MiRAS Azerbaycan Kültürel M iras ı n

Transkript

1 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLERİ ~ MiRAS Azerbaycan Kültürel M iras ı n A raşt ırılmasına Destek Derneği Azerbaijan Cultural Heritage Support to Research Association Southern Federal Üniversitesi Tarih ve Uluslararası İlişkiler Enstitüsü Southern Federal University lnstitute of History and lnternational Relations Selçuk Üniversitesi Türk El Sanat l arı Araşt ı rma ve Uygulama Merkezi Selcuk University Research Ce.nter for Turkish Handicrafts UlU~lA~~ ~ ~'\Ül 1rlÜJ~9 A~lt~~ LI 9 f Ol~l<O[f?{ ~CO~<G~lE~~/SA~A ır ET~~~l~rt(lfE~~ INTERNATIONAL CULTURE, ART, FOLKLORE CONGRESS/ART ACTIVITIES Editörler: Doç. Dr. Osman KUNDURAC Ahmet AYTAÇ Rostov-na-Don/RUSY A 01 Mart 2016

2 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERİ ISLAM TASAVVUFU ' NUN YÖN V ERDİ G İ TÜRK PLAS T İK SANATLAR! Mutluhan TAş Ali Kemal KAKAN** İslam sanatları hayatı ve varlığı derin bir biçimde kavrama gücüne sahiptir. Bu sanatlar salt akıl ve salt duygu değildir. Akla, duyguya ve aşk'a dayanır. Düşüncemizi ve inancımızı oluşturan tevhid anlayışıyla örtüşür. Sanatımız güzeli arama, bulma ve kendini özgün şekilde duyarak ifade ederken; sistemli düşünmeyi ve felsefeyi bir tarafa bırakmaz. Bizi oluşturan ne varsa, sanatımızı oluşturan temellerde aynıdır. Türkçede sanat kelimesi, pek çok oluş ve nesnelere ilişkin durumu ifa.de etmektedir. Bu konuda Yıldırım (Akt:Atan,2013:595) şöyle der: ~ Türk İslam düşünce tarihinde çok önemli bir kavram olan sanat; amel, iş yapıı:ıa gibi anlamlara gelmektedir ve insanların akıl ve zekasını, tasawurunu, düş gücünü kullanarak yaptıkları faaliyetlere denmektedir." "Allah güzeldir, güzeli sever." Hadis-i Şerifine göre, gerçek güzelliğin mutlak güzellik olduğunu, bununda Allah'ın güzelliği olduğunu bilir. Müslüman sanatçıya göre diğer bütün güzellikler izafidir ve Allah'tan, kendi derecelerine göre pay aldıkları nisbette güzeldir. Bu düşünce sistemi yukarıda da belirtildiği gibi zaten Müslüman sanatçının yaşantısı ve yaşama bakışıyla, hatta özünden başlayarak tüm kainatı sarmalayan hayat algısıyla örtüşmektedir. Bu düşünceye istinaden denilebilir ki; Her çağ kendi gerçekliğini ve kendi zamanının algısını yaşarken değişmeyen tek şek şey Tevhid anlayışıdır. Bu konuyla ilgili olarak Tatar (2013:85) şöyle demektedir: "Tevhid inancı Allah'ın birliğinden ziyade Allah ile sürekli yüzleşme esnasında inananların kendilerini anlama, gözden geçirme, dönüştürme süreçleri olarak kendilerine dönüş tarzıdır." Yüzyıllar öncesinden günümüze kadar gelen ve inanç noktasından bakıldığında bu dünyanın sonuna kadar devam edeceğine iman edilen İslam dininin hayata, yaşama ve sanata dair algısı, geleneğin devamıyla birlikte form olarak değişkenlik göstererek resim sanat ı başta olmak üzere günümüz sanatları ve sanatç ı ları için de devam etmektedir denilebilir. Osmanlı Oevleti'nin Batı'ya açılma gayret_leri ile başlayıp 1933 lü yıllarda Türk sanatında Millilik anlayışının canlanmasına kadar geçen süreçte plastik sanatlarımızdaki bocalama devri, Müslüman Türk sanatçının 1933 ten sonra kendisiyle, inancıyla, değer yargı l arı ve yaşama dair algılarıyla yüzleşmesine ve özüyle yeniden tanışarak yoluna durakladığı yerden devam etmesiyle son bulmuştur. Bu sürecin çabucak atlatılabilmesinin en önemli sebeplerinden birisi de hiç kuşkusuz İslam dininin neşvesi olarak Türk insanının yaşam biçimine dahil ettiği Tasavvuf düşüncesidir. Türk-İslam tasavvuf düşüncesinin Türk plastik sanatlarının konulan içerisinde yer edinme süreci aslında başlamaktadır. Türk sanatını, Sanayi-i Nefise Mektebiyle başlangıcından bu yana yönlendiren en etkili kurumlardan biri olan Sanayi-i Nefise Okulu, çeşitli çabaların ardından 1883 yılında Osman Hamdi Bey'in müdürlüğü ile resim, heykel ve mimarlık eğitimine başlamıştır. O güne kadar manzara ve natürmortla sınırlı Türk resmine insan figürünü ' Doç. Dr., S. Ü. GSF, Konya *" Hattat, Konya. 229

3 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ / SANAT ETKİNLiKLERİ getirebilmek amacıyla yabancı hocalardan yararlanılmıştır. Bu dönemde Türk Primitifleri ya da Türk foto yorumcuları olarak tanımlanan ressamlar (Başkan, 1994:18) gibi fotoğraftan çalışan Osman Hamdi, onlardan farklı olarak figüre önem vermiş ve oryantalist bir yaklaşım benimsemiştir. Ancak Osman Hamdi'nin oryantalizmi, Semra Germaner'in dediği gibi (1997.C.lll.s: 1393) Batı l ı bir ressam ın kinden fa rklı olarak Doğu ve Osmanlı yaşamını yücelten bir yaklaşımda olmuştur. Resimlerinde camiler, şark köşeleri, türbeler ve bu mekanların içinde sıkça bulunan yaz ı, kalem işi süslemeler, rahleler, mihraplar gibi objelerini detaylı olarak çalışm ı ştı r. Cumhuriyet'in ilanından sonraki Türk sanatının temelleri, 1908 yılında Osmanlı Ressamlar Birliği olarak kurulan daha sonra Türk Ressamlar Cemiyeti (1921), Türk Sanayi-i Nefise Birliği (1926) ve Güzel Sanatlar Birliği (1929) adlarını alan cemiyetle at ı lmıştı r (İskender, 1983:1676). Bu grubun içinde Hoca Ali R ıza ( ), Avni Lifıj ( ), Ruhi Arel ( ), Namık İ smail ( ), İbrahim Çallı ( ) Halil Paşa ( ), ve Feyhaman Duran gibi isimler yer a l mış ve grubun adı Çallı kuşağı olarak anılmıştır (Elmas, 2000:50). Araştırmanın konusuyla da yakından ilişk ili olan İ b ra him Çall ı, " Mevleviler" isimli serisini de yine bu yıllarda (1920) yapmıştır (Taş,2010:31 ). İbrahim Çallı, Rus Ressam Aleksis Gritchenko'nun da etkisinde kalarak (Giray, 200:113) yeni bir konu ve yeni bir resim anlayışıyla, Galata Mevlevihanesi'nde sema yapan derviş l eri resmetmiştir. Şehabettin Uzluk: (1957:78) İbrahim Çallı'nın ölümünün ardından mevlit okutan Mevlevilerin bu hareketini, Çallı'nın Mevlevilere karşı inanç düzeyindeki ilişkisine ve muhipliğine bağ lam ı şt ır. Çallı'nın "Mevleviler" serisi her ne kadar yeni bir konu ve dönemine göre yeni bir resim anlayışı olsa da, salt yeni bir biçim deneme kaygısı olmaktan öte, ileriki bölümde de örnekleri verilen bazı sanatçılarda olduğu gibi, kendi inanç sistemiyle ilgili imgeleri resimlerinde gösterd iğ i düşünül eb ili r. Kübizm ve konstrüktivizm uzantısı eğilimlerden etkilenen Müstakillerin içinde yer alan Turgut Zaim ve Cevat Dereli gibi ressamlar, yerel ve geleneksel konu ları ele alan resimler yapmışlardır (Önel Kurt, 2002:17). Bu bağlamda, Cevat Dereli'nin 1970'1i yıllarda yapmış olduğu "Mevleviler'' isimli ça lı şmasın ı konumuz açısından da değerlendirmek mümkündür. D Grubu, 1933 ten 1947 yılına kadar her yıl olmak üzere toplam 15 sergi açm ı ş, dördüncü sergide Bedri Rahmi Eyü boğlu ve Turgut Zaim'le grup üyesi sekize çıkmıştır. Yedinci sergiye Halil Dikmen, Eşref Üren, Eren Eyüboğlu, Arif Kaptan ve Salih Urlalı'nın katılmasıyla on kişi olan gruba, dokuzuncu.sergide Hakkı Anlı, Sabri Berkel ve Fahrünnisa Zeid ve heykelt ıraş Nusret Suman'da katılır. Gruba en son katı lan ise onbeşinci sergide Zeki Kocamemi o lmuştur (Dal, 1983:3). Turgut Zaim ve Bedri Rahmi Eyüboğlu 'nda beliren geleneksel sanat esintileri ileriki yıllarda diğer sanatçılar üzerinde de etkili olmuş ve sanatçılar özgün bir Türk resmi için geleneksel Türk sanatlarını bir ç ı kış yolu olarak görmeye başlamışlardır. Böylelikle Türk resmini B atı kopyac ı l ı ğ ı ndan kurtarmaya çalışmış lard ır ' 1ı yıllarda başlayan bu hareketin dönüm noktası müzikte çok sesliliğe, edebiyatta sadeliğe ve Anadolu yaşamına, resimde minyatür, yazı, halı ve kilim gibi geleneksel sanatlarla Bat ı resminin sentezine gidilmesi o l muştur (İskender, 1983:1754). Bu sanatçılardan Elif Naci'nin "Soyut Kaligrafi" adlı çalışması, yazı kullanımına örnek olması bakımından önemlidir. 230

4 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLERİ Bireysel tavırların ön plana çıktığı ve grup hareketlerinin önemi kaybetmeye başladığı 1950'1i yıllarda, Batı ile paralel olarak soyut eğilimler yaygınlaşmaya başlamıştır (Yasa Yaman, 1998:99). Bu dönemde Aliye Berger'in "Bektaşiler" ve "Mevlevi Temalı Kaşıklar" adlı çalışmaları bulunmaktadır. Dinsel imge kullanımı açısından bakıldığında, kaligrafiden sonra en çok kullanılan sembolün Mevleviler olduğunu söylemek yerinde olabilir. Zira 1950'1i ve takip eden yıllarda Cemal Tollu ve Maide Arel, bazı resimlerinde Mevlevileri konu edinirken Fahrelnisa Zeid de soyut yaklaşımı ağır basan bir sanatçı olmasına rağmen zaman zaman resimlerinde Mevlevileri kullanmıştır. 1970!erde Sabri Berkel yazı sanatından etkilenen resimler yaparken Şemsi Arel, Abidin Elderoğlu ve Şevket Arman da kaligrafiden yola çıkarak oluşturulmuş soyutlamaları kullanmıştır. Arman'ın kaligrafiyi kullanmasında Arapça'yı çok iyi bilmesinin de etkili olduğu söylenebilir (Ersoy, 1998:34). Türk sanatçısı, Cumhuriyet sonrasında Avrupa'ya gidip oradaki sanat akımlarını inceledikten sonra yurda dönmüş ve kendisi de Batılı anlayışta resimler yapmıştır. Batılı anlayışla resim yapan sanatçıların bir kısmı, kendi geleneklerine ve tarihsel köklerine olan bağlıl ı klarının bir sonucu olarak çeşitli ulusal ve folklorik öğelerin içerisinde minyatür, halı, kilim, camaltı resimleri gibi öğelerle, çağdaş Türk Resminde ulusallık adına yeni bir çıkış noktası bularak, Türk resim sanat ının kuramsal alt yapısını oluştururken, içinde yaşadıkları Anadolu kültürünün inanç sistemlerindeki tasawufı sembol ve imgeleri de kullanmışlardır. Ancak, bu çalışmaların 1980 sonrasındaki kadar çeşitlilik içerdiği söylenemez sonrasındaki etkilenme sürecinin konularına göre değişkenlik gösterdiği gözlemlenmiştir.: Çağdaş Türk resim sanatının gerek 1980 öncesi ve gerekse 1980 sonrası etkilenme sürecinde en çok işlenen konu, hiç şüphes iz "Mevleviliktir" demek doğru olur sonrasında ise bu sıralamaya Bektaşilik ve semahlar, Hz. Ali, 12 imamlar, Kerbela vakası, Hallac ı Mansur ve felsefesi, İbn-i Arabi ve Vahdet-i Vücut felsefesi ile Erol Akyavaş'ta yeterince örnekleri görülen Gazali ve Felsefesi, Hz. Muhammed (s.a.v)'in Miracı gibi konular girmiştir. SONUÇ Yukarıda da belirtildiği üzere, tasawufi imge ve semboller gerek biçim olarak gerek plastik bir ifade unsuru olarak gerekse de içerik olarak, çağdaş olarak nitelendireceğimiz 19. yüzyıldan sonraki Türk resim sanatı içerisinde önemli bir yer tutmuştur kuşağıyla beraber biçim olarak ele alınan dint ve tasawufi konular, 1938 de başlayan "Yurt Gezileri" ile Anadolu'yu karış karış gezen ressamlarım ı z tarafından yeniden ele alınmıştır. 1950'1i yıllarda Anadolu'nun halıları, kilimleri, halk inançları ve minyatür, hat, vs. gibi geleneksel sanatları, Türk sanatçısının tuvallerinde farklı ifade ve tarzlarla yo rumlanmı ş, bu gelişmeler 1980 ve sonrasında üretim yapan ressamlara da bir referans oluşturmuştur. Bu konular içerisinde ise dini ve tasawufi konular, Türk resminin kuramsal altyapısının oluşumunda farklı bir çıkış noktası olarak yerini almıştır. Bilinçli ya da bilinçsiz, ne olursa olsun, Türk Sanatçısı kendisini var eden, kültürel değerlerini, mitolojik imgeleri, dini inançlarını, özelde ise tasawufı düşünce ve yaşam tarzını bir şekilde eserlerine konu ~dinmiştir. 231

5 ULUSLARARASI KÜL TÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKİNLİKLERİ KAYNAKÇA ATAN, Uğur (2013). "lsıam Görsel Sanatına Kuramsal Bir Bakış". Vl.Dini Yaymlar Kongresi Bildiriler Kitabı Kasım-01 Aralık İstanbul: Diyanet İşleri Ba şkanlığı Yayınları, BAŞKA N, Seyfi (1994) Osmanlı Ressamlar Cemiyeti. Ankara: Çardaş Yayınlan. ELMAS, Hüseyin(2000) Çağdaş Türk Resminde Minyatür Etkileri. Konya: Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları. ERSOY, Ayla( 1998). Günümüz Türk Resim sana tı : 1950 ' den 2000'e. lstanbul:bilim Sanal Galerisi Yayınları. GERMANER, Semra (1997). " Osman Hamdi", Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C.111, lstanbul, Yapı Endüstrisi Merkezi Yayınları, GiRAY, Kıymet(2001 ). Ergin İnan. İstanbul: Türkiye iş Bankasi Yayınları. ISKENDER, Kemal. (1983). "Cumhuriyet Dönemi Tiirkiyesi'nde Resim", Cumhu riyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.Vl,lstanbul, İletişim Yayınları. İ SKENDER, Kemal (1983). "Cumhuriyet Dönemi Tiirkiyesi'nde Sanat ve Estetik", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.Vll, İstanbul, İletişim Yayınları. ÖNEL KURT, Emine(2002) Sonrası Türk Sanatında Dinsel İmge Kull an ımı. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens titüsii. Sanat Tarihi Anabilim Dalı. İstanbul. TAŞ, Mutluhan(2010). Xlll. Yüzyılda Anadolu'da Hakim Olan Tasavvuf Düşüncelerinin 1980 Sonrası Çağdaş Türk Resim Sanatına Yansımaları.(Yayınlanmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Konya. TATAR, Burhanettin (2013). "Tevhid- Sanat ilişkisi Üzerine Felsefi Notlar". Vl.Dini Yaymlar Kongresi Bildiriler Kitabı Kasım-01 Aralık İstanbul: Diyanet işleri Başkanlığı Yayınları, UZLUK, Şehabettin(I 957). Mevlevilik'tc Resim, Res imde Mevleviler. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları. YARAR DAL, Esin(1983). "D Grubu ve Türk Resmindeki Yeri",S:15. Yeni Boyut. YASA YAMAN, Zeynep(I 998). "1950'1i Yılların Sanatsal Ortamı ve Temsil Sorunu". Toplum ve Bilim,S