarıda sözü edilen sorunlu konumlandırma ediminin 3 Çevre Mühendisliği alanında yapılan çalışma ve uygulamalar açısından ne anlama geldiğini, Çevre Mühendisliği alanında yapılan çalışmaların kaba bir biçimde sınıflandırılması ile başlayarak açıklamaya çalışmak daha kullanışlı olabilir. Çevre Mühendisliği alanında yapılan çalışma türlerinin bir diğer çalışma türünden bağımsız olduğunu söylemek oldukça zordur. Bir çalışma türünde elde edilen kazanımlar bir başka türden Çevre Mühendisliği uygulamasının gerekçeleri olabileceği için bu türden bir ayırım sıkıntılı sonuçlar doğurabilir. Öte yandan anlatım kolaylığı oluşturması gerekçesiyle Çevre Mühendisliği alanında yürütülen çalışmaları kabaca bir sınıflandırmaya tabi tutacak olursak bu alanda yapılan çalışmaları ana hedefleri açısından şu alt başlıklara ayırmak mümkündür: Çevre açısından sorun yaratması muhtemel olguların tanımlanması ve bu amaçla kullanılabilecek araçların geliştirilmesi (Tanımlama) Çevre açısından sorun yaratması muhtemel olayların mevcut durumunun ne olduğuna ilişkin yürütülen izleme çalışmaları (İzleme) alınmasını hedefleyen bakış açısını tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Bu yolla, çevrenin tahrip edilmesi belirli sınırlamalar dahilinde meşrulaştırılır. 3 İnsan-çevre ilişkisinin sorunlu bir biçimde konumlandırılması kendiliğinden süre gelen bilinçsiz bir sürecin ürünü değil, aksine mevcut yapının sürdürülebilirliği açısından gerekli olan ve tam da bu nedenle bilinçli bir biçimde gerçekleştirilen bir tutumdur.

150 150 Çalıştay Kitabı Çevre açısından sorun yaratması muhtemel herhangi bir olayın ortaya çıkmadan önce önlenmesi için yeniliklerin araştırılması ve ya mevcut durumun iyileştirilmesi (Önleme) Çevre açısından sorun yaratması muhtemel herhangi bir olayın kontrol altında tutulması için araştırılması ve ya mevcut durumun iyileştirilmesi (Kontrol Altında Tutma) Çevre açısından sorun yaratması muhtemel olayların boyutlarının ne olabileceğine ilişkin yürütülen modelleme çalışmaları (Modelleme) Çevre Mühendisliği alanına ilişkin sözü edilen bu uygulama sınıflarının hangisinin bir diğerine göre daha önemli olduğu tartışması ve bu tartışmanın seyri, Çevre Mühendisliği alanında yapılan çalışmaların ağırlık merkezinin neresi olacağı ile ilgili olarak büyük bir belirleme gücüne sahiptir. Çevre Mühendisliği alanında üretilecek bir ürün ya da yapılacak bir çalışmanın ekonomik değerinin olması gerektiği şeklinde genel bir yargısı bulunanların, bu türden bir gereksinime cevap verebilecek (örneğin 4 numaralı sınıf) çalışmaları daha önemli bulması son derece doğal bir sonuçtur. Ancak ilk bölümlerde de vurgulamaya çalıştığımız gibi mevcut çevre sorunlarına ilişkin olarak Çevre Mühendisliği alanından beklenen çözüm sadece ekonomik kazanımları kapsamadığından, ağırlık merkezi konusunda belirlenen eğilimin hatalı sonuçlar doğurmasına neden olacaktır. Mevcut durum, insan-çevre ilişkisi konusunda bütüncül yaklaşımlar ve bu yaklaşımlara temel teşkil eden dayanakların yeniden sorgulanması gerekliliğini zorunlu bir hale getirmektedir. Bu açıdan bakıldığında hangi çalışma sınıfının daha önemli olduğunu tartışmak yerine, bu sınıfların hangi temeller üzerinde şekillendirildiğini sorgulamak daha somut sonuçlar doğurabilir. Sözünü ettiğimiz disiplinler arası etkileşim ve çevresel araştırmaların bir birleri üzerindeki olumlu etkilerini bir örnek üzerinden açıklamak, yazının sonuca ulaştırılması açısından faydalı olabilir. Bu nedenle, sonuç kıs-

151 Çalıştay Kitabı 151 mına geçmeden hemen önce ülkemizde çevre ile ilgilenen hemen herkesin son derece aşina olduğu bir konu olan Dilovası sorununun kısa bir değerlendirilmesi yapılmaya çalışılacaktır. Dilovası, 1960 yılların sonu ve 1970 li yılların başında İstanbul tabanlı sanayileşme sürecinin bir ürünü olarak ortaya çıkan bir bölgedir 4. Dilovası, son yıllarda kendisini daha açık bir biçimde göstermeye başlamış olan Kültür Başkenti İstanbul anlayışının ağır ve kirli sanayiyi İstanbul merkezinin doğu ve batı kesimlerine ihraç etme eğiliminin bir sonucu olarak da değerlendirilebilir. Dilovası çevresel tahribat ve halk sağlığı anlamında bugün pek çok kesim tarafından dikkatle incelen bir konudur. Pek çok kesimin üzerinde bu denli bir etki bırakan Dilovası nın bu duruma geliş süreci elbette bölgede yapılan pek çok araştırma ve çalışmanın bir ürünüdür. Bugün değersiz olarak değerlendirilen çevresel kirliliğin tespiti ve izlenmesine ilişkin çok sayıda çalışmanın geçmişte Dilovası nda yürütülmüş olması sayesinde, sorunun ciddiyeti bu denli açık bir biçimde ortaya koyulabilmiştir. Geçmişte bölgede yapılan kirlilik tespiti çalışmalarından elde edilen veriler sayesinde bugün Dilovası nın süreç içerisinde izlediği yol açık bir biçimde ortaya koyulabilmekte ve sorunun çözümü için yapılması kaçınılmaz olan yeni çalışmalara zemin oluşturulabilmektedir. Öte yandan, Dilovası nda yaşanan sorun sadece hava veya su kirliliği gibi tekil bir boyutu ilgilendiren bir sorun değildir. Bölgede yaşanan durumunun ne olduğuna ilişkin sağlıklı bir çerçeve çizilmek isteniyorsa, eldeki çevresel verilerin diğer başka disiplinlerin de yardımıyla iyi bir biçimde analiz edilmesi gerekir. Geçmişte yapılan çevre kirliliği izleme çalışmaları neticesinde elde edilen verilerin iyi bir biçimde yorumlanması ile görülecek ilk husus buradaki sorunun yalnızca bir kirlilik sorunu değil aslında çarpık bir insan-çevre ilişkisi sorunu olduğudur. Dilovası çevresel bir boyutu olduğu kadar sos- 4 Dilovası bölgesinin oluşumunun ne gibi toplumsal ve politik süreçlerin bir etkileşimi sonucunda ortaya çıktığını iyi bir biçimde analiz eden bir çalışma için: Dinçer, 2007.

152 152 Çalıştay Kitabı yal, sosyal bir boyutu olduğu kadar ekonomik bir boyutu olan bir problemdir. Dilovası; işsizlik, yoksulluk, ırkçılık ve buna benzer pek çok sosyal problemin yanlış politikalarla harmanlanması sonucu ortaya çıkan bir anomalidir. Bu anomalinin yalnızca bir boyutu olan çevre kirliliği sorunun küçük bir kısmını yansıtmaktadır. Bu karmaşık yapısı gereği, bölgedeki problemin çözümüne yönelik olarak yapılacak her hangi bir araştırmayı bir diğerinden daha değerli kılacak bir öncelik tanımlamak oldukça zordur. Öte yandan geçmişte yapılmış pek çok değerli çalışmanın bölgedeki duruma ışık tutan nitelikleri zaten görevlerini iyi bir biçimde yerine getirmişlerdir. Sözü edilen çalışmaların doğru bir insan-çevre ilişkisi zeminine oturtulup oturtulmadığını söylemek şu an için bizlere önemli bir kazanım sağlamaz. Ancak bu çalışmaların elde ettiği verilerin önemi de her hangi bir biçimde ortadan kaldırılamaz. Yapılması gereken şey, ilerleyen zamanlarda yapılacak çevresel çalışmaların doğru bir zemin üzerine oturtularak yürütülmesi ve sorunun çözümü için kullanılabilir verilerin sağlanması için gerekli etkileşimlerin sağlanmasıdır. Sonuç Tüm bu anlatılanlardan yola çıkarak; Çevre Mühendisliği alanında yapılan çalışmalardan her hangi birinin, getirdiği kazanım ve ilerleme (!) açısından bir başka çalışmaya karşı bir üstünlük sağlayabileceğini söylemek oldukça güçtür. Asıl sorun çalışmaların hangi ana eksen üzerinde inşa edildiğine ilişkindir. İnsanoğlunun çevre ile olan ilişkisinin doğru bir biçimde tanımlandığı ve çalışma metodolojisinin bu tanımlama etrafında şekillendirildiği her hangi bir uygulamanın, bir diğer çalışmaya göre değersiz olduğu düşünülemez. Doğru bir insan-çevre ilişkisi anlayışı üzerine inşa edilen her çalışma değerlidir ve bir başka çalışma için değerli sonuçlar doğurabilir.

153 Çalıştay Kitabı 153 Kaynaklar 1- J. B. Foster, Savunmasız Gezegen: Çevrenin Kısa Ekonomik Tarihi, Ankara: Epos Yayınları, A. Gorz, Kapitalizm, Sosyalizm, Ekoloji: Yönelim Bozuklukları-Arayışlar, Ayrıntı Yayınları, M. Bookchin, Ekolojik Bir Topluma Doğru, 1. ed.: Ayrıntı Yayınları, M. E. Dinçer, The Transformation of an Industrial Location: Dilovası from 1990s to Present, Master Thesis, Atatürk Institute for Modern Turkish History, Boğaziçi University, 2007.

154 Prof. Dr. Bülent KESKİNLER

155 ÇEVRE TEKNOLOJİLERİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR VE ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİ Bülent KESKİNLER GYTE Müh. Fak. Çev. Müh. Böl İçinde bulunduğumuz bilgi çağında iktisadi sektörlerin tümünden elde edilen ürünler, yan ürünler ve atıklar belirli kalite standartlarına bağlanmakta ve bu standartlar gün geçtikçe globalleşmektedir. Günümüzde teknoloji, kalite, endüstriyel gelişim ve iktisadi kalkınma sürdürülebilir anlamı ile birlikte bir anlam ifade etmektedir. Bu nedenle üretilen her türlü mal ve hizmetin ancak çevre ile bütünleştiği ölçüde sürdürülebilir olduğu söylenilebilir. Bu gün dünyada çevreye duyarlı teknoloji, geri dönüşümlü madde ve benzer birçok ürün ve hizmet üretilirken ülkemizin bu pazarda vakit kaybetmeden yerini alması gerekmektedir. Klasik arıtma teknolojileri olarak bugüne kadar kullanılan arıtma teknolojileri diğer alanlardaki teknolojilerle karşılaştırıldığında oldukça geri ve hantal teknolojiler olarak kabul edilmektedir. Büyük alan ihtiyaçları, işletme zorlukları ve artan deşarj standart kalitesi karşısında yetersiz arıtma verimleri yeni çevre teknolojileri arayışını hızlandırmıştır. Çevre teknolojisinde bu arayışlar,aynı zamanda bütün alanlardaki endüstriyel proses tasarım kriterlerinde de köklü değişimlere neden olmaktadır.bu nedenle günümüzde klasik arıtma teknolojileri çağın teknolojileri kullanılarak daha az yer kaplayan,verimi yüksek teknolojiler haline dönüştürülmeye çalışılmakta,diğer yandan yeni arıtma teknolojileri arayışları hızla gelişmektedir.çevre teknolojilerindeki bu arayışlar özellikle gelişmiş ülkelerde çevreyi aşırı derecede kirleten üretim prosesleri yerine,çevreye duyarlı üretim proseslerine geçiş sürecini hızlandırmıştır. Çevreye Duyarlı Teknolojilerin (ÇDT) Türkiye gündemine gelmesine neden olan ilk bilimsel rapor TÜBİTAK-TTGV nin oluşturduğu Bilim- Teknoloji-Sanayi Tartışmaları Platformunca sunulmuştur. Söz konusu

156 156 Çalıştay Kitabı rapor konuyu çarpıcı yönleri ile ele alırken, ilgili kurum, sanayici ve araştırmacılara çağın teknolojisinin yakalanması açısından gerekli uyarı ve ön bilgileri aktarmaktadır. Ülkemizde genelde ileri teknoloji olarak bilinen ÇDT in uygulanması zor, pahalı teknolojiler olduğu ve ülke standartlarına uymayacağı şeklinde yanlış bir görüş hakimdir. Söz konusu rapor ÇDT i çevreyi koruyan, daha az kirleten, tüm kaynakları daha sürdürülebilir şekilde kullanan,atık ve artıkları daha yüksek oranlarda yeniden dönüştürebilen ve atıkları daha kabul edilebilir şek,lde bertaraf eden teknoloji şeklinde tanımlamaktadır. Bu yeni yaklaşım boru sonu arıtma teknolojilerinden ÇDT e geçiş sürecini hızlandırmaktadır. Ülkemizin Avrupa Birliği uyum süreci çalışmaları entegre kirlilik Önleme ve Kontrol (EKÖK) kavramının uygulamaya geçmesi ile başlamış bulunmaktadır. Bilindiği gibi EKÖK AB üyesi ülkelerde sanayi kuruluşlarının sadece deşarj ve emisyonlar için limit değerler konularak kirlenmenin kontrolü yerine, kirlenmenin üretim süreci ile birlikte değerlendirildiği bir yaklaşımdır. EKÖK yönetimi bu yönde düzenlemeler içermekte, çalışma izinlerinin çevresel performans adına denetlenmesini getirmektedir. Bu kapsamda ülkemizde Mevcut en iyi teknikler referans dokümanları çeşitli sektörler için Çevre Bakanlığınca başlatılmış bulunmaktadır. Arıtma ve üretim teknolojilerindeki bu hızlı dönüşüm çevre mühendisliği eğitimi veren üniversitelerimizce yeterince değerlendirilememekte ve eğitim programlarının bu değişim ve dönüşüme uyum sağlayacak şekilde revize edilmesinde geç kalınmaktadır. Teknolojilerdeki bu değişim çevre mühendisliği eğitiminde yeni ders programlarının lisans ve yüksek lisans düzeyinde açılmasını ve özellikle mühendis adaylarının bu yeni kavramları anlamaları için temel ve uygulamalı yeni derslerin programlanması gerekmektedir. Bütün meslek dallarında olduğu gibi dinamik yapıya sahip çevre mühendisliğinin yeni gelişmelere göre pozisyon alması gerekmektedir.

157 Çalıştay Kitabı 157

158 158 Çalıştay Kitabı