ŞARKİYAT MECMÇASI. Edebiyat Fakültesi İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ YILDA İKİ KEZ YAYIMLANIR. ŞAR.IdYAT MECMUASI HAKEMLİ BİR DERGİDİR

Transkript

1 İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5019 I S S N İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ Edebiyat Fakültesi ŞARKİYAT MECMÇASI Say ı XVI 2010/1 ŞAR.IdYAT MECMUASI HAKEMLİ BİR DERGİDİR YILDA İKİ KEZ YAYIMLANIR İSTANBUL 2011

2 SEYYAH HU CHAO NUN BE TIANZHU ÜLKES NE SEYAHAT VE TÜRK TAR H BAKIMINDAN ÖNEM Eyüp SARITA Özet VIII. yüzy lda Çin den Hindistan a Budist klasiklerini temin etmek amac yla deniz yoluyla Hindistan yolculu una ç kan Kore as ll Budist rahip Hui Chao, dönü te karayolunu kullanarak Bat Türkistan bölgesinde ya ayan Türklerin, ya am ekilleri, gelenekleri ve kültürleri ve söz konusu dönemde Türklerin ya ad klar bölgeler ve bu bölgelere giden yollar hakk nda önemli bilgiler vermektedir. Seyyah n verdi i bu bilgilerin kaynaklarda geçen kay tlarla örtü mesi de erini daha da artt rmaktad r. Asl günümüze kadar ula mayan bu seyahatnamenin bir nüshas bat l bilim adamlar taraf ndan gün yüzüne ç kar lm t r. Bu k sa ara t rmam zda ülkemizde hakk nda her hangi bir çal man n yap lmad Hui Chao ve Seyahatnamesi ne dikkatleri çekmek üzere genel bir de erlendirme yap lmaya çal lm t r. Abstract Buddist monk of Korean descent Hui Chao who takes a journey by sea from China to India in order to obtain some information about Buddist classics uses land route on his way back and has been in West Turkestan. From his experiences there, he gives important data about the Turks living there and their way of living, their traditions, culture and also about the districts Turks lived at the time and the roads leading to these districts. The fact that these datum the traveler gives correspond to the information in the recordings increases its value even more. One copy of the travel book whose original version has not reached to our present day is brought to light by western science men. In this short research of ours, we tried to make an assessment and call attention to Hui Chao and his travel book about which there is no study made in Turkey. Yrd.Doç.Dr. Eyüp Sar ta, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Do u Dilleri ve Edebiyatlar Bölümü Çin Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Ö retim Üyesi. (eyupsaritas1991@hotmail.com)

3 106 Eyüp SARITA Seyahatnameler, tarih kaynaklar aras nda çok önemli bir yer tutmaktad rlar. De i ik dönemlerde ve farkl bölgelere seyahat eden gezginler (özellikle Çinli rahip gezginler) gezdikleri Türk ülkeleri ve topluluklar hakk nda oldukça ayr nt l bilgiler vermi lerdir. Çok eski ça lardan itibaren çe itli amaçlarla bat yönüne (Hindistan a) giden Çinli seyyahlar, bu gezileri s ras nda ya da yolculuklar sona erdikten sonra Türklerin ya ad klar bölgelere u rayarak, ki isel izlenimlerini kayda alm lard r. Bunlar aras nda Hun dönemi tarihi ile u ra an tarihçilerin yak ndan bildikleri Zhang Qian ( ), M.Ö. 138 y l nda bat yönüne do ru ilk gezisine, Yüec lar ( ) Hunlara ( ) kar müttefik olarak kazanmak üzere yola ç karken, her ikisi de birer Budist rahip olan Xuan Zang ( ) ile Hui Chao ( ) da, kutsal Budist klasiklerini temin ederek dini bilgilerini geli tirmeyi ve kutsal Hint ülkelerini gezerek hac olmay amaç edinmi lerdir. Çin, Japonya, Almanya, Fransa gibi çe itli do u ve bat ülkelerinde Orta Asya tarihi hakk nda bilgi veren seyyahlar ve onlar n yol notlar n konu alan ara t rmalar oldukça fazla ra bet görmesine ra men, ülkemizde bu gibi ara t rmalara duyulan ilginin canl oldu unu söylemek oldukça zordur. Oysa ad geçen gezginlerin verdikleri de erli bilgilerin önemli bir k sm Orta Asya Türk tarihini do rudan ilgilendirmektedir. Hui Chao ve seyahati hakk nda bir ara t rma yapmam z n nedeni ülkemizde Orta Asya Türk tarihi ile ilgili kay tlar ihtiva eden seyahatnamelere dikkat çekmek ve Türk tarihçileri taraf ndan pek ilgi gösterilmeyen Çinli Budist rahip Hui Chao nun, Türklerle ilgili kaleme ald bilgileri de erlendirmek ve onun seyahati hakk nda bilgiler vermeye çal makt r. 1. Seyahatnamenin Bulunu u Aslen Xinluo1 ( ) ülkesinden olan Hui Chao, küçük ya ta Çin e gelmi tir. Kaynaklarda onun hayat hakk nda fazla bilgi bulunmamaktad r. Çin 1 Tang döneminde ( ) Xinluo ad verilen Kore ile ilgili Xin Tang Shu ( ) ve Jiu Tang Shu da ( ) birer küçük bölüm bulunmaktad r. Kaynaklarda Xinluo nun co rafi konumu verilirken, buran n imdiki Kore Yar madas oldu u aç k bir ekilde anla lmaktad r. Xin Tang Shu, Cilt III, Shanghai, 1995, s

4 SEYYAH HU CHAO NUN BE TIANZHU ÜLKES NE SEYAHAT 107 kay tlar nda onun rahip olarak an lmas ve bir gemiyle o dönemde Tianzhu2 ( ) ad verilen Hindistan a giderek Budizm ile ilgili yerleri ziyaret etti i göz önüne al n rsa, Hui Chao nun çocuklu undan itibaren Budizm e itimi alm oldu una hükmedilebilir. Rahibin 780 y l nda öldü ü bilinmektedir.3 Hui Chao nun yazd seyahatname Be Tianzhu Ülkesine4 Seyahat ad n ta maktad r. Yine Tang ( ) döneminde ya am olan Hui Lin ( ) adl bir di er rahip, yazd Yiqie Jing Yinyi ( : Tüm Budist Eserlerin Foneti i ve Anlam adl eserinde bu seyahatnameye de inerek, söz konusu seyahat notlar n n üç bölümden olu tu unu belirtmi ve Çince telaffuzu ile birlikte bunlar n anlam n da içeren bir eser yazm t r. Fakat Hui Chao nun seyahatnamesi yaz ld ktan bir süre kaybolmu tur.5 Tan nm Frans z Sinolog Paul Pelliot, Aurel Stein den sonra 1908 y l nda Dunhuang a giderek buradaki ma aralar n birinde bulunan pek çok de erli arkeolojik kal nt ve yazma eserleri ülkelerine götürmü lerdir. te bunlar n içinde daha önce asl kaybolan Hui Chao nun seyahatnamesinin bir el yazmas kopyas n n bulundu u zannedilmektedir. Yap lan ara t rmalara göre, ma arada bulunan söz konusu seyahat notlar n n ba ve son k sm eksik olup, sadece orta k sm mevcuttur.6 Notlar dut a ac ndan yap lm ka t üzerine kaydedilmi tir y l nda Japonya da yay nlanan Büyük Budist Klasikleri adl çok kapsaml ve ana kaynak durumundaki eserde durum bariz bir ekilde ortaya ç kmaktad r. Bu kaynak Hui Chao nun bugün mevcut kay tlar n klasik Çince ile yaz lm ekliyle vermektedir. Belirtildi i üzere bu eserde de seyahatnamenin ba ve son k sm n n eksik oldu una i aret edilmektedir. 2 C hai, ( ) Sözlük Yay nlar, Shanghai 1995, s Minzu Cidian (Milletler Sözlü ü: ), Sözlük Yay nlar, Shanghai 1987, s Hindistan a Tang döneminde verilen isimdir. Mo Jiatuo ve Bolomen ad da verilirdi. Xin Tang Shu ya göre Be Tianzhu ( ) ülkesi unlard r: Do u Tianzhu, Bat Tianzhu, Güney Tianzhu, Kuzey Tianzhu ve Orta Tianzhu (Xin Tang Shu, Cilt XX, s. 6236). 5 Yang Jianxin ( ), Gu Xi Xingli ( : Eski Bat ya Seyahat Notlar ), Ningxia ( ) Halk Yay nlar, Yinchuan 1987, s Yang Jianxin, a. g. e. s. 45.

5 108 Eyüp SARITA Dolay s yla kitab n bu eksik ekline bakarak yazar n tespit etme imkan m z bulunmamaktad r. Daha sonra bilim adamlar n n yapt klar ara t rmalar sonucunda kitapta ad geçen Be Tianzhu Ülkesine Seyahat, yol güzergahlar, ilgili ülkelerin durumlar ve yukar da belirtti imiz rahip Hui Lin in söz konusu eserinde bahsedilen Be Tianzhu Ülkesi ile ilgili kay tlar ve di er baz ortak noktalar n tespit edilmesi ile bu eserin Hui Chao nun yazd seyahatnamenin kopyas oldu u sonucuna var lm t r.7 Fakat ne olursa olsun, bin y ldan fazla bir süre öncesine ait kaybolan de erli bir kitab n kopya nüshas n n bile bulunmas bilim dünyas için yine de büyük anst r. Hui Chao ile kendisinden yakla k bir as r önce yine Hindistan yolculu una ç kan ünlü rahip seyyah Xuan Zang aras nda baz ortak noktalar vard r. Her eyden önce, her ikisi de belirtildi i üzere Budist rahibi olup, seyahate ç k amaçlar da benzerlik göstermektedir.. zledikleri yol güzergahlar bak m ndan da benzerlik arz neden bu gezginlerden Xuan Zang VII. Yüzy l Hindistan Budizminin özelliklerini göz önüne sermektedir.8 Seyahat notlar n kaleme alma ekli ve üslubu bak m ndan bu iki seyyah birbirinden ayr lmaktad r. Xuan Zang gezisinin sona ermesinden sonra seyahati ile ilgili notlar n ö rencilerine yazd rm, Hui Chao ise bir yandan yolculuk yapm, di er taraftan notlar n bizzat kendisi kaleme alm t r. Seyahat s ras nda gördü ü her yeri ve görüp de etkilendi i her manzaray anlatmay ihmal etmeyerek ak c bir üslupla tasvir etmi tir. Vard her yerde, önce o bölgenin konumunu ve genel durumunu kaydetmi ve u rad her durak için ayr bir bölüm açm t r. Ziyaret etti i her merkezin büyüklü üne göre ayr nt l bilgiler veren Hui Chao, seyahat s ras ndaki notlar na herhangi bir bilgi eklememi tir. Dolay s yla verdi i bilgiler gerçek ve do al haliyle kalm t r.9 Hui Chao bu bak mdan da Xuan Zang dan ayr lmaktad r. ki seyyah n aralar ndaki bir di er fark ise udur: Xuan Zang Bat Türkistan a giderken Türk ülkesine u ray p buralarla ilgili bilgiler vermi, Hui Chao ise seyahate ç k yolculu una gemi ile ba lam ve Çin e geri dönerken Türk ülkesini gezmi tir. 7 Yang Jianxin, a. g. e. s Huang Xinchuan ( ), Geqianzhun ( ), Xuan Zang Yanjiu ( ) Xuan Zang Ara t rmalar, Makaleler), Lin Jizhong, Büyük Tang Xiyu Ji He Wang Wang Wu Tianzghu Guo Zhuan de Wenxue Dejing (Bat Bölgelerine Seyahat ve Be Tianzhu Ülkesine Seyahatin Edebi Özellikleri), Eski Eserler Yay nlar, Zhengzhou 1995, s Lin Jizhong, a. g. m. S. 354.

6 SEYYAH HU CHAO NUN BE TIANZHU ÜLKES NE SEYAHAT Seyahatname le lgili Do u Ülkelerinde Yap lan Ara t rmalar Ula lmas kolay olmas bak m ndan, bu bölümde sadece do u ülkelerinde yap lan ara t rmalara yer vermeyi daha uygun bulduk. Her ne kadar Almanya da baz tarihçiler 30 lu ve 40 l y llarda konumuz ile ilgili ara t rmalar yapm larsa da10, Çin ve Japonya gibi ülkelerdeki çal malar n sonuçlar bize daha çok orijinal gelmektedir. Hui Chao nun eserinin ortaya ç kar lmas ndan sonra, çe itli ülkelerden bilim adamlar dikkatlerini bu seyahatnamelere vermi ler ve bu yöndeki çal malar ba lam t r. lk olarak Çinli arkeolog Luo Zhenyu ( ), söz konusu eser ve yazar na ili kin bir ara t rma yapm ve sonucunu yay nlam t r. Luo Zhenyu ara t rmas n yaparken, tarihi ve edebi de eri büyük olan Hui Lin in daha önce de ad geçen eserinden geni ölçüde faydalanarak, Hui Chao nun seyahatnamesinin eksik yönlerini gidermeye çal m t r.11 Di er taraftan Kore as ll Çinli tarihçi Lin Zhizhong ( ), Xuan Zang ile Hui Chao nun yazd seyahatnameleri edebi özellikleri bak m ndan kar la t rarak k sa bir inceleme yapm t r.12 Seyahatini do udan bat ya yapan Hui Chao, notlar n n bir k sm n ayr nt l bir ekilde yazd için Fa Xian ( ) ve Xuan Zang n yol kay tlar yla kar la t r ld nda, birbirini tamamlayacak nitelikte oldu u görülür. Ne var ki içerik aç s ndan Türk boylar n n yo un olarak ya ad klar Çin in kuzeybat bölgesinin tarihi ile pek fazla ilgisi bulunmamaktad r. Fakat VIII. yüzy ldaki çe itli Türk bölgeleri hakk nda bilgi vermesi bak m ndan de erlidir. Seyahatnamenin kopyas yap l rken, sadece Jiamiluo13 ( ) ülkesinden Çin e dönünceye kadar olan bölümü dikkate al nan ve bir k sm eksik olan bu eserde oldukça fazla say da hata mevcuttur. Luo Zhenyu ve Tongtian Fengpa 10 W. Fuchs, Huei-chao s Pilgerreise, Zhou Zhaozu, Xiyu Wenhua Mingren Zhi (Bat Bölgeleri Kültürü, Me hur Ki ilerle lgili Kay tlar), Xinjiang Halk Yay nlar, Urumçi 1999, s Lin Zhizhong, Da Tang Xiyu, a. g. m. 13 Seyyah Xuan Zang da bu ülkeden geçmi tir. Onun eserinde Jiamiluo ülkesi, Jiaxian Miluo olarak geçmektedir. Buras imdiki Ke mir in güney kesiminde bulunmaktad r. (Yang Jianxin, a. g. m. s. 117, Rui Zhuanming, Da Tang Xiyu Ji Chuan Yi (Bat Bölgelerine Seyahatin Çevirisi), Guizhou Halk Yay nlar, Guizhou 1995, s

7 110 Eyüp SARITA gibi önde gelen ara t rmac lar dikkatli çal malar sonucu metinde geçen ve yanl yaz larak yanl anlamalara yol açabilecek baz Çin karakterlerinin do ru yaz l lar n parantez içinde belirtmi lerdir. Örne in, Jiamiluo ülkesinde ya ayan küçük atlar anlat lmak istenirken, küçük yerine az anlam na gelen sözcük kullan lm t r. Yazarlar bu gibi düzeltmeleri yaparak do rular n parantez içinde göstermi lerdir. 3. Seyahatnamede Bulunan Türklerle lgili Kay tlar Daha önce de belirtti imiz üzere, Hui Chao gemiyle gitti i Hindistan yolculu undan kara yoluyla dönmü tür. Dönü yolunda rastlad Türk ülkeleri ve topluluklar hakk nda önemli bilgiler vermi tir. Jiantuoluo ( ) ülkesinin14 hükümdar ve ordusu Türktür, halk ise Hu lara ( )15 mensuptur. çlerinde Polomen16 ( ) olanlar da vard r. Bu ülke daha önce Jibin17 ( ) ülkesine ba l yd. Onlar n Aye ( ) ad nda bir Türk hükümdar vard r. Bu hükümdar, kabilesi ve ordusuyla buray zaptedip güçlenmi ve kendini Jibin Hükümdar ilan etmi tir. Ülkenin kuzeyindeki halk, üzerinde a aç ve su bulunmayan so uk ve ss z bir da da ya arlar. Buran n halk n n dili, gelenekleri, giysileri ve iklim özellikleri Jiantuoluo ülkesinden farkl d r. Deriden ve ince pamuktan yap lm üst giysilerle çizme ve pantolon giyerler, Topraklar bu day ve arpa yeti tirmeye elveri li olup, süpürge dar s, akdar ve çeltik yeti mez, Bu kuzey halk genellikle hamur ürünleri ve yufka yerler. Jiantuoluo ülkesinden Be Tianzhu ( ) ülkesine ve Kunlun18 ( ) ülkelerinin hiç birinde üzüm bulunmaz, eker kam 14 Jiantuoluo, seyyah Fa Xian in eserinde Jiantuowei, Song Yun ün eserinde Qiantuowo, Xuan Zang n seyahatnamesinde ise Jiantuoluo eklinde yer almaktad r. Gandhara olarak bilinen bu ülke, Pakistan n kuzeybat s nda bulunan Pe aver in oldu u yerde idi. (Feng Zhunlu-Zhong Ling, Xiyu Di Ming (Bat Bölgeleri Yer simleri Sözlü ü), Zhonghua Yay nevi, Pekin 1980, s Eskiden Çin in kuzeyinde ve bat s nda ya ayan milletlere verilen genel isimdir. Kaynaklarda, Hunlara da Hu ad verilirdi. Wuhuanlar ve Xianbeiler Do u Hular na mensuptur. (Minzu Cidian, (Milletler Sözlü ü), Shanghai Sözlük Yay nevi, Shanghai 1987, s. 781). 16 Boluomen sözcü ü burada Hindistan i aret etmektedir. Çünkü Xin Tang Shu daki bir kayda göre Tianzhu ülkesine verilen isimlerden birisi de Boluomen d r. (Xin Tang Shu, Cilt XX, Bölüm 211, s. 6236). 17 Jibin ülkesi, Xuan Zang n eserinde, Jiabishi olarak geçer. Sanskritçesi Kapisa d r. (Rui Zhuanming, a. g. e. s. 61.) Buras imdiki Afganistan topraklar n n Nuristan bölgesi civar d r. Bu ülke bir süre Büyük Yüeçilere tabi olmu tur. (Xin Tang Shu, s. 6240). 18 Künlün ülkesi burada, Güneydo u Asya bölgesini i aret etmektedir. (Yang Jianxin, a. g. e. s. 118)

8 SEYYAH HU CHAO NUN BE TIANZHU ÜLKES NE SEYAHAT 111 yeti tirilir. Buradaki Türk hükümdar n n be tane fili, koyunlar ve atlar vard r. Deve, e ek ve kat rlar da çok fazlad r. Bu ülkeden güneye giden yol çok tehlikeli olup, yol kesen h rs zlar oldukça fazlad r. Buradan kuzeye do ru gidildi inde Xiye Zheduo19 ( ) ülkesine var l r. Bu ülkede birçok Budist tap na bulunur. Buran n hükümdar Türk olmas na ra men koyu bir Budizm inanc ndad r. Hükümdar n kendisi ve ailesi, yönetimi alt ndaki halk na öncülük ederek tap naklar n in as na yard m eder. Üstelik hükümdar her iki y lda bir kez olmak üzere dini törenler düzenleyerek kendisine ait her tür e ya, kad n, fil ve at gibi hediyeleri tap na a s nar. Kad nlar ve filler hariç, di er hediyelerin fiyatlar n ke i lere sorarlar ve onlar tekrar sat n al r. Bunlar n d nda kalan deve, at, alt n, gümü ve elbise malzemelerini ke i ler kendi gönüllerince sat p paras n harcayabilirler. Buran n hükümdar ile kuzeydeki Türk hükümdar aras nda önemli farkl l klar vard r. Onun o ullar ve k zlar da kendisi gibi mabetler in a ederler ve dini törenler düzenleyerek tap naklara çe itli hediyeler sunarlar. Onlar n ya ad klar ehir, Xingtouda Irma n n ( ) kuzey k y s ndad r. Jiantuoluo ülkesinden bat ya yedi günlük bir da yolculu undan sonra Lanbo 20 ( ) ülkesine var l r. Bu ülkenin hükümdar yok, bir lideri vard r. Yönetim olarak Jiantuoluo ülkesine ba l d r. Bu memleket giysi ve dil bak m ndan Jiantuoluo ülkesi ile benzerlik gösterir. Ülkede çok say da Budist tap na ve rahipleri vard r. Onlar Budizmin Mahayana mezhebine mensupturlar. Lanbo ülkesinden bat ya do ru sekiz günlük bir yolculuktan sonra Jibin ülkesine var l r. Buras da Jiantuoluo ülkesine ba l d r. Hükümdarlar yaz n Jibin de, k n ise Jiantuoluo da ya ar. Görüldü ü gibi, yaz n serin, k n ise l man yerleri tercih etmektedir. Jiantuoluo da kar ya maz, l k bir hava vard r. Jibin de hava çok so uktur ve buraya kar ya ar. Bu ülkenin halk Hulardand r. Ordular ve hükümdarlar Türktür. Giysileri, dilleri, yiyecekleri Toharistan21 19 Xiye Zhetuo,Fa Xian in eserinde Hetuo olarak kaydedilmi tir. Pakistan n kuzeyindeki Suat Irma n n güney taraflar d r. 20 Hindistan n kuzey kesiminde yer alan bölgede bulunuyordu. (Rui Zhuanming, a. g. e. s. 123). 21 Toharistan, Çin kayna Xin Tang Shu da Tuhuoluo eklinde geçer. Wuhu Irma n n (Amu Nehri) yukar mecras ndaki bölge ile Kundun Da lar merkez olmak üzere Afganistan n kuzey kesimi Toharistan olu tururlar. (Zhongguo Da Baike Quan Shu, Zhongguo Lishi (Büyük Çin Ansiklopedisi, Çin Tarihi Cildi), Pekin, 1994, s. 736) Xin Tang Shu ya göre buras daha önce Araplar n ya ad klar yerlerdi. Halk göçebelikle geçiniyordu. Hükümdarlar Yabgu ünvan n ta rd. (Xin Tang Shu, s. 6252).

9 112 Eyüp SARITA ( ) halk ile benzerlik gösterir. ster kad n olsun ister erkek, hepsi de ince pamuk kuma tan yap lm elbise, pantolon ve ayakkab giyerler. Erkek ve kad n giysileri aras nda büyük bir fark yoktur. Erkekleri saç ve sakallar n keserler, kad nlar ise saçlar n kesmezler. Bu topraklarda deve, kat r, koyun, at ve e ek beslenir. nce pamuktan yap lm kuma üretirler. Arpa, bu day ve lale yeti tirirler. Halk Budist inanc ndad r. Ülkede birçok tap nak ve ke i vard r. Yerli halk taraf ndan yap lan tap nak da çoktur. Büyük ehirlerinde Sakyamuni nin kemi i bulunan Shaxi Tap na ( ) ad verilen bir tap nak vard r. Hükümdar ve saray ileri gelenleri ve halk her gün buraya gelip ibadet ederler.22 Bu ülkenin insanlar Budizmin Hinayana mezhebine mensupturlar. Onlar da da l k bölgelerde ya arlar. Da tepelerinde ot ve a aç yoktur. Bu da lara bak ld nda yang n geçirmi bir izlenim edinilir. Jibin ülkesinden bat ya yedi günlük bir yürüyü ten sonra Xieyu23 ülkesi gelir. Onlar kendilerine Shehu Luosa Dana ad n verirler. Halk Hulara mensup olup, hükümdar ve ordular Türktür. Hükümdarlar Jibin hükümdar n n ye enidir (karde inin o lu). Hükümdar ba ka bir ülkeye tabi de ildir. Hükümdar ve maiyeti Türk olmas na ra men koyu Budist inanc ndad r. Çok say da tap nak ve ke i leri mevcuttur. Budizmin Hinayana mezhebine aittirler. So Duogan ad nda büyük bir Türk liderleri vard r. Bu hükümdar her y l bir defa, oldukça fazla miktardaki alt n ve gümü ü Budist tap na na hediye olarak sunar. Bu ülkenin daha bir çok hükümdar vard r. Giysileri, halk n gelenekleri ve al kanl klar ile toprakta yeti tirdikleri ürünler Jibin ülkesi ile benzerlik gösterir. Dilleri ise farkl d r. 22 Dubian Haixu Gaohan Shunzi, Ta Zang Jing (Büyük Budizm Klasikleri) Tokyo 1933, s Xieyu ülkesi Toharistan n güneybat s na dü mektedir. Kaynaklarda Cao Shutuo ve Caoju eklinde geçer. Bu ülkenin do usunda Jibin, kuzeydo usunda Fanyan, güneyinde Boluomen, bat s nda ran, kuzeyinde ise Hushi yer al r. Bu ülkede Jibinler, Türkler ve Toharl lar kar k olarak ya arlar. (Xin Tang Shu, s. 6253).

10 SEYYAH HU CHAO NUN BE TIANZHU ÜLKES NE SEYAHAT 113 Kang24 ülkesinden do u taraf na do ru gidildi inde Bahana ya25 var l r. Onlar n iki hükümdarlar vard r. Fucha Irma bu ülkenin ortas ndan bat ya do ru akar. Irma n güney kesiminde Dashi lara26 ba l bir hükümdar vard r. Bu topraklarda deve, kat r, koyun ve at yeti tirilir. Deri ve pamuktan yap lm giysi giyerler. Genellikle hamur i i g dalarla beslenirler. Dilleri biraz farkl olup, bu bak mdan ba ka ülkelere benzemezler Budizme inanmad klar için tap nak ve ke i leri yoktur. Bu ülkenin do usunda Guduo27 ad nda bir ülke vard r. Bu ülkenin hükümdar daha önce Tujue soyuna mensuptu. Yerli halk n yar s Türk, di er yar s ise Hulara mensuptur. Burada deve, kat r, koyun, at, s r ve e ek beslenir. Ba lar nda üzüm yeti tirilir. Bunlar n yan nda pamuk kuma ve bir tür keçe yap m na da rastlan r. Buran n halk da di er bölgelerde oldu u gibi pamuk ve deriden yap lm giysiler giyerler. Halk n bir k sm Toharca, bir k sm Türkçe, di er bir k sm da Hu dilini konu urlar. Hükümdar, liderler ve halk Budizme inan rlar. Birçok tap nak ve ke i lere sahiptirler. Budizmin Hinayana mezhebine dâhildirler. Fakat bu ülke imdi Dashi ( ) yönetimi alt ndad r. Yabanc lar n da dedikleri gibi, bu ülkeler ancak Çin in bir eyaleti büyüklü ündedir. Guduo ülkesinin erkekleri saçlar n keserler, kad nlar ise saç b rak rlar. Bu Hu ülkesinden kuzey yönüne do ru yol al nd nda Beihai a28 ula l r. Buradan tekrar bat ya gidildi inde ise, Xihai a29 var l r. Do u yönüne devam edildi inde ise Çin e girilir. Bu kuzey bölgelerinin hepsi Türklerin oturdu u s n rlar olu turur. Bu bölgede ya ayan Türkler Budizmi bilmezler, dolay s yla tap nak ve ke i leri de yoktur. Di er bölgelerde oldu u gibi pamuk 24 Han döneminde (M.Ö. 220-M.S. 206) Kangju ad verilen ülkedir. Hükümdarlar Yüeçilere mensuptur. Bir süre Türklere ba l kalm lard r. Hükümdarlar Chumuzhi Bat Göktürk ka an Yabgu Ka an n k z yla evlenmi tir. (Jiu Tang Shu, Cilt XVI, Bölüm 198, Pekin, 1986, s. 5310) Kang ülkesi imdiki Kazakistan n güney kesimi ile Sir nehri nin orta mecras aras nda kalan bölgede kurulmu tu. (Zhongguo Lishi, a. g. e. s 331). Kangjulüler Türk kabilesi olduklar için Türkçe konu urlard. (Minzu C dian, a. g. e. s. 1018). 25 Bahana, Shi Ji, han Shu ve Jiu Tang Shu da Dawan ülkesi olarak geçer. Orta Asya daki Fergana Havzas n n bulundu u yerdir. Xin Tang Shu da Ningyuan, Bahana ve Boluona eklinde kaydedilmi tir. Ülkede alt büyük, 100 küçük ehir bulunur. (Xin Tang Shu, s. 6250). 26 Tang döneminde ( ) Araplara verilen isimdir. 27 Xin Tang Shu da Guduo ve Keduo olarak heçer. Bu ülke ile ilgili ad geçen kaynakta sadece iki sat rl k kay t bulunmaktad r. Bu ülkenin uzunlu u li dir (yakla k 500 km.). Burada çok say da kurt ve leopar ya ar. Hükümdarlar Luo Quanjie, Yabgu ünvan n ta r. (Xin Tang Shu, s ). 28 imdiki Baykal Gölü dür. (C hai Shanghai Sözlük Yay nevi, Shanghai 1994, s. 879) 29 Günümüzde Do u Türkistan da bulunan Bostan Gölü ne verilen isimdir. (Cihai, a. g. e. Cilt III, s )

11 114 Eyüp SARITA ve deriden yap lm elbise giyerler. Yiyecek olarak böcek yerler. ehirleri ve evleri olmad için çad rlarda ya arlar, Su ve otlaklar n bulundu u yerlerde göçebe hayat sürerler. Erkekleri saçlar n keserler, kad nlar ise kesmezler. Dilleri ba ka ülkelerin dillerine benzemez. Öldürmeyi severler, iyiyi ve kötüyü bilmezler. Ülkelerinde kat r, koyun ve at beslenir.30 Konumuz olan Hui Chao nun seyahatnamesinde Türk tarihi ve kültürünü ilgilendiren kay tlar pek fazla de ildir. Fakat bunlar en az ndan bize bat Türkistan ve civar nda ya ayan Türk topluluklar hakk nda bilgiler vermektedir. Kay tlar dikkatle incelendi inde görülür ki, seyyah n baz ülkelerin sadece hükümdar ve ordusu Türk (örne in Jiantuoluo ülkesi), baz ülkelerin ise sadece halk n n bir k sm n n Türk tür (örne in Guduo ülkesinde oldu u gibi). Bu ülkelerin ordu ve yöneticilerinin Türk olmalar bize, onlar n Türk hakanl klar n n vassal devleti olduklar n göstermektedir. Seyyah, gezdi i ülkelerin co rafi durumlar ile halk n ya ay tarzlar ve al kanl klar ile ilgili ilginç bilgiler vermektedir. Seyyah n bu bölgede ya ayan Türklerin yedikleri yiyecek çe itleri, giydikleri giysilerin çe it ve özellikleri, topraklar nda yeti tirdikleri ürünler ile besledikleri hayvanlar tek tek saymas, seyahatnameyi içerik bak m ndan zenginle tirirken, ara t rmac lar için bu ülkeleri birbiriyle kar la t rma olana da vermektedir. Ayr ca bu bilgilerin, devrin Çin hanedan y ll klar yla kar la t r l p kontrol edilmesiyle Orta Asya n n siyasi ve kültür tarihi hakk nda sa lam bir fikir edinmemizi mümkün k lmaktad r. Hui Chao, gezdi i ülkelerin siyasi ve co rafi özellikleri, ya ay tarzlar, dini inan lar, gelenek-görenekleri ve biraz önce de sayd m z di er kültür unsurlar n gözler önüne sermektedir. Di er taraftan Türkler hakk nda her hangi bir hanedan y ll nda yer alan bir kayd incelerken, bu bilginin tam olarak hangi y llara ait oldu unu saptama kimi zaman imkâns z olmaktad r. Örne in, Xin Tang Shu adl Çin y ll ndaki kay tlar y llar n kapsamaktad r. Bu kaynakta tarih verilmeden kaydedilen har hangi bir bilginin hangi y llara ait oldu unu ortaya ç karmak ara t rmac lar için kimi zaman imkâns z olmaktad r. Oysa seyahatini VIII. Yüzy l n ikinci çeyre inde yapan Hui Chao nun kay tlar için böyle bir durum söz konusu de ildir ve bu bilgiler bizim için daha canl ve 30 Yang Jianxin, a. g. e. s. 115.

12 SEYYAH HU CHAO NUN BE TIANZHU ÜLKES NE SEYAHAT 115 ilginçtir. üphesiz seyahatnamelerdeki kay tlar, kaynaklardaki kay tlarla kar la t rarak sa laml kontrol edilmelidir. Seyyah m z n izledi i yol güzergâhlar n n, VII. Yüzy lda seyahat eden Xuan Zang n güzergâh ile benzerlik gösterdi in belirtmi tik. Hui Chao dan yakla k yüzy l önce seyahat eden Xuan Zang n eserindeki bilgiler oldukça ayr nt l ve çe itlidir. Ayn bölgeden bir as r sonra geçen Hui Chao nun tuttu u kay tlar dikkate al nd nda, Bat Türkistan devletleriyle ilgili VII. Ve VIII. Yüzy ldaki bilgilerin do rulu u ve bunlarla ilgili meydana gelen de i iklikleri anlayabilme imkan do maktad r. üphesiz ki, bunun için uzun ve yorucu bir mesai süresi gerekmektedir. Hui Chao nun gezdi i her bölgedeki halk n dini inan lar konusunda bilgi vermeyi ihmal etmemesi dikkat çekicidir. Seyyah bu meyanda Türkler aras nda bu devirde Budizmin yayg n denebilecek kadar ilerledi ini, hatta o kadar ki, baz Türk hükümdarlar n n bizzat kendileri dini törenler düzenleyip Budist tap naklar ve rahiplere maddi ve manevi yard mlarda bulunduklar n bildirmektedir. Di er taraftan, Budizmin daha çok Uygurlar aras nda yayg n oldu u, hatta bu dinin Uygurlar n sanat, edebiyat, ya ay tarz ve hatta dü ünce yap lar na derin tesirler yapt bilinmektedir. Bunlar göz önüne al nd nda, Uygur devri öncesi VIII. Yüzy l Türk topluluklar n n Budizme dair ne kadar önemli oldu u da ortaya ç kmaktad r. SONUÇ Seyahatnameler her ne kadar ak c bir üslup içinde bize renkli ve ilginç bilgiler verseler de, bunlar n nihayet bir insan taraf ndan kaleme al nd n ve onlar n da hata yap p hissi davranarak çe itli etkiler alt nda kalarak tarafs zl klar n kaybedebileceklerini unutmamak gerek. Bu nedenle gezginlerin verdikleri bilgiler, devirlerinin di er kaynaklar yla kar la t rarak s k bir kontrolden geçirildikten ve sa lam bir analiz yap ld ktan sonra bu bilgilerin güvenilir olup olmad klar anla labilir. Örne in, Hui Chao nun eserinde Xihai dan Çin in kuzey bölgesinde kar la t Türklerle ilgili olarak yiyecek olarak böcek yerler ve öldürmeyi severler, iyiyi ve kötüyü bilmezler eklindeki kay tlara rastlanmaktad r. Biz inceledi imiz Çin tarih kay tlar nda, Türklerin, koyun, at ve çe itli av hayvanlar n n etlerini yayg n olarak yedikleri hakk ndaki kay tlara rastlad k, fakat onlar n böcek yediklerine dair haberle kar la mad k. Dolay s yla, bu kay t göz önüne al narak, Türkler aras nda böce in yayg n olarak yendi i sonucuna var lamaz. Ayr ca seyyah n verdi i

13 116 Eyüp SARITA bilgilerin hangilerinin kendisine ait oldu unu, hangilerinin de duyduklar oldu unu ay rt etme imkan m z yoktur. Bu yüzden bu gibi bilgileri ihtiyatla kar lamam z gerekir. Türklerin öldürmeyi sevmeleri ve iyiyi-kötüyü bilmemeleri meselesine gelince: Her eyden önce tarihin hiçbir devrinde, hiçbir millet öldürmeyi kendilerine zevk edinmemi tir. Sava lar ve çe itli tarihi olaylara bakarak bu gibi yarg lara varmak çok yanl olur. Dolay s yla Türklerin öldürmekten ho land türünden varsay mlar dayanaktan yoksun görü lerdir. Yakla k 2000 y ll k bir devlet gelene ine sahip, sistemli ve köklü töreleri, devlet felsefesi ve çok eski bir tarihi geçmi i olan bir milletin iyiyi ve kötüyü bilmemek, ancak ilkel hayat tarz ndan kurtulamay p ak l ve iradesini ke fedememi ilkel insan topluluklar için mümkün olabilir. Seyyah, Türkler hakk nda bilgi verirken bunlarla ilgili har hangi bir aç klama ya da örnek vermemektedir. Bu nedenle, bu konuda tarihçilerin yapmas gereken en uygun davran ekli, söz konusu türden kay tlar hemen do ru olarak kabul etmeyip, konuyu daha ayr nt l bir biçimde ara t rmak olmal d r. B BL YOGRAFYA CIHAI ( ), Sözlük Yay nlar, Shanghai DUBIAN Haixu Gaohan Shunzi, Ta Zang Jing (Büyük Budizm Klasikleri), Tokyo HUANG Xinchuan ( ), Keqianzhun ( ), Xuan Zang Yanjiu ( ) Xuan Zang Ara t rmalar, Makaleler), Lin Jizhong ( ), Da Tang Xiyu Ji He Wang Wang Wu Tianzghu Guo Zhuan de Wenxue Dejing ( : Bat Bölgelerine Seyahat ve Be Tianzhu Ülkesine Seyahatin Edebi Özellikleri), Eski Eserler Yay nlar, Zhengzhou JIU Tang Shu, ( : Eski Tang Hanedan Tarihi) Cilt XVI, Bölüm 198, Pekin 1986.

14 SEYYAH HU CHAO NUN BE TIANZHU ÜLKES NE SEYAHAT 117 MINZU Cidian ( :Milletler Sözlü ü), Sözlük Yay nlar, Shanghai RUI Zhuanming,, Da Tang Xiyu Ji Chuan Yi ( : Bat Bölgelerine Seyahatin Çevirisi), Guizhou Halk Yay nlar, Guizhou W. Fuchs, Huei-chao s Pilgerreise, XIN Tang Shu, ( :Yeni Tang Hanedan Kitab ), Cilt III, Shanghai YANG Jianxin ( ), Gu Xi Xingli ( ) Eski Bat ya Seyahat Notlar ), Ningxia Halk Yay nlar, Yinchuan ZHONGGUO Da Baike Quan Shu, Zhongguo Lishi (, : Büyük Çin Ansiklopedisi, Çin Tarihi Cildi), Pekin ZHOU Zhaozu, Xiyu Wenhua Mingren Zhi ( : Bat Bölgeleri Kültürü, Me hur Adamlarla lgili Kay tlar), Xinjiang Halk Yay nlar, Urumçi 1999.