inşaatçıların coğrafyası

Transkript

1

2

3 inşaatçıların coğrafyası Türk İnşaat Sektörünün Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Serüveni Tunç Tayanç Mart 2011

4 Tarih Vakfı nın Kurum Tarihi Projeleri Kapsamında Türkiye Müteahhitler Birliği İçin Hazırlanmıştır. Proje Yöneticisi Gürel Tüzün Metin Tunç Tayanç Danışman İlhan Tekeli Proje Koordinasyon Ülkü Özen Proje Asistanı Ozan Torun Araştırmacılar Saygı Buluç, Onur Kara, Nevres Figen Tokatlıoğlu Sözlü Tarih Ülkü Özen, Gülay Kayacan Görsel Kayıtlar Murat Erdaloğlu, Osman Kaplan, Gülay Kayacan, Berrak Samur Bant Çözümleri Ali Alsırt, Filiz Ata, Sevgi Ata Çetin, Tülin Dağ, Sevda Darıcıoğlu, Hicaz Demir, Gökçe Kaan Demirkıran, Bekir Düzcan, Kibar Kaya, Merve Şen, Ezgi Toprak Yayıma Hazırlayan Gürel Tüzün Redaksiyon Bergüzar Sanciş Görsel Sorumlusu Yeliz Keskin Tasarım Danışmanı Rauf Kösemen, Myra Tasarım ve Uygulama Gülderen Rençber Erbaş, Myra Destek Ekibi Harun Yılmaz, Umut Çokçağlayan, Myra Renk Ayrımı-Baskı G.M. Matbaacılık ve Ticaret A.Ş. (0212) Türkiye Müteahhitler Birliği Ahmet Mithat Efendi Sokak No: 21 Çankaya-ANKARA Tarih Vakfı Zindankapı Değirmen Sokak No. 15, Eminönü-İSTANBUL Birinci Baskı Mart 2011 ISBN

5 İçindekiler SUNUŞ: Abdullah Gül... 9 SUNUŞ: Recep Tayyip Erdoğan SUNUŞ: M. Erdal Eren ÖNSÖZ ÖZEL BİR GİRİŞ BÖLÜM BİR - MÜTEAHHİTLİK HİZMETLERİNİN YURTDIŞINA AÇILMASI: 1970 Lİ YILLAR GİRİŞ A/ Kuşbakışı Libya B/ Yurtdışına çıkış: 1972, Libya / Yurtdışına çıkış sürecinde arayışlar / Nihayet yurtdışı / Petrol krizi ve yurtdışı müteahhitlik hizmetleri üzerindeki etkileri / 12 Mart 1971 ile 12 Eylül 1980 arasına sıkışan sancılı bir Türkiye C/ Yurtdışında yerleşmeye başlama / Libya da eskiler ve yeni gelenler / Coğrafya nın yavaş yavaş genişlemesi: Yeni ülkeler a/ Suudi Arabistan b/ Kuveyt c/ Irak d/ Birleşik Arap Emirlikleri e/ Katar f/ İran BÖLÜM İKİ - ORTADOĞU VE KUZEY AFRİKA DA 1980 Lİ YILLAR GİRİŞ A/ Türkiye de dışa açılma ve inşaat sektörünün yaşadığı kriz / Dışa açılma da öncü olan müteahhitleri ekonomi izliyor: 24 Ocak 1980 ve sonrasına özet bakış / İnşaat sektörü kriz de B/ Genişleyen coğrafya / İnşaatçıların coğrafyası nda genişleme: Ortadoğu ve Kuzey Afrika dan yavru vatan a ve ABD ye a/ Ürdün b/ Cezayir c/ Tunus d/ Mısır e/ Kuzey Yemen f/ Lübnan g/ Nijerya h/ Senegal ı/ Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti i/ Amerika Birleşik Devletleri j/ Malezya... 78

6 İnşaatçıların Coğrafyası C/... ve yurtdışında, özellikle de Libya ve Suudi Arabistan da iş üstlenen müteahhitlerde artış / 1970 lerde girilen ülkelerde yatay ve dikey yayılmalar a/ Libya b/ Suudi Arabistan c/ Irak d/ Kuveyt e/ Birleşik Arap Emirlikleri f/ İran g/ Komor Adaları BÖLÜM ÜÇ - ESKİ SSCB DEN BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU NA GEÇİŞ SÜRECİ GİRİŞ A/ Sovyetler Birliği nde 1980 lerin ikinci yarısı: Glasnost ve Perestroika B/ Müteahhitler Moskova ya! : Türk müteahhit firmaları Sovyetler Birliği nde C/ SSCB sonrası BÖLÜM DÖRT - TRABLUS LİMANI NDAN YİRMİ YIL SONRA İNŞAATÇILARIN COĞRAFYASI NA BAKIŞ GİRİŞ A/ İnşaatçıların coğrafyası na yeni katılan ülkeler: BDT / Rusya Federasyonu / Belarus (Beyaz Rusya) / Ermenistan / Gürcistan / Azerbaycan / Kazakistan / Kırgızistan / Özbekistan / Tacikistan / Moldova B/ İnşaatçıların coğrafyası na yeni katılan ülkeler: BDT dışında kalan eski SSCB Cumhuriyetleri / Ukrayna / Türkmenistan / Letonya C/ İnşaatçıların coğrafyası na yeni katılan ülkeler:... ve diğerleri: Avrupa / Polonya / Almanya / Bulgaristan / Arnavutluk: Kriz den değişim e / Eski Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti: Bosna-Hersek ve Kosova a/ Bosna-Hersek b/ Kosova / Romanya D/ İnşaatçıların coğrafyası na yeni katılan ülkeler:... ve diğerleri: Asya / Güneydoğu Asya: Endonezya, Filipinler, Tayland, Malezya / Dost ve kardeş Pakistan E/ İnşaatçıların coğrafyası na yeni katılan ülkeler:... ve diğerleri: Ortadoğu / Suriye / Lübnan / İsrail de sevinç ve hüsran F/ İnşaatçıların coğrafyası na yeni katılan ülkeler:... ve diğerleri: Afrika / Fas / Sudan / Etiyopya / Malavi / Gana

7 G/ İnşaatçıların coğrafyası nda Güney Amerika / Güney Amerika da ilk adımlar: Şili H/ Eski coğrafya da yeni projeler, yeni firmalar / ABD / Mısır / Ürdün / Kuveyt -ve Irak-: Birinci Körfez Savaşı ve sonrası / Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) / İran / Cezayir / Libya: Sorun(lar) yumağı / Suudi Arabistan / KKTC BÖLÜM BEŞ - YENİ BİNYIL, YENİ GELİŞMELER GİRİŞ A/ İnşaatçıların coğrafyası na yeni katılan ülkeler /Avrupa Birliği ne açılım a/ İrlanda b/ Hollanda c/ Yunanistan / Basra Körfezi: Katar, Umman, Bahreyn a/ Katar b/ Umman c/ Bahreyn d/ Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) / Yeni ABD Büyükelçilikleri, yeni ülkeler: Kamerun, Mali, Gine, Cibuti, Nepal vb / Hindistan a geçit / Soğuk Savaş kurbanı bir ülke: Afganistan B/ İnşaatçıların coğrafyası ve istikrarlı olmaya çalışılan ülkeler / Avrupa Birliği nin yeni üyeleri [ve Almanya] a/ Polonya b/ Letonya c/ Litvanya d/ Bulgaristan e/ Romanya f/ Almanya / Avrupa Birliği ne aday ülkeler a/ Hırvatistan b/ Makedonya / Avrupa Birliği nin gözünde -şimdilik- diğer ülkeler a/ Potansiyel aday ülkeler : Arnavutluk, Bosna-Hersek, Sırbistan a1/ Arnavutluk: Erik Dağı nı delinceye kadar a2/ Bosna-Hersek a3/ Sırbistan b/ BDT üyesi Avrupalı ülkeler b1/ Belarus b2/ Ukrayna b3/ Moldova b4/ Gürcistan b5/ Kırgızistan c/ İki arada bir derede ülkeler c1/ Kosova c2/ İsrail c3/ KKTC

8 İnşaatçıların Coğrafyası 4/ Ortadoğu a/ İran b/ Suriye c/ Lübnan d/ Kuveyt / Afrika a/ Mısır b/ Fas c/ Cezayir d/ Tunus e/ Yemen f/ Sudan C/ İnşaatçıların coğrafyası ve istikrarlı olunan ülkeler / Avrupa Birliği nin gözünde -şimdilik- diğer olan BDT üyesi ülkeler a/ Rusya Federasyonu b/ Azerbaycan / Orta Asya ülkeleri a/ Kazakistan b/ Özbekistan c/türkmenistan d/ Tacikistan / Ortadoğu a/ [Kuzey] Irak b/ Ürdün c/ Suudi Arabistan d/ Libya / Pakistan / ABD SONUÇ EKLER SÖZLÜ TARİH ANLATICILARI KAYNAKÇA DİZİN

9 inşaatçıların coğrafyası Türk İnşaat Sektörünün Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Serüveni

10 8 İnşaatçıların Coğrafyası

11 Sunuş İnşaatçıların Coğrafyası, Türk İnşaat Sektörünün Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Serüveni, temalı proje aracılığıyla inşaat sektörümüzün temsilcilerine hitap etmekten mutluluk duyuyorum. Türk müteahhitlik sektörü yurtdışı faaliyetlerinde son yıllarda istikrarlı ve hızlı bir büyüme göstermiştir. Yurtdışı müteahhitlik hizmetleri 2008 yılında yaklaşık 24 milyar ABD Doları, 2009 yılında ise 20 milyar ABD Doları tutarına yakın bir iş hacmine ulaşmıştır. Bugün Türk müteahhitlik sektörü, dünyanın önde gelen müteahhitlik sektörleri arasında ilk sıralarda yer almaktadır yılında sektörün önde gelen yayınlarından Engineering News Record dergisi tarafından açıklanan Dünyanın En Büyük 225 Uluslararası Müteahhidi listesinde Türkiye, 33 firma ile Çin den sonra ikinci sırada bulunmaktadır. Bu düzeyin, sektörün tecrübesinin yanı sıra uzun yıllar süren azimli ve disiplinli çalışmaların bir ürünü olduğuna kuşku yoktur. Büyük bir başarıyı ortaya koyan bu rakamın katlanarak büyüyeceğine inancım tamdır. Başarı grafiği yükseldikçe, müteahhitlik sektörünün performansı arttıkça eminim ki Türkiye nin gücü de katlanacaktır. Gerek Dışişleri Bakanlığım döneminde, gerek Cumhurbaşkanı olarak yurtdışına yaptığım ziyaretlerde daima işadamlarımızla, girişimcilerimizle, müteahhitlerimizle bir araya gelmeye özen gösterdim. Aynı yaklaşımımın önümüzdeki dönemde de devam edeceğini belirtmek istiyorum. Yurtdışında yaşayan ve girişimcilik yapan işadamlarımıza destek vermek daima öncelikli hedefim oldu. Bunun Türkiye nin tüm kurumları için giderek bir prensip, hatta bir refleks haline gelmekte olduğunu memnuniyetle görüyorum. Gittiğimiz ülkelerde birçok büyük projenin Türk müteahhitleri, Türk işadamları, Türk mühendisleri tarafından gerçekleştirildiğini görünce büyük bir gurur duyuyoruz. Neredeyse hemen her ülkede Türk müteahhitlerinin eserleriyle karşılaşıyoruz. Dolayısıyla Türkiye nin ulusal ve uluslararası seviyedeki başarılarında Türk müteahhitlerinin katkılarını göz ardı edemeyiz. Müteahhitlerimiz, işadamlarımız ve şirketlerimiz, hem ülkemizin görüntü, itibar ve çıkarlarına, hem de bulundukları ülkelerin hayatına katkıda bulunmaktadırlar. Devlet tarafından da aktif biçimde desteklenmeyi ve teşvik edilmeyi haketmektedirler. Bugün bunun en iyi şekilde yapıldığı sizler tarafından da yakından bilinmektedir. Yurtdışı ziyaretlerimizde, Türk işadamlarının, Türk müteahhitlerinin çalışmalarına kolaylık sağlanması önem verdiğimiz, görüşmelerde ele aldığımız konulardan biri olmuştur. Türk müteahhitlik sektörünün daha büyük başarıları yakalayacağına olan inancımı ifade etmek istiyorum. İnşaatçıların Coğrafyası, Türk İnşaat Sektörünün Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Serüveni, projesinin Türk müteahhitleri açısından gurur verici bir tabloyu ortaya koymakla birlikte, en iyiye ulaşmak, büyük hedefleri gerçekleştirmek konusunda yeni nesillere rehberlik edeceğine inanıyorum. Böyle güzel bir çalışmada emeği olan Türkiye Müteahhitler Birliği ni ve Tarih Vakfı nı tebrik ediyor, Türk müteahhitlik sektörünün değerli temsilcilerine selam ve sevgilerimi sunuyor, başarı dileklerimi iletiyorum. Abdullah Gül Cumhurbaşkanı 9

12 10 İnşaatçıların Coğrafyası

13 Sunuş Ülkemizde müteahhitlik hizmetlerinin uzun ve önemli bir geçmişi bulunuyor. Osmanlı İmparatorluğu döneminde başlayan ve Cumhuriyet döneminde büyük bir ivme kazanan modernleşme çabaları çerçevesinde ülkemizdeki müteahhitlik sektörü önemli bir gelişim kaydetmiştir yılında Türkiye Müteahhitler Birliği nin kuruluşu ise sektör açısından önemli bir dönüm noktasına işaret etmektedir. Müteahhitlerimiz 1970 lerden başlayarak hem ülkemizde hem de dünyanın birçok ülkesinde önemli inşaat faaliyetleri sürdürüyorlar, havaalanları, limanlar, otoyollar ve raylı sistemler inşa ediyorlar. Müteahhitlerimizin iş hacimleri ve başarılarının her geçen gün arttığını büyük bir mutlulukla görüyoruz. Sektörün önemli uluslararası dergilerinden Engineering News Record tarafından hazırlanan Dünyanın En Büyük 225 Uluslararası Müteahhidi listesinde Türkiye 33 firmayla Çin den sonra ikinci olma başarısını elde etmiştir. Bu, göğsümüzü kabartan bir başarıdır. Türk müteahhitleri 2003 yılında aynı listede sadece 8 firma ile yer alıyordu. Sadece bu bile, ülkemizdeki müteahhitlik sektörünün nasıl hızlı bir gelişim içerisinde olduğunu göstermektedir. Ülkemizin yurtdışı müteahhitlik iş hacmindeki olağanüstü artış bu başarıyı teyit etmektedir. Yurtdışı müteahhitlik iş hacmimiz 2002 yılında sadece 1,7 milyar ABD Doları iken, 2008 yılında 23,6 milyar ABD Doları na yükselmiş ve 2009 yılında, yaşanan küresel krize rağmen 18,8 milyar ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. İnşaat sektörünü 2010 yılı ülke ekonomisi verileriyle değerlendirdiğimizde de ortaya çok yüz ağartıcı bir manzara çıkmaktadır. Türkiye ekonomisi 2010 yılının ikinci çeyreğinde % 10,3 lük bir büyüme kaydederken, inşaat sektörümüz % 21,9 luk büyüme oranıyla en fazla büyüyen sektör olmuştur. Yılın ilk 6 aylık dönemi itibariyle bakıldığında ise ülke ekonomisindeki büyüme oranı % 11 iken, inşaat sektöründeki büyüme oranı % 15,1 olarak gerçekleşmiştir. Sektörün ilk çeyrekte 9,6 milyar TL ve ikinci çeyrekte 12,2 milyar TL olan cari değeri ise ilk yarı sonunda 21,7 milyar TL ye ulaşmıştır. Elinizdeki, Türkiye Müteahhitler Birliği nin hazırladığı İnşaatçıların Coğrafyası, Türk İnşaat Sektörünün Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Serüveni adlı çalışma, bu yüz ağartıcı başarılara imza atan müteahhitlik sektörünün tarihine önemli bir ışık tutuyor. Türkiye Müteahhitler Birliği nin Tarih Vakfı ile işbirliği içerisinde hazırladığı bu kitap çok titiz bir çalışmanın eseridir. Ülkemizin tarihine ışık tutan bu önemli eserin hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ediyor, iyi okumalar diliyorum. Recep Tayyip Erdoğan Başbakan 11

14 12 İnşaatçıların Coğrafyası

15 Sunuş Günümüzde zamana ve mekana uzağı gören gözlerle bakmak, geçmişin birikimlerini güce dönüştürmek, geleceği doğru tahmin etmek ve beraberinde getireceklerine hazırlanmak gittikçe artan bir önem taşıyor. Görkemli bir tarihi geçmişin aydınlığında yol alan, başarma azmini ve sınırların ötesine doludizgin uzanmayı yaşam biçimi edinmiş bir meslek grubunda yer almak her şeyden önce, sınırların ötesinde olup bitenleri doğru yorumlamayı ve çok çalışmayı gerektiriyor. Yeni ufuklara açılırken benzer yolculuklarda daha önce yaşanmışlıkları bilmek, geçmişin tecrübesinden yararlanmak imkanına sahip olmak da bir şans tabiî ki. Ortak bellek oluşturmanın, hafızalarımızı paylaşmanın bu anlamda çok önemli olduğunu düşündük. Türkiye Müteahhitler Birliği tarafından Tarih Vakfı ile birlikte gerçekleştirilen kapsamlı bir araştırmayı takiben 2006 yılında yayınlanmış olan İnşaatçıların Tarihi, Türkiye de Müteahhitlik Hizmetlerinin Gelişimi ve Türkiye Müteahhitler Birliği başlıklı kitap daha çok yurt içi müteahhitlik hizmetlerinin geçmişine yapılan bir yolculuktu. Amacımız zamana uzağı gören gözlerle bakmak ve yarattığı birikimleri geleceğe aktarmaktı. Elinizdeki kitap yine Tarih Vakfı ile işbirliği içerisinde gerçekleştirdiğimiz çok kapsamlı bir araştırma sonucunda hazırlandı. İnşaatçıların Coğrafyası, Türk İnşaat Sektörünün Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Serüveni adlı bu çalışmada zamanın yanı sıra mekana da 360 derece yaklaşımıyla uzağı görerek; faaliyette bulunduğumuz ülkelere, firmalarımıza ve oralarda yaptığımız işlere derinlemesine nüfuz ederek bakılmaya çalışıldı. Bu kitapta 2010 sonu itibariyle dünyanın 83 ülkesine yayılmış olan Türk inşaatçıların yurtdışına nasıl adım attıklarının, pazarlarının, projelerinin, bilgi ve becerilerinin, uluslararası pazarda iş yapma biçimlerinin hangi iç ve dış etkenler altında nasıl bir değişim geçirdiğinin öyküsünü bulacaksınız. Libya çöllerinden Rusya steplerine, Orta Asya, Avrupa, Amerika kıtalarından Afrika nın derinliklerine nasıl doludizgin uzandıklarının ve tüm bunların 38 yıl gibi bir süreye nasıl sığabildiğinin heyecan ve gurur verici serüveni ile tanışacaksınız. Son yıllarda gurur duyarak 20 milyar dolarlara çıkardığımız, 50 milyar dolarlara çıkarmayı hedeflediğimiz yurt dışındaki yıllık iş hacmine hangi kayıplar, hangi riskler, hangi fedakarlıklarla ulaştığımızı öğreneceksiniz. Bugün geldiğimiz noktada geçmişimizle gurur duyuyor, geleceğe umutla ve yine zoru başarmanın kararlılığı ile bakıyoruz. Öte yandan Türk inşaatçıları olarak, geçmişimizin ve sektörümüzün yüksek potansiyelinin hakkını vermek, sorumluluğumuzu en iyi şekilde yerine getirmek için daha yapacak çok işimiz olduğunu da biliyoruz. İlgili kamu kuruluşlarımızla el ele vererek yapmamız gerekenlerin başında sürdürülebilir gelişmeyi güvence altına almak ve sektörümüzü insanlarımıza daha yüksek yaşam kalitesi sunacak bir yapıya kavuşturmak gelmektedir. Yurtdışı müteahhitlik söz konusu olduğunda, rekabet ortamını doğru değerlendirmek, tehditlere karşı koyacak, fırsatlarla güçlü yönlerimizi buluşturacak ve zafiyetlerimize çözüm üretecek önlemleri zamanında almak, başarı bir yana, hayatta kalmanın ön şartı haline gelmiştir. Dünyada rekabet gücünün tek başına ucuz işgücü ile yaratıldığı dönemler geride kalmıştır. Şimdi bilgi, beceri, teknoloji, kurumsallaşma, yüksek verimlilik ve sürekli yenilikle yarışmak gerekiyor. İnşaatçıların coğrafyasında olup bitenleri geçmişten bugüne, iç ve dış dinamikleri ile birlikte analiz eden ve titiz bir çalışmanın ürünü olan bu değerli eserin hazırlanmasında emeği geçen Tarih Vakfı uzmanlarına, Birliğimiz üyeleri başta olmak üzere araştırma sürecine bilgi, belge ve anılarını aktarmak suretiyle katkıda bulunmuş olan tüm kişi ve kuruluşlara ve ayrıca Türkiye Müteahhitler Birliği Genel Sekreterliği çalışanlarına teşekkür ediyorum. Sadece yapılar değil, zamanlar, mekanlar ve insanlar arasında ilişkiler inşa eden bir meslek grubunun zoru başarma azmini, coğrafi yayılmada sınır tanımazlığını, gözü pekliğini ve özveri gerektiren bir meslek yaşamına nasıl göğüs gerdiğini yansıtan bu öykünün, psikolojik, sosyal, yönetsel ve teknik boyutlar dahil tüm renkleriyle belleklerde yer tutacağına ve gelecek kuşaklara ilham kaynağı olacağına inanıyorum. Saygılarımla, M. Erdal Eren Başkan Türkiye Müteahhitler Birliği 13

16 İnşaatçıların Coğrafyası Yayıma Hazırlayanın Notu Çalışmada dil ve yazım birliği sağlamak amacıyla, Ömer Asım Aksoy başkanlığında bir kurul tarafından hazırlanmış olan Ana Yazım Kılavuzu nun geliştirilmiş yeni baskısı temel alınmıştır (25. baskı, Epsilon Yayıncılık, Ağustos 2006). Basılı kaynaklardan yapılan alıntılarda ise genel kural olarak özgün kullanıma müdahalede bulunulmamıştır. Farklı kullanımlardan kaynaklanabilecek karışıklıkları önlemek için, özellikle kişi, firma, kent ve ülke adlarında tekdüzelik sağlanmaya çalışılmış, bu amaçla gerektiğinde ilgili metinler üzerinde değişikliğe gidilmiştir. Kent ve ülke adları için AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi ndeki (Ana Yayıncılık, İstanbul, ) haritalar ile madde başlıkları temel kaynak olarak alınmıştır. Sözlü tarih görüşmelerinde, olası maddi hatalar, ifade bozuklukları ve gereksiz tekrarların düzeltilmesi ile bazı zorunlu değişiklikler dışında, görüşülen kişilerden anlatılara müdahalede bulunulmamıştır. Söz konusu metinlerde yazar ya da yayıma hazırlayan tarafından yapılan eklemeler köşeli ayraç ([ ]) içinde gösterilmiştir. 14

17 Önsöz ÖNSÖZ 15

18 İnşaatçıların Coğrafyası Önsöz Tarih: 17 Ekim Yer: İstanbul, Çırağan Oteli. Konu: Türkiye nin rekabet düzeyi: Ulusal ekonomi stratejisi ve iş dünyasının rolü (Turkey s Competitiveness: National Economic Strategy and the Role of Business). Konuşmacı: Prof. Michael E. Porter, Harvard Business School, Institute for Strategy and Competitiveness. Düzenleyen: İşTcell, 3. Liderler Konferansı. 1 Söz konusu toplantıda, Prof. Porter, saydamlar eşliğinde yaptığı sunumda Türkiye nin rekabet düzeyi ne ilişkin görüşlerini, düşüncelerini, öngörülerini katılımcılarla paylaşmıştır. Porter ın görüşlerinin, müteahhitler, özellikle de yurt dışında, uluslararası rekabet koşullarında çalışan müteahhitler açısından birçok ipucu içerdiği görülmektedir. Aslında Michael Porter ın görüşlerinin derli toplu biçimde gün ışığına çıkması biraz daha eskilerde; Türkçeye Ülkelerin karşılaştırmalı üstünlükleri 2 diye çevrilebilecek kitabının yayımlandığı yaklaşık 20 yıl öncesinde... İzleyen yıllarda anılan kitabın hem önemsenmesine, hem de eleştirilmesine yol açanın, genellikle dış ticaret ve/ya ödemeler dengesi çerçevesinde, klasik diye nitelenebilecek biçimde ölçülmeye çalışılan karşılaştırmalı üstünlük kavramına getirdiği değişik bakış açısı olmuştur. Klasik uluslararası ticaret kuramları, ülkelerin karşılaştırmalı üstünlüklerinin sonraki kuşaklara bırakabilecekleri, ülke toprağı, doğal kaynaklar, nüfus vb kavramları içeren faktörlerde yattığını ileri sürerken, Porter, ülkelerin nitelikli işgücü, güçlü teknoloji, bilgi birikimi, kültür gibi kendi ileri düzeydeki faktörlerini yaratabileceği görüşündedir. Porter, tek tek firmalardan ve rakiplerinden yola çıkmakta, oradan ülkelerin rekabet güçlerine ulaşmaktadır; çünkü pazarda rekabet edenler ülkeler değil, firmalardır, demektedir; bu nedenle de belirli sanayi kollarında faaliyet gösteren firmaların rekabet edip edemeyeceklerini belirleyen 1 Bknz. istcell_michaelporter_caon_ pdf; erişim tarihi: 16 Temmuz Porter (1990). de firmalar olmaktadır. Kuşkusuz ülkeler de, kendi firmalarının, giderek sanayilerinin uluslararası arenada rekabet edebilmesini olumlu ya da olumsuz etkileyebilmektedir. Araştırma ekibiyle birlikte uluslararası ticaret açısından önemli on ülkeyi, 3 coğrafya, bölge, büyüklük, hükümetlerin sanayi politikaları gibi birçok değişkene bakarak değerlendiren Porter, yurtiçinde sanayinin gelişmesi için elverişli koşullar olmasının firmaların uluslararası ölçekte rekabetçi olmalarını belirlediği sonucuna varmış ve ünlü rekabet karosu nu 4 oluşturmuştur. Porter ın rekabet karosu modeli nde dört belirleyici söz konusudur: Faktör/girdi koşulları, talep koşulları, ilgili ve destek sektörler, şirket stratejisi ve rekabet ortamı. Karo, bunların yanı sıra hükümet/kamu/devlet politikaları ve ortaya çıkan olanaklar 5 gibi iki dışsal belirleyiciye de yer vermektedir. Okuyucuyu sıkmak pahasına da olsa, önsöz den beklenen yararın sağlanabilmesi açısından bu belirleyiciler in kısaca açıklanması gerekmektedir. Porter in amacı, bazı sosyal grupların, ekonomik kurumların, özellikle de ülkelerin neden bazılarına göre daha gelişmiş oldukları sorusuna yanıt aramak olmuştur. Bu bağlamda, ülkenin birçok sanayinin bileşimi olduğu, sanayilerin rekabet güçlerinin ülkenin ekonomik düzeyini belirleyeceği gerçeğinden hareket ederek de sanayiler üzerine eğilmiştir. 6 3 Danimarka, Almanya, İtalya, Japonya, Kore, Singapur, İsveç, İsviçre, Birleşik Krallık ve ABD. 4 Diamond, Türkçeye elmas, dörtgen olarak da çevrilmiştir. Oktar Türel in uyarısına uyularak burada karo sözcüğü yeğlenmiştir. 5 Burada diyagramda işbirliği yapılan kurumlar dan söz edilmişse de, özgün diyagramda şans a yer verilmiştir; bu metinde ise, şans yerine, ortaya çıkan olanaklar ın kullanılması yeğlenmiştir. 6 Burada sanayi dendiğinde imalat sanayisi nin herhangi bir dalı değil, herhangi bir ekonomik faaliyet anlaşılmalıdır. Rekabet karosu modeli, sözgelimi, otomotiv sanayisine uygulanabildiği gibi buğday üretimi, yurtdışı müteahhitlik gibi ekonomik faaliyetlere de uygulanabilmektedir. 16

19 Önsöz Devlet (Kamu) Şirket Stratejisi ve Rekabet Ortamı Faktör (Girdi) Koşulları Talep Koşulları İlgili ve Destek Sektörler İşbirliği Yapılan Kurumlar Kaynak: erişim tarihi: 16 Temmuz / Faktör/girdi koşulları nda, bir ülkedeki şirketlerin yararlanabilecekleri yurtiçi kaynaklar söz konusudur; bu tür kaynakların varlığı ve/ya çokluğu, şirketlerin rekabet güçlerini artıracak, yokluğu ve/ya azlığı ise rekabet güçlerini azaltacaktır. Porter, faktör/girdi koşulları nda iki tür kaynak arasında ayrım yapmaktadır: Birinci grupta, doğal kaynaklar, iklim, coğrafi konum gibi temel ve yüksek nitelikli işgücü, sayısal iletişim altyapısı, bilişim teknolojisi gibi ileri girdiler bulunurken, ekonomide genelleştirilebilir olan ile uzmanlık isteyen girdiler de ikinci grupta yer almaktadır ki, bu gruptakiler görece daha sınırlıdır ya da belli bir(kaç) sanayi için geçerlidir. Temel ve genelleştirilebilir girdiler kuşaktan kuşağa geçebileceği halde, ileri ve uzmanlık isteyen girdilerin sağlanması o ölçüde kolay değildir ve karşılaştırmalı üstünlük açısından daha belirleyicidirler. Faktör/girdi kaynakları nın yeterince olması sanayiye rekabet gücü kazandıracaktır; örneğin Danimarka nın mobilya sanayisindeki rekabet gücü bu konuda uzmanlaşmış tasarımcıların olmasından kaynaklanmaktadır. Ama bunun tersi de üstünlük kaynağı olabilecektir; örneğin İtalya da sermaye ve enerjinin yeterli olmaması, özel çelik üreticilerinin küçük ölçekli demir-çelik teknolojisini geliştirmelerine ve İtalya nın bu konuda dünya lideri olmasına neden olmuştur. 2/ Talep koşulları nda, uluslararası rekabette karşılaştırmalı üstünlük sağlayan üç seçenek söz konusudur: Yurtiçi pazarın yurtdışı pazarlara göre daha önemli olması, tüketicilerin gereksinmeleri ve gene tüketicilerin tercihleri. Örneğin İsveç firmaları, ülkelerindeki enerji yoğun çelik ve kâğıt sanayilerine elektrik enerjisi ulaştırabilme deneyimlerinden ötürü yüksek gerilimli elektrik şebekelerini uzun mesafeler için kurmada karşılaştırmalı üstünlük elde etmişlerdir. Örneğin Japon tüketicilerin küçük mekânlara sığabilecek ürünlere, elektrikli aletlere, tüketici elektroniğine duydukları gereksinmeden ötürü, Japon firmaları küçük, kompakt ürünlerde, elektrikli aygıtlar ile tüketici elektroniğinde üstünlük kazanmış, ABD deki uzun mesafeler ise, 17

20 İnşaatçıların Coğrafyası çok büyük kamyonların yapılmasına ve bu alanda üstünlük elde edilmesine yol açmıştır. Örneğin Japon hükümeti ve tüketicileri, enerji fiyatları yükselmeden çok önce firmaları enerji tasarrufu sağlayan ürünler yapmaya zorlamıştır; ABD li tüketicilerin zamandan kazanma istekleri ise fast food la ilgili sanayilerin gelişmesine yol açmıştır. Talep koşulları nda önemli olan, yurtiçi pazarın büyüklüğünden çok, firmaları yenilik yapma ya özendiren niteliği olmaktadır. Kuşkusuz, hem büyük olan hem de yukarda değinilen seçeneklerin üçünü de barındıran bir yurtiçi pazar, uluslararası rekabet gücünü çok artıracaktır; ancak büyük olduğu halde tüketicilerinin herhangi bir talepte bulunmadıkları bir pazar durgun olacak ve yurtdışında rekabet gücü kazanamayacaktır. Yurtiçi pazarın doyum noktasına gelmesi ise, firmaların gözlerini yurtdışına çevirmelerine yol açacak, uluslararası arenada rekabete zorlayacaktır. 3/ İlgili ve destek sektörler, rekabet karosu nun üçüncü köşesini oluşturmaktadır. Bir sanayi kümesi yurtiçindeki başka sanayi kümeleriyle ne kadar çok girdi-çıktı ilişkisi içindeyse, ortak dağıtım kanalları ya da teknolojilerden yararlanıyorsa, uluslararası alanda o kadar rekabetçi olacaktır. Örneğin, Danimarka da sağlık ve ev ürünleri, İsveç te kâğıt sanayisi, Almanya da kimya sanayisi, metal işleme vb bu tür ilişkiler içinde bulunmaktadır. 4/ Şirket stratejisi ve rekabet ortamı da karo nun dördüncü köşesidir. Yurtiçindeki ortam, İtalya örneğinde olduğu gibi, küçük aile işletmeleri için elverişliyse, parçalanmış ve ölçek ekonomilerinden yararlanamayan sanayilerde rekabet edilebilecektir. Almanya da olduğu gibi, yöneticilerin mühendislik geçmişleri varsa, teknik ya da mühendislik içeriği yüksek olan sanayilerde rekabetçi olunabilecektir. Burada strateji kadar önemli olan diğer faktör rekabet olmaktadır; Porter, yurtiçi rekabetin yenilikçiliğe ve uluslararası rekabete yol açtığını ileri sürmektedir. Rekabet karosu nun dört köşesi dışında, iki dışsal belirleyici daha söz konusudur: Hükümet/kamu politikaları ve ortaya çıkan olanaklar. Birincisi, doğrudan olmasa da, karo nun her köşesini etkileyerek rekabeti sağlayabilmekte ya da engelleyebilmektedir. İkincisi ise, önceden öngörülemeyen teknolojik gelişmeler, savaş vb etkenleri içermektedir. Tanımlanan yapıdaki her belirleyici diğerlerinden etkilenmekte ve diğerlerini etkilemekte, böylece ortaya dinamik bir süreç çıkmaktadır. Aynı sanayilerin başka ülkelerde benzer konumda olamaması ve/ya benzer ülkelerin aynı ürünlerde rekabetçi olamamaları da bu yapının özgün, dinamik ve ancak aynı koşulların tümünün geçerli olabileceği durumlarda yinelenebilir olmasından kaynaklanmaktadır. Böylece Porter temel savına gelmektedir: Ülkeler, sanayileşme sürecinde değişik aşamalardan geçerler. Önce girdiler e bağlıdırlar; bir sonraki aşama yatırımlar ın yönlendirmesidir; üçüncü aşama yenilikçilik tarafından yönlendirilir; son aşama ise zenginlik aşamasıdır. Girdiler e bağımlılık yüksek olduğunda, ucuz emek ya da maliyeti düşük doğal kaynaklar şirketlerin rekabet düzeylerini belirler. Bu aşamada ücretler düşüktür, ülke zengin olmaktan uzaktır, karşılaştırmalı üstünlük sadece bir köşede, faktör/girdi koşulları nda toplanmıştır. İkinci aşamada ağır sanayi ve altyapı yatırımları ağırlık kazanır, yeni sanayiler ortaya çıkar; şirketlerin rekabetinde maliyet önemini korumakla birlikte, ölçek ekonomileri ile imalat yöntemleri de belirleyici olmaya başlamıştır ve karşılaştırmalı üstünlük faktör/girdi koşulları nın yanı sıra talep koşulları ile şirket stratejisi ve rekabet ortamı nın bulunduğu köşelere de yayılmıştır. Yaşam düzeyi yükselmiş olsa da hâlâ göreli olarak geridir. Gerek ürün, gerek üretim sürecinde rekabetin söz konusu olacağı yenilikçilik aşamasına geçilmedikçe de göreli gerilik ten kurtulanamayacaktır. Bu aşamaya gelindiğinde, ülke artık karo nun dört köşesinde de güçlüdür, refah sağlanmıştır. Ancak zenginlik in yönlendirmesi olumsuz olacak, firmaları girişimciler değil, yöneticiler yönetecek, rekabete duyulan inanç ve rekabet azalacak, güçlü firmalar bile hükümet politikalarının kendilerini korumasından medet umacaktır; yenilikçilik dürtüsü ortadan kalkacak, çalışanlar ekonomi dışı konularla daha çok ilgilenir olacaklar, ulusal amaçlar zenginlik yaratmak yerine, zenginliğin dağılımında yoğunlaşacaktır. İnşaatçıların Coğrafyası açısından Porter in çözümlemesini daha öteye götürmenin şimdilik anlamı olmayacağından, buraya kadar özetlenenlerin yurtdışı müteahhitlik üzerinden irdelenmesine geçebiliriz. 7 7 İsteyenler, Porter in rekabet karosu nu kullanarak yurtiçindeki rekabetçi faktörlerin neler olduğunu, bunların hangilerinin yurtiçinde ve yurtdışında üstünlük kazandırabileceğini, yurt içindeki faktörlerin uluslararasılaşma sürecine ne ölçüde katkı sağlayabileceğini vb çözümleyebilirler. 18

21 Önsöz 1990 lı yılların sonlarında, Türk inşaat firmalarının uluslararası pazarlarda rekabet avantajları konusunda Porter in rekabet karosu nu kullanarak yapılan bir çalışma bulunmaktadır. 8 Bu çalışmanın bulguları, 21 kişiyle yapılan derinlemesine görüşmelerden elde edilmiştir. 9 Görüşmelerin de yapıldığı düşünülmektedir. 10 Öte yandan, İnşaatçıların Tarihi 11 kapsamında yapılan sözlü tarih çalışması sırasında Aralık 2004-Temmuz 2005 arasında 45 kişiyle görüşülmüştür. 12 İnşaatçıların Coğrafyası nda ise, Mart 2009-Mart 2010 arasında 53 kişi ile sözlü tarih görüşmesi yapılmıştır. 13 Özetlemek gerekirse, neredeyse yıllık bir zaman diliminde, yurtdışı müteahhitlik hizmetlerinin şu ya da bu biçimde doğrudan içinde olan yaklaşık 100 kişiyle yapılmış görüşmeler ve bu görüşmelerden süzülen bilgi ve deneyim söz konusudur. Bu bilgi ve deneyime dayanarak gerektiğinde yan bilgilerle de destekleyerek Türkiye deki müteahhitlerin yurtdışındaki serüvenleri ni, nereden nereye ve nasıl 8 Öz (2001). Ayrıca, Özlem Öz ün bu konuyla ilgili öteki çalışmalarına da bakılabilir: Öz, 1999, 2002a, 2002b, 2003 ve Şu 21 kişi ile görüşülmüştür: Selçuk Alten (TEPE, Genel Müdür), Savaş Bayazıt (DPT, uzman), Eren Güney (KİSKA, yönetici), K. Yılmaz Gürer (TMB, Genel Sekreter), M. Kaan Doğan (ATTİLA DOĞAN, İş Geliştirme Yöneticisi), Bülent Erdoğan (NUROL, Genel Müdür), Yüksel Erimtan (EMT, Yönetim Kurulu Başkanı), Ergil Ersü (GAMA, Yürütme Kurulu Üyesi), Turan Esen (NUROL, Genel Koordinatör), Oğuz Gürsel (KİSKA, Başkan), Mehmet Karabağ (Başbakanlık Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Müşavirliği, uzman), Önder Karaduman (BAYINDIR HOLDİNG, İnşaat Bölüm Başkanı), R. Cihat Kılıç (YENİGÜN, Genel Müdür), Atilla Önen (AGE, Başkan), Mustafa Özkan (İDİL, yönetici), Yaşar Özkan (YAŞAR ÖZKAN, Başkan), Kadir Sever (METİŞ ve TMB Yönetim Kurulu Başkanı), İbrahim Seyfettinoğlu (ZAFER, Genel Müdür Yardımcısı), Atilla Şenol (MESA, Yönetim Kurulu Başkanı), T. Mete Teoman (GÜRİŞ, Yönetim Kurulu Başkan Vekili), Bülent Varlık (TÜRK EXİMBANK, Araştırma Dairesi Başkanı). 10 Bunun nedeni, alıntı yapılan makalenin, yayımlanmış olduğu Construction Management and Economics dergisi tarafından 23 Eylül 1998 de alınmış olduğunu gösteren nottur. 11 Batmaz vd. (2006). 12 Görüşülenler ve kimlikleri için bknz. Batmaz vd. (2006: , 294). Birincisi sözlü tarih anlatıcıları, ikincisi sözlü tarih kayıtları başlığını taşıyan iki liste arasında önemli farklılık bulunmaktadır; ikinci liste, öncekine göre daha dardır. Özlem Öz ün görüştüğü 21 kişiden sadece dördü, Yüksel Erimtan (EMT), Yaşar Özkan (YAŞAR ÖZKAN), Atilla Şenol (MESA), Oğuz Gürsel (KİSKA) ile İnşaatçıların Tarihi kapsamında da görüşülmüştür. 13 Bu 53 kişi arasında, Özlem Öz ün de görüştüğü Bülent Erdoğan (NUROL), Yüksel Erimtan (EMT), Yaşar Özkan (YAŞAR ÖZKAN) ve Oğuz Gürsel in (KİSKA) yanı sıra İnşaatçıların Tarihi kapsamında da görüşülmüş olan Bedri Sever (METİŞ), M. Erdal Eren (TMB), Erol Üçer (GAMA), Gönül Talu (DOĞUŞ), İdris Yamantürk (GÜRİŞ), Nihat Özdemir (LİMAK), Nurettin Çarmıklı (NUROL), Şarık Tara (ENKA) ve Süleyman Demirel de bulunmaktadır. geldiklerini, Porter ın rekabet karosu nun yardımıyla çözümlemenin ilginç olacağı düşünülmektedir. Çözümleme yapılırken, Özlem Öz ün bulgularından 14 hareket edilecek, anılan bulguların İnşaatçıların Tarihi ve İnşaatçıların Coğrafyası kapsamında yapılan sözlü tarih görüşmelerinin bulgularıyla örtüşüp örtüşmediği üzerinde durulacaktır. İnşaatçıların Coğrafyası na bakıldığında, yaklaşık on yıllık dönemlerde ortaya çıkan kırılma noktaları nın olduğu görülmektedir: 1970 li yıllarda yurtiçi pazar durgunlaşmış, dünya petrol bunalımı, Kıbrıs Barış Harekâtı ve sonrası ülkeyi de, sanayileri de, firmaları da zor koşullarla baş etmek durumunda bırakmıştır li yıllarda Libya pazarı sorunlu duruma geldiğinde, yurtiçinde önemli altyapı (otoyol, baraj, köprü vb), konut ve konaklama tesisi yatırımları yapılmış, yurtdışı pazar tümüyle boşlanmamakla birlikte yurtiçi pazara yönelinmiştir lı yıllar, Sovyetler Birliği nin dağılması sonucu Orta Asya ülkelerinin, özellikle de Rusya Federasyonu, Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan ın önem kazanmasına yol açan bir başka kırılma ya tanıklık etmiştir li yıllar ise, Türk müteahhitlerin hem yurtiçi hem yurtdışı pazarda kazandıkları bilgi ve deneyim birikimini dünyanın değişik bölgelerinde ve değişik koşullar altında değerlendirdikleri yıllar olmuştur. Bu sürece biraz daha ayrıntılı bakıldığında görülenler şunlar olmaktadır: İnşaatçıların Coğrafyası, 1970 lerin başlarında, STFA ve ENKA nın Libya da çalışmalarıyla başlamışsa da, Sezai Türkeş in 1965 te Suudi Arabistan la, 1968 de de Libya da, sonradan STFA nın ilk yurtdışı işi olacak olan Trablus Limanı yla ilgilendiği, ama Libya daki Eylül Devrimi nden ötürü yurtdışına çıkışın 1972 yılına kaldığı bilinmektedir. Aynı yıl ENKA da Libya da çalışmaya başlamıştır. Feyzi Akkaya nın Sezai Türkeş ten, Bartın dan sonra memleket sınırları içinde dişine göre bir iş ele geçiremeyen diye söz etmesi; Şarık Tara nın,... aklımda Türkiye nin dışına çıkmak vardı. Çünkü bir müteahhitlik şirketinin konjonktürü karşılayabilmesi için muhakkak yurtdışında da işinin olması lazım değerlendirmesiyle birleştiğinde, 1970 li yılların başında STFA ile ENKA nın Türkiye sınırlarının dışına taşma yeteneğine ulaştıkları söylenebilir. Genellikle Libya ya yönelen söz konusu taşma da, Porter ın reka- 14 Öz (2001). 19