Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 61, Aralık 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 61, Aralık 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Yrd. Doç. Dr. Nilgün ŞENER Kocaeli Üniversitesi Değirmendere Ali Özbay MYO. nilgunsener72@gmail.com Büşra GÖKSU Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Öğrencisi bsra_gksu@hotmail.com YEREL TEMALARI İŞLEYEN VE TOPLUMSAL GERÇEKÇİ RESSAMLARIN ESERLERİNDE ANA VE ÇOCUK TEMASI 1 Öz Çocuğun anne ile ilişkisi daha ana rahmine düşmesiyle başlar ve görülmeyen bir bağ kurulur. Ana şefkati ile büyütür, eğitir, yetiştirir. Gerçek hayata hazırlar. Bu süreçteki Türk resim sanatında anne ve çocuk yansımaları, tarihsel bir bakış içerisinde birçok değişik yaklaşımlara sahne olmuştur. Bu çalışmada Türk sanatçılarımızın resimlerinde anne ve çocuk konusunun ele alınış biçimleri üzerine yapılan incelemelerin yansıtılması amaçlanmıştır lere kadar ana ve çocuk konusunun hemen hemen yer almadığını, Toplumsal Gerçekçiler ressamlar tarafından ana ve çocuk konusunu işlemeye başladıkları gözlemlenir. Anadolu nun toplumsal gerçeklerini farklı biçimsel üsluplarla ele aldıkları ve resmettikleri görülür. Bu makalede Osman Hamdi Bey, Turgut Zaim, Nuri İyem, Bedri Rahmi Eyüpoğlu, Neşet Günal ve Neşe Erdok eserleri incelenerek, farklı üsluplara sahip olmalarıyla, ana-çocuk temasını farklı konulardan ele alınışı yansıtılmıştır. Dikkat çeken bir durum ise ne kadar anne çocuk bağı kadınsal bir duygu olarak düşünülse de özellikle erkek sanatçıların analizleriyle resmettikleri bulgulanmıştır. Anahtar kelimeler: Anne, Çocuk, Sanat, Türk Resmi International The Art of Authenticity Symposium/ 1. Uluslararası Sanatın Gerçekliği Sempozyumu,02-05 Haziran 2016, Sözlü Bildiri olarak sunulmuştur.

2 THE MOTHER AND CHILD ISSUE TREATED IN LOCAL THEMES AND IN THE ARTWORK OF SOCIAL REALITIES Abstract The relationship of the mother and the child begins with the fall of the womb. Invisible is set in a vineyard. It enlarges the main compassion, trains and prepares for real life. Mother and child reflections in Turkish Art in this process have been the scene of many different approaches in a historical perspective.in this study, Turkish artists in our handling of the issue of maternal and child image formats are intended to reflect on the examinations. Until 1950,social realities artist were not known for using the mother and child issue within their art, from then on processing the issue within their art has been noticed. They dealt with different social realities of Anatolia and they seem to portray formal style. This article will examine the work of:osman Hamdi Bey, Turgut Zaim, Nuri İyem, Bedri Rahmi Eyüpoğlu, Neşet Günal ve Neşe Erdok. The different techniques that are used by those artists for expressing the mother and child issues will be discussed.in a striking case how the mother-child bond is contemplated as a feminine feeling, the male artists especially illustrated their analysis. Keywords: Mother, Child, Art, Turkish Art 81 GİRİŞ Türk sanatçılar tarih boyunca içinde yaşamış oldukları toplumun sosyal, ekonomik, siyasal vb. olaylarından ve akımlarından etkilenmiş, toplumsal yaşamın değişkenlik gösteren yapısını eserlerine yansıtmışlardır. Batı etkisindeki Türk resim tarihinin ilk dönemlerine bakıldığında kadın imgesinin sanatın öncelikli konularından biri olduğu görülmektedir. Ancak toplumsal yaşamın değişim süreci etkisinde sanatçının öznel bakışına da bağlı olarak toplumsal bir ilginin ürünü olarak betimlenen kadın imgesi kimi zaman yalnızca estetik bir biçimde kullanılırken, kimi zaman da toplumsal mesajlar iletmek için kullanılmıştır. Tanzimat ile birlikte oluşturulmak istenilen yeni toplum düzeninde kadının anne ve eş oluşu önem kazanmış, Meşrutiyet'in ilanıyla gerek edebiyat gerek resim sanatında yeni bir kadın modeli ortaya konulmuştur. Bu dönemde Osman Hamdi Bey ve Şehzade Abdülmecid in eserlerinde kendine güvenen, kültürlü, sanatı ve bilimi evrensel anlamda tüketen ve üreten, batılı normlara uygun kadınlar betimlenmiştir. Böylece bir yandan batılılara ne kadar batılı ve modern olduğumuz gösterilirken bir yandan da Osmanlı toplumuna bu yeni kadın tipi benimsetilmeye çalışılmıştır (Uzunoğlu, 2008: 2). Kadının anne kimliğiyle betimlenmesi dünya sanatında önemli bir yere sahiptir. Öyle ki kadının annelik özelliği diğer değerlerinden üstün bir konumdadır. Üretilen birçok eserde de bu kutsallık vurgulanmıştır. Kadının bu kutsallığı Cumhuriyet'in ilanı ile beraber başlatılan modernleşme sürecini etkilemiş, kadınlar sadece dış görünüşüyle değil, bilinç düzeyinin yükselmesiyle de aydınlık bir gelecek için ön plana çıkarılmıştır. Cumhuriyet Dönemi'nde oluşturulan kadın imgesi, anne kimliğiyle birlikte toplumun içerisinde yerini bulmuş, sosyal yaşamda yeni bir değer kazanmıştır. Nuri İyem, Turgut Zaim, Neşet Günal, Neşe Erdok gibi Türk ressamlar eserlerinde yeni kimliği yansıtan kadın imgesini konu edinmişlerdir.

3 KADIN Kadın, erkek toplumunun kadınlar için yarattığı imge kafesinde tutukludur (Paz, 2002: 44). Kadın genellikle ev üzerinden tanımlanan, yaşam alanı da ev ile sınırlandırılan ve dolayısıyla ataerkil sistemin gölgesinde yaşamak zorunda bırakılan bir kimliğe sahiptir. Sosyo-kültürel yapıda değerini kaybetmiş, arka plana atılmış olan kadın, geleneksel kadınlık rolüne benimsetilerek erkeğe eş ve çocuğa anne görevleriyle var oluşunu gerçekleştirmek durumunda bırakılmıştır. Bu bağlamda kadının tek başına var olması neredeyse mümkün değildir. Çünkü kadın ya bir babanın kızı ya da bir erkeğin eşi konumda görülmektedir. Kadın aile içinde etkenleştirilen amasosyal yaşam alanı içinde edilginleştirilen kısır bir döngü içerisine hapsedilmektedir (Chodorow, 1974: 66). Tarih boyunca hak ettiği değeri görmeyen kadın, ekonomik yapının değişmesiyle hayata atılarak değişime uğramış ve kendisine yeni bir kimlik kazanmıştır. Artık sadece evde çocuklarına bakan bir anne rolünde değil, evine ekonomik katkısı da olan bir birey haline gelmiştir. Elbette kadının bu bireyleşme süreci hiç kolay olmamıştır. Kadın hareketi, çıkış noktası açısından bir özgürlük ve eşitlik hareketidir. Hareket toplumun özgürleşmeye, bireyselleşmeye başladığı, geleneksel yaşam biçiminden koptuğu, siyasal ekonomik dönüşümlerin yaşandığı 18. yüzyıl sonları ve 19. yüzyıl boyunca ideolojisini belirlemiş ve daha sonra feminizm kavramıyla kendini ifade etmiştir (Çakır, 1996: 3). Fransız İhtilali ile başlayan ve tüm dünyaya dalga dalga yayılan feminist hareketler etkisini, Osmanlı toplumunda da göstermiştir. Zira feminizm modernleşme ile paralellik gösteren bir olgudur. Osmanlı Devleti nin de modernleşme sürecini yaşarken bu dalgadan bir şekilde etkilenmesi kaçınılmazdır (Yağcı, 2015: 278). Ailenin temel yapı taşını oluşturan kadın, gerek çocuklarını yetiştirmesinde gerek kültürel unsurları nesilden nesile geçirilmesinde köprü görevini görmektedir. Cumhuriyet Dönemi'nde okuma yazma oranının artmasıyla birlikte Türk kadını kendini geliştirmek için gereken ortamı bulmuştur. Cumhuriyet, çağdaşlaşma çerçevesinde kadın hakları konusunda yadsınamayacak kararlar alarak kadınları onurlandırmış ve kadın imajını vurgulamıştır. Sosyal bir varlık oluşunu, insan oluşunu, düşünen ve üreten bir birey oluşunu ispatlamak zorundadır, fakat kadınlığını öne çıkarmamalıdır (Berktay, 1998). Dolayısıyla bu süreçte Türk resminde modernleşen Türkiye yi yansıtan; okuyan, öğrenen, fikir üreten ve sorgulayan, aydın kadın imgesi kullanılır. 82 KADININ ANNE OLUŞUNUN RESİM TARİHİNE YANSIMASI Türk resim kavramı oluşmadan önce, geleneksel sanat olarak kabul edilen ve kendine has kurallara sahip olan minyatür sanatı, yüzyıllar boyu din baskısı altında birebir tasvir yasağının uygulandığı süreçte alternatif görsel anlatım metodu oluşturur. Hint ve İran gibi ülkelerdeki minyatür resim sanatının varlığı, bizi bu sanatın geleneksel Türk sanatı düşüncesinden ayrı bir formatta ele almamıza yöneltir. Türk sanatçılarının sanat kavramlarını uygulama aşamasında, tarihsel gelişim sürecindeki toplumun kurallarına bağlı olarak eser üretmesi ve kişisel yorumların esere yansımaması, süsleme veya figüratif tasvir yeteneğinin şablonlarla sınırlı kaldığı gözlemlenir. Türk Resim Sanatı'nda figür ve beden olgusuyla bağlantılı olan 'Kadın ın yerini Osmanlı İmparatorluğu nun son dönemlerinde özellikle de Osman Hamdi Bey den başlayarak incelemek mümkündür. Kadının sorgulanışında ilk akla gelen kavram ise onun doğurganlığı olmuştur. 1980'lere kadar Türkiye de üretilen resimlerde, sınırlarını Cumhuriyet in modernleşme politikalarının belirlediği kadın imgesi, kimi zaman anne, kimi zaman eş, kentliyse eğitimli, modern ve şık, köylüyse cefakâr ve çalışkan ama her zaman erkeğinin yanında, devletinin hizmetinde, uyumlu ve itaatkâr birer vatandaş olarak betimlenmiştir. Atatürkçü, islamcı, milliyetçi ve sol

4 ideolojilerin ortaya koyduğu farklı toplum modellerinde, kadınlar birbirinden farklı roller üstlenmekte ve farklı görünümlere bürünmektedirler. Bu çeşitlilik doğal olarak sanat eserlerine de yansımaktadır. Ancak, kadın hala toplumsal boyutlarıyla resmedilmektedir. Çünkü resmin öznesi olan erkek gözü için o hala öteki konumundadır. Osman Hamdi Bey in kadın temasını işlediği resimlerinden biri olan Mihrap (Resim 1) adlı tablosu, hamile bir kadını rahle üzerinde otururken göstermektedir. Edhem Eldem, resimdeki kadın figürünün ayakları altında dağılmış gibi yerleştirilen kitapların içlerinde Kuran ın da bulunduğu farklı doğu dinlere ait kitaplar olduğunu ve Osman Hamdi nin bu tabloda kadınlığı, annelik olarak dinin ve dogmanın üzerinde bir yere koymak istediğini belirtirken, Mustafa Cezar kadını ve anneliği yücelten bu resmin, cesurca yapılmış bir örnek olduğunu ifade eder. Fakat Osman Hamdi Bey in kadına ve doğurganlığına kutsallık atfettiği bu resmin, kadın-erkek eşitliğine dair bir iletisi olduğunu söylemek güç olabilir. Sanatçının kadınlığı annelik üzerinden yüceltmesi, kadının birey olarak varlığını ikinci bir kimliğe atan bir tutum olarak değerlendirilebilir. 83 Resim 1. Osman Hamdi, Misrap, 1901 Duygu ve düşüncelerini günlük yaşama ait sahnelerle yorumlayarak kendi süzgecinden geçiren sanatçı için sanat topluma bıraktığı izdir. Türk resminde günlük yaşam sahnelerini resimlerine konu olarak seçen sanatçılardan biri Turgut Zaim, Anadolu insanı, yaşamı ve folklorik değerleri konu alan çalışmalarıyla sanat tarihinde bilinir. Turgut Zaim in yöresel Anadolu tiplerini (Resim 2) sergileyen figürleri, Osmanlı-Arap tiplerini konu alan Osman Hamdi Bey in oryantalist kökenli eğiliminden oldukça uzaktır ve farklıdır.

5 Resim 2. Turgut Zaim, Yörükler Ele aldığı köylü Anadolu kadınları; genç olmalarıyla, keman kaşlı, kömür karası ceylan gözleriyle ve sevimli çocuk karakterleriyle dikkat çekmektedir. Üslubu batı estetiğinden uzak, yerli konular ve bu konuları işlerken minyatür ve halk resimlerini hatırlatan, saf yüreklilik-naiflik anlayışı olmayan, gerçekçi sayılabilecek bir üsluptur. Eserlere baktığımızda figürler hiçbir zaman yorgun, bezgin ve çilekeş değildir; tam aksine onun figürleri sıcaktır. 84 Resim 3. Turgut Zaim, Halı Dokuyanlar Sanatçı resimlerinde genellikle kadının üretkenliğini simgeleyen analığı ön planda tutmuştur. Resim 3' de halı dokuyan kadınları betimlemektedir. Renkli dünyaları ve zengin dokuya sahip kıyafetleriyle kadınlar resmin merkezinde yer alıp dokuma işine odaklanmışlardır. Sağdaki ka-

6 dın figürünün kucağında dişiliğin simgesi olan kedi figürü yer almaktadır. Soldaki kadın ise saçına zenginliğin ve varlığın simgesi olan altınlardan oluşan bir aksesuar takmaktadır. Kadın figürlerinin arkasında bir çocuk beşikte de bir bebek figürü bulunmaktadır. Sanatçı bir anlamda kadınların üretkenliğini ve analığını simgelerken bulundukları ortam neticesinde bu kadınların hem kadın hem ana hem de çalışan oldukları vurgulanmak istenmektedir. Çağdaş Türk resim sanatının 1940 lardan uzun bir döneme damgasını vuran başka bir sanatçı olan Nuri İyem, başlangıçta yoksul bir ortamda doğup büyüyün bir resim anlayışının giderek kişisel bir varoluş sürecine dönüştüğünü gözler önüne sermiştir. Nuri İyem denildiğinde ilk olarak akla gelen tuval yüzeyini kaplayan Anadolu kadınının gözleri olabilir yılları arasındaki resimlerinin sayısal çokluğu, tümüyle sanata adanmış bir yaşamın olduğunu göstermektedir. Kırsal yaşamın ağır yaşam koşulları altında ezilen, kent yaşamının gecekondu semtlerinde aradıklarını bulmaya çalışarak yorulan başka bir ifadeyle dönemin yükünü taşıyan kadınları resmeden İyem, 1970 lerde (Resim 4) Tarlada Ana Ve Çocuk eseri ile cefakâr kadını yansıtmıştır. Aynı dönemde yapmış olduğu Çocuk Emziren (Resim 5) isimli resmi ise kadını dönemine göre nü diyebileceğimiz bir şekilde resmettiği, farklı bir bakış açısı getirmiş olsa da yine de kadının ana olma rolüyle ifadelendirildiği gözlemlenir. 85 Resim 4. Nuri İyem, Tarlada Ana Ve Çocuk, Resim 5. Nuri İyem, Çocuk Emziren, 1970 ler 1973 Bir başka sanatçı Neşet Günal ın çalışmalarına bakacak olursak ağırbaşlı iri figürler, büyük el ve ayaklar onun belirleyici üslubunu oluşturur. Eserlerinde vurguladığı tema ile ilgili söz konusu olan nokta geçmişten kaynaklanan eziklik duygusu değil, evrensel boyuttaki insan gerçeğiyle hesaplaşma özlemidir. Neşet Günal ın çalışmalarında, resim dizileri halinde varlık bulmuştur. Her birinin, kendine özgü bir hikayesi olduğu gibi, diyalog halinde bir hikayesi de vardır (Altuğ, 2003).

7 Neşet Günal ın resimleri anlatımsal ve içeriğiyle öne çıkmaktadır. Resimlerine bakıldığında onu sürekli meşgul eden konular olduğunu, hatta bunlardan bazılarının bir dizi ( Kapı Önü, Başakçılar ) olduğunu görürüz. Neşet Günal, Kapı Önü (Resim 6) dizisini her resim dizisinde olduğu gibi bir tiyatro sahnesine oyun koyan rejisör ustalığı ile kurgular. Kırsal kökenli yoksul aileleri, anneleri, çocukları, kız kardeşleri, ağabeyleri ve onların yaşama bakışlarını betimler (Gürel, t.y). Kapı Önü dizisinde herhangi bir dipyüzey olmanın sınırlarını aşan duvar, Günal ın belli sayıdaki temaları arasında özellikle 1970 li yıllara damgasını vurur; ancak, hemen her zaman olduğu gibi, bu izleği hazırlayan ön çalışmalar çok daha önce başlamıştır (Ergüven, 1996). 86 Resim 6. Neşet Günal, 1977, Kapı Önü Tarlanın ıssız bir yerinde toprağını yeşertmeye çalışan bir kadın (Resim7), sadece köy hayatında çalışan kadın değil aynı zamanda; çocuğuna anne, erkeğine eş olarak sorumlulukları olan bir figürdür. Öyle ki yapması gereken işleri olan ve bu işlerinin ertelememesi gerektiğini bilen bir kadındır. Yaptığı işe kendini öylesine kaptırmıştır ki ayağında çözülen ayakkabısının bile farkında değildir. Belki bitirmeli ve bir an önce evdeki sorumluluğuna, hatta bakması gerektiği çocuğuna dönmesi gerekmektedir. Burada sadece anne ve çocuğun hayatından bir kesit değil Anadolu insanının yaşam biçimini ele alarak onların bir yakarışı olmuştur.

8 87 Resim 7. Neşet Günal, Başakçı Kadın Zamana ve kadın olmanın rollerine direnen, göğüs geren, yıkılmadan, pes etmeden dönemini estetik bir kaygı olmadan yansıtmıştır Neşet Günal. Bedri Rahmi Eyüboğlu: Şiiriyle, resmiyle, mektubuyla, makaleleriyle, mozaik ve seramik gibi kendine özgü sanat anlayışıyla dönemini en iyi yansıtmış sanatçılarımızdandır. Van Gogh'dan etkilenip oluşturduğu üslubunu Mattise'in motif yorumlarıyla zenginleştirip farklı açılımlar yakalamış olan sanatçı, Anadolu Motifleri kadar Gauguin, G. Braque, Chagall gibi önemli ressamlardan da etkilenmiş buna rağmen özgün kişiliğini eserlerine yansıtmıştır yılında -D Grubu- Turgut Zaim ile birlikte yerel motif ve temalara yön vererek, kübist eğilimlerle Anadolu daki geometrik nakış soyutlaması arasında bağ kurmaya çalışmışlardır. Birçok eserinde ana ve çocuk temasını işlediğini görebiliriz. Buna örnek olarak 1951 yılında ürettiği (Resim 8) anne ve çocuk resmini inceleyebiliriz.

9 Resim 8. Bedri Rahmi Eyüboğlu, Anne ve Çocuk, Osman Hamdi Bey, Turgut Zaim, Nuri İyem, Neşet Günal gibi dönemlerinin önemli sanatçılarının resimlerinden sonra kadın sanatçı Neşe Erdok gözünden anne ve çocuk resimlerine bakılacak olunursa öğrencilik yıllarında resmetmiş olduğu (Resim 9) anne ve çocuk eserinde bilinen Erdok figürlerini görülmemektedir. Resim 9. Neşe Erdok, Anne ve Çocuk

10 Neşe Erdok un 'Aile' adlı (Resim 10) resmine bakıldığında çocukların üçünün de annenin oturduğu koltuğun çevresinde bağlarını koparmadan bir bütünlük kurmuş şekilde resmedildiği görülür. Bir yandan hocası olan Neşet Günal gibi figürlerinde (belki de kadın figürlerinde demek yanlış olmayacaktır) anatomik olarak betimlenen deformasyonlar ile yaşam içerisinde süre gelen sorumlulukların etkili bir ifade biçimini bizlere sergilemektedir. 89 Resim 10. Aile, 230x135 cm, 1983 SONUÇ Kadın, yaşamış olduğu toplumsal süreç boyunca toplumsal cinsiyet rollerine ait kimliklerin (annelik, kadınlık, kendini eşine ve çocuğunu adama) etkisinde kalmaktadır. Türk resim sanatı örnekleri incelendiğinde kadın imgesinin kimi zaman estetik bir unsur, kimi zaman dönemin ideolojilerini yansıttığı, kimi zaman umutlu ama kırılgan bir üslupla yansıtıldığı gözlenmektedir. Bir bakıma batı etkisiyle gelişen Türk resminin ilk yıllarından bugüne kadar sanatçıların kadın imgesini algılayışı üzerinde durulmuştur. Aynı zamanda Türk toplumundaki değişimlerin çalışmalar üzerindeki kadın kimliğini ne düzeyde etkilemiş olduğunu, toplumsal değimi ne derecede yansıtıldığı irdelenmiştir. Osmanlı batılılaşma hareketinin ideolojik bir simgesi olarak nitelendirilen kadınlar, Milli Aile fikri içinde yeni bir kimlikle tanımlanmış, kadının eğitimi, aile içindeki değeri yüceltilmiştir. Yalnız kadının sosyal yaşam ve kamusal alandaki varlığına ilişkin durumda yaşam tarzı formlarından tam bir kopuş olamamış, aksine muhafazakâr tutumlarla, kadınların dış yaşamını kontrol etme durumu doğmuştur. Osmanlı nın son dönem resim sanatı incelendiğinde sanatçıların eserlerinde işlediği kadın konusu, Osmanlı nın o dönemki

11 kadına bakışını yansıtmaktadır. Bu dönemki resimlerde kadın, erkeklerden bağımsız bir özne olarak resmedilmiş olsalar da kadınların erkeklerle eşit konuma sahip olduklarına dair güçlü bir ifade yoktur. Kadın erkek merkezli bir toplum bakışında hep ikinci planda kalmak zorunluluğunda bırakılmıştır. Fakat kadın imgesi erkek sanatçının tuvalinde her anlamda yer almıştır. Özellikle toplumsal ve kültürel değişimin hızlı yaşandığı son yıllarda kadın imgesinin yorumlanışı, yaratıcı içeriği, sezgisel gücü ve toplumsal gerçekliği açısından bir o kadar hızlı olmuştur. Gerek Osmanlı nın son döneminde gerek ise Cumhuriyet dönemi ve sonrasında kadın imgesi kimi zaman yalnızca estetik bir biçimde kullanılırken, kimi zaman da toplumsal mesajlar iletmek için kullanılmıştır. Hele ki anne ve çocuk konusu üzerinde durduğumuzda kadına yüklenen sorumluluk ifadeci bir yaklaşımla gözler önünü serilmiştir. Bu açıdan bakıldığında Osman Hamdi Bey, Turgut Zaim, Nuri İyem, Bedri Rahmi Eyüpoğlu, Neşet Günal ve Neşe Erdok gibi Türk ressamları tekrar tekrar incelenerek, kadına kazandırılmış olan bu yeni kimlikleri analiz edebilir. KAYNAKLAR Uzunoğlu, Meryem, (2008). Cumhuriyetten Günümüze Toplumsal Değişimin Türk Resim Sanatında Kadın İmgesine Yansıması, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Abdaliyeva, Akzhana, (2010), Kadın İmgesinin Türk Resim Sanatındaki Yeri, (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul- Kavukçu, Mehmet, (2012), Resimde Kadın İmgesi, Akçay, Sebahat, (2015), Türk Resim Sanatında ( ) Erken Cumhuriyet Dönemine Kadar İlk Ve Öncü Kadın Ressamlar, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Doğuş Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Mamur, Nuray, (2012), Türk Resim Sanatında Kadın Sanatçının Tuvalinde Kadın İmgesi, Akademik Bakış- Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Sayı:28, ISSN: X. Çiçeki, Atıl Cem; Aydın, Selçuk; Yağcı, Bülent, (2015), Modernleşme Sürecinde Kadın: Osmanlı Dönemi Üzerine Bir İnceleme, Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, KAÜ İİBF Dergisi Cilt 6, Sayı 9, 2015 ISSN : Kıvanç, Osman, Doğulu Bir Ressamın, Osman Hamdi Bey in Gözüyle Doğu, ( Ahmet-%C4%B0TALYA%E2%80%99NIN-TRABLUSGARB%E2%80%99A- SALDIRISI-KAR%C5%9EISINDA-OSMANLI-TOPLUMUNUN-TAVRI.pdf). Erişti, Özgür Ceren, (2015), Geç Dönem Osmanlı Resim Sanatında Kadın İmgesinin Temsili, ( Aktaş, Gül, (2013), Feminist Söylemler Bağlamında Kadın Kimliği: Erkek Egemen Bir Toplumda Kadın Olmak, Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 30 Sayı 1. 90

12 Eliuz, Ülkü, (2011), Cinsel Kimlik Paniği: Kadın Olmak, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Terature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011, p TURK( Cinsel_Kimlik_Paniği_Kadın_Olmak) Tansuğ, Sezer, (1976), Beş Gerçekçi Türk Ressamı: Turgut Zaim, Nuri İyem, Cihat Burak, Neşet Günal, Nedim Günsür. Gelişim Yayınları, İstanbul. Tansuğ, Sezer, (1993), Türk Resminde Yeni Dönem, Remzi Kitapevi, 4. Basım, İstanbul. Ural, Murat, (2001), Neşet Günal Desenler , Milli Reasürans T. A. Ş. Nur, (2016), Türk Resminde Anne, herevesanat.com, 91