AZERBAYCAN GERÇEKLERİ (Ermeni Edebi Kaynaklarında)

Transkript

1 AZERBAYCAN GERÇEKLERİ (Ermeni Edebi Kaynaklarında) Elm və təhsil Bakü

2 Metinleri tertip eden, İsrafil Abbaslı çeviren ve toplayan: Filoloji Üzere İlimler Doktoru, Profesör Editör: Refik İMRANİ Güzel Sanatlar Üzere İlimler Doktoru, Profesör Türkçesine mesul: L.M.Bedirova Azerbaycan Gerçekleri. (Ermeni Edebi Kaynaklarında) Bakü, Elm və təhsil, 2015, 52 sayfa N qrifli nəşr «Elm və təhsil»,

3 EDİTÖRDEN Azerbaycan'ın eski ve zengin mirası Doğu kültürünün tarihsel gelişiminde önemlilik kazanmıştır. Ortaçağ'dan bugüne kadar Azerbaycan ve Doğu halklarının kültürel gelişmesinde büyük yere sahip olan binden fazla önemli bilim ve kültür adamı, komşu halklar tarafından büyük saygıyla anılmaktadır. Ama ne yazık ki, Azerbaycan'a komşu olan öyle uluslar var ki, Azerbaycan`ın genelkültürel mirasının gelişimini kıskançlıkla karşılamaktadırlar. Azerbaycan`ın tanınmış bilimadamları, müzisyenleri, yazar ve düşünürleri asırlarca bütün Doğu'nun edebi mirasını, müziğini, sanatını, bilim ve İslam kültürünü biçimlendirmiş ve bunları tebliğ etmişlerdir. Nesilden nesile aktarılan bu büyük hacimli kültürel miras çok sayıdaki bilimsel çalışmaların da temelini oluşturmuştur. Azerbaycan'ın tarihi toprakları ve onun asırlar boyu süregelen 3

4 kültürü her zaman Ermeni hay halkının ilgi odağı olmuştur. Ermeni milliyetçileri zamanla diğer halkların topraklarını, onların bilimsel ve kültürel başarılarını benimseyerek uluslararası ilişkileri zorlamıştır. Tarih gösteriyor ki, Haylar kısmen de olsa kendi isteklerine ulaşmış, şöyle ki, Azerbaycan kendi tarihi topraklarını ve asırlarca oluşmuş kültürel mirasını parça parça kaybetmiştir. Bu araştırma işi, Azerbaycan kültürünün ve biliminin gelişmesine, ayrıca gelecek nesiller için değerli bir katkıdır. Hayatının belirli bir bölümünü Erivan'da (Yerevan) yaşamış ve Ermeni dilini iyi bilen Azerbaycan'ın tanınmış araştırmacısı, filoloji üzere ilimler doktoru, profesör İsrafil Abbaslı arşivlerden toplamış olduğu zengin malzemelerle Azerbaycan Gerçekleri (Ermeni Edebi Kaynaklarında) kitabını yazmıştır. Kitabın yazarı burada, eski Azerbaycan-Türk kültürel mirasının Ermeni kültürü 4

5 üzerindeki üstünlüğünü gösterebilmiştir. Aynı zamanda Azerbaycan kültürüne son dönemin Ermeni bilim adamları tarafından yüksek değer verilmiştir. Azerbaycan kültürünün klasik örneklerinin benimsenmesi fikri çağdaş Ermeni bilim ve kültür adamlarının gözlerini o kadar kör etmiştir ki, onlar eski Ermeni bilim adamlarının Azerbaycan kültürü hakkında söylediği hoş sözleri bile unutmuş ve ciddiyyete almamışlardır. Bu kitabın, Azerbaycan'ın zengin kültürel mirasının tanıtımında büyük katkısı vardır. Kitapta, Ermeni bilim ve kültür adamlarının görüşlerinden parçalar yer alır. Bu parçalarda onlar açıkça Ermeni kültürü ve dilinin oluşmasında Azerbaycanca ve Türkçenin, Azerbaycan aşık ve halk müziği sanatının önemli yere sahip olduğunu itiraf ediyorlar. Bu itiraflardan şöyle bir sonuca varılır ki, Ermeni milletinin şekillendiği tarihsel süreçte kendi milli kültürü "yok" düzeyde olmuştur. 5

6 İ.Abbaslı'nın Azerbaycan Gerçekleri (Ermeni Edebi Kaynaklarında) kitabı Ermeni fanatiklerine karşı ideolojik mücadeleyi destekleyen olgularla zengindir. Kitabın çok baskılı yayını ve dünyaya yayılması Azerbaycan'ın zengin kültürünün tüm Doğu'ya ve Türk dünyasına net örnek olduğunu bir kez daha göstermiş olacaktır. 6

7 YAZARDAN Bu tercüme - derleme işi Ermeni kültürünün tanınmış temsilcilerinin (yazar ve şairlerin, bilim ve sanat adamlarının, genelde ise aydınların) Azerbaycan Türkleri ve Azerbaycan hakkında yüzyılların denemesinden çıkmış gerçeklerin doğurduğu fikir ve düşünceler temelinde hazırlanmıştır. Bilimsel, sosyal-siyasi durumun genel taşıyıcılarına belli olan bu bilimsel, sanatsal mülahazalar tarihi gerçeklerin akışında şekillenmiştir. Fakat bazen bu hususlara kesin karşı çıkanlar da olmuş, onları kabul edenler de olmuştur. Elbette, Ermeni dilli kaynaklarda tarihi kronolojiden (V-XVIII e.) farklı farklı yüzyıllara ait elyazmalarına, halk kitapları na, onlarca şair ve yazarların eserlerine, bilim ve din adamlarının araştırmalarına kadar Azerbaycan Türkleri ve onların kültürel-manevi mirası ile ilgili söylenilmiş 7

8 mülahazaları toplu bir çerçeveye sığdırmak mümkün değildir. Bu yayında ise Azerbaycan`nın manevi kültürünün etki gücü ve yayılma çevresini belirleyen nesnel ve mantıksal önermeler, tezler ve tüm bunları kendinde toplayan itiraflar sistematize edilmiştir. İtiraflar ise, her şeyden önce, ayrı ayrı tarihi kesimlerin doğurduğu kanaatlerdir. Bugün onları uzak tutmak çağdaş durum için güncel bir konudur ve bazı konulara açıklık, saydamlık getirebilir. 8

9 Arakel Tebrizli - XVII yüzyıl tarihçisi Köroğlu (Bu o Köroğludur ki, günümüzde aşıkların okuduğu türküleri okumuştur). Giziroğlu Mustafa Bey bin kişi ile (O, Köroğlu'nun arkadaşıdır, ve birçok türkülerinde onun adını anmıştır). Sonra özge Mustafa bey. Karakaş, Deli Nesib, Yola Sığmaz, Tanrı Tanımaz, Göyebakan Çıplak, Kosakosa, Gırlı, Siyah Saad, Ağacan Piri. Bunların hepsi Celali idiler... Arakel Davrijetsi. Tarih, Vağarşabat, 1896, s.87. Xaçatur Abovyan - ( ) Yeni realist edebiyatın kurucusu, yazar, eğitimcidemokrat. Bilgelik, bilim ve özge hikmetlerin tek kaynağı olarak kabul edilen Arapça ve Farsça`da Müslümanlar arasında saygı onların 9

10 mümin ve müteessirliyinden kaynaklanmaktadır. Çünkü, ortaçağda da eski diller hakkında bu tür hükümler söyleniyordu. Ama poetikliyi, seslenmesi ve akıcılığına göre tatar (Azerbaycan - İ.A.) gramer açıdan tüm diller arasında tek dildir. X.Abovyan. Eserlerinin tam Koleksiyonu, V cilt, Erivan, 1950, s Halk Tatarca (Türkçe - İ.A.) çoklu ifadeleri kabul etti ve şimdi de bunları çalıştırıyor. a.g.e, s.48 Manileri o amaçla yazdım ki, mecliste ekmek üste Türklerin (Azerbaycanlıların - İ.A.) söylediği böyle şeylerden Ermeniler de kendilerine özgü bir biçimde az çok dillerini tatlandırsınlar. Hiçbir şey dili o kadar tatlılaştırmaz sadece şarkı ve şiir tatlandıra- 10

11 bilir. Umarım ki, cemaat daha iyisini düzeltecektir. X.Abovyan. Eserlerinin tam Koleksiyonu, II cilt, Erivan, 1948, s.189. Herkes misafirliğe giderken veya şehrin içinden geçerken ben de fikrimi toplayıp dikkat ediyordum ki, bakalım halk konuştuğu veya eğlendiği zaman nelerden daha çok zevk alırdı. Her seferinde görüyordum ki, onlar meydanda, sokakta bir kör aşığı öyle dinliyor, öyle hayran oluyorlar ki, az kalsın ağızlarının suyu aksın. Mecliste, düğünde sazandasız hiç yemek yemek olur mu? Dedikleri Türkçe (Türkçe - İ.A.) idi, çoğu tek kelime analyamıyordu, ama dinleyenin, görenin ruhu cennete gidip geliyordu. X.Abovyan. Ermenistan'ın yaraları, Erivan, 1939, s.9. 11

12 Bizim yeni dilimizin (Aşkarabar - İ.A.) yarısı Türk (Azerbaycan - İ.A.) ve Fars sözleridir.... Onların dili bizim milletin ağzına o kadar lezzetli gelmiştir ki, Ermeniler kendi dillerini bırakıp şarkı, masal, hikmetli sözleri Türkçe (Türkçe - İ.A.) söylüyorlardı. Sebebi? Çünkü buna alışkanlık etmişlerdir. a.g.e., s Ermeni halk dili... kendi içeriği, hem de kendi biçim itibariyle eskiden (Grabar - İ.A.) dilden tamamen farklı olmuş ve her şeyde Tatar (Azerbaycan - İ.A.) diline benzemiştir. Günlük konuşmalarda halkın ağzından sadece bir-iki Türk (Azerbaycan - İ.A.) kelimeleri, hatta tüm ifadeler, cümleler duyuyorsun. a.g.e., s Türk (Azerbaycan - İ.A.) dili bizde o kadar yaygındır ki, hatta bu dili kadınlar ve 12

13 çocuklar bile anlamaktadır. Bu yüzden de halk içerisinde yaygın ve fıtraten şairlik yeteneğine sahip olan kişilerin Tatarca (Türkçe - İ.A.) şiir yaratmaları ve okumaları çok olağan bir durumdur. X.Abovyan, Nakaşavig, Erivan, 1940, s.48 Eski ve yeni dillerin başlıca farkı, konuşma tarzı ile sözdizimi yapısındadır. Bu açıdan eski Ermeni dili (Grabar - İ.A.) Avrupa dillerine, yeni Ermeni dili (Aşxarabar - İ.A.) ise Türk (Azerbaycan - İ.A.) diline benzer. a.g.e., s.45. Kim bilmiyor ki, insanın kalbi karaldıkda ona kelimenin, hatta türkü ve maninin yaptığı etki kadar hiçbir kılıç, hiçbir ilaç ve hiçbir uyku etki edemez... X.Abovyan. Eserlerinin tam Koleksiyonu, III cilt, Erivan, 1948, s

14 Kerem'in, Aşık Garip`in, Keşişoğlu nun şarkı ve masallarını aşıklar okuduktan sonra sazlarını ele aldıkları zaman insan ne yemek ne de içmek isterdi. Bir sazı da eline alıp, gece ve gündüz dağı, taşı dolaşmak, kendisi de bu günleri yaşamak istiyordu, belki de Allah onun karşısına öyle bir yar, öyle bir peri çıkaracaktı ki, gece gündüz onun yanında oturup, ne uyuya ne de gözünü kapata bilir, ona bakmak, onu tarif etmek, onun kokusunu hissedip ondan doya istiyordu. X.Abovyan. Eserleri, IV cilt, Erivan, 1947, s.3. Mikayel Nalbandyan - ( ) Yazar, eleştirmen, filozof, devrimci-demokrat. Bugün Türk (Azeri - İ.A.) ve Ermeni hemen hemen aynı beldede yaşıyor. Bu uluslar aynı doğanın etkisine tabidirler. Yakın zamanlara kadar da hemen hemen aynı 14

15 devletin hükümranlığı altında idiler. Her ikisi Asyalı, her ikisi doğulu, huy ve konuşma biçimleri doğal olarak birbirine yakındır. Bunun nedeni her iki ulus da Asyalı olduklarına göre, hiç kuşkusuz, aynı koşullar altında yaşamalarıdır. Kim milleti milletten ancak adı ve dini ile farklandırırsa, o bunun doğal psikolojik nedenlerinin ne olduğunu anlamıyor demektir. Türkün (Azerbaycan`lının - İ.A.) Ermeni'nin yanıklı ve hazin şarkıları ve şarkılarından aldığı lezzeti, Ermeni de Türkün (Azerbaycan`lının - İ.A.) şarkısından alıyor. Fakat ikisi için de Beethoven`in senfonileri Mozart'ın Don-Juan'ı dışarıda duyulan ses gibidir. Her ikisi de... Durna Nereden Geliyorsun?..., Köroğlu'nun Eyvaz`ın Gümüş Kemeri, Kerem ve Aşık Garip`in şarkılarını bin bir merakla okumayı tercih ederler. M.Nalbandyan. Eserlerinin tam Koleksiyonu, III cilt, Erivan, 1940.s

16 Eski nağme ve şarkıların... uzun havaların çoğunluğu Türklerden (Azerbaycanlılardan - İ.A.) alınmıştır. Ben, Ermenilerin yaşadıkları birçok yeri dolaşmış,ve bunlar üzerine hep de çalıştım ki, sadece Ermenice söylenmiş bir kelime duyayım. Fakat bu sözü dinlemek şimdiye kadar nasibim olmadı. M.Nalbandyan. Eserlerinin tam Koleksiyonu, I cilt, Erivan, 1945, s Öyle Türk (Azerbaycan - İ.A.) sözleri vardır ki, genelde Ermeni milleti tarafından kullanılıyor. Bu kelimelerin eski Ermenice olmasına rağmen yine de onlar millet içerisine o kadar derinden girmiştir ki,...bu sözleri halkın dilinden koparıp yerine kendi, fakat millet için ölmüş kelimeleri koymak olmaz. M.Nalbandyan. Eserlerinin tam Koleksiyonu, III cilt, Erivan, 1940, s

17 Gazaros Agayan - ( ) tanınmış yazar, eğitimci. Ermeni dili grameri ile Türkçe grameri birbirlerine çok benziyor... Ermeni halkı ve aşıkları Türkçe'yi (Azerbaycancanı- İ.A.) öğrenmekte ve bu dilde konuşmakta hiçbir zorluk çekmemişlerdir. Hatta şimdi de Türklerden (Azerbaycanlılardan - İ.A.) çok uzakta olmalarına rağmen, Türkçeyi (Türkçe - İ.A.) iyi konuşan bir çok Ermeni yazar vardır. Bu dil sanki Ermenilere özgü bir dildir. Şunu söylemek istiyorum ki, Ermeniler açısından Türkçe (Türkçe - İ.A.) şarkı söylemenin bir nedeni de bu dilin Ermenilere kolay gelmesidir, çünkü her iki dilde düşünmek yöntemi ve biçimi aynıdır. Q.Ağayan. Eserleri, III cilt, Erivan, 1940, s.331. Ermeni aşıkları... şarkıları (şiirleri) Ermenice değil, Türkçe (Türkçe - İ.A.) 17

18 oluştururlar. Ermeni dilinde okumak alışkanlığı hala aşıklar arasında yayılmamıştır. a.g.e., s O zamanki şarkılardan... en önemlisi ve yaygın olanı manilerdi. Öyle şarkılar vardır ki, onu ancak aşıklar bilir, bazıları da vardır ki, onları aşık olmayanlar da bilir ve okurlar, fakat maniyi herkes bilir, büyükler de, küçükler de, kadınlar da, erkekler de. Kendi üzüntülerini, zor durumlarını, kederlerini, kaygılarını manilerle belirtiyorlar, kendi sevgilerini, arzularını, özlemlerini manilerle bildirirler, kendi şikayetlerini, başvurularını, itirazlarını manilerle belirtiyorlar, kendi ölülerinin hüznünü manilerle belirtiyor ve en nihayet, her türlü fikir ve duygularını manilerle belirtiyorlar. a.g.e., s.325. Maninin... birinci, ikinci ve dördüncü mısraları aynı sözlerle sona erer, bu söz bi- 18

19 rinci mısrada belli olmaz, ikinci ve üçüncü mısralarda ise ayrı ayrı anlamlar verir. Maninin Türkçe (Türkçe - İ.A.) söylenilmesinin nedeni de budur ki, çünkü Türk (Azerbaycan - İ.A.) dilinde iki veya daha fazla anlamı olan bu ifadeler fazladır, ancak Ermeni dilinde yeterince değildir. a.g.e., s.325. Bir zamanlar Ağvan ülkesi Kralı'nın oturduğu şehir Terter idi. Şimdi ora dağıldı ve oraya Berde denir. O şehir şimdiki Gence ile Şuşa arasında Terter çayı üzerinde bir yerdir. Şahın, tüm Terter`i kapsayan, yeşilliklere donatılmış güzel sarayı burada idi. Bu eski yapay orman kendi dev çınarları ve kabak ağaçları ile doğal ormanları üstelerdi. Şehrin hatta en yüksek kuleleri bile bu ağaçların gölgeleri altında kalırdı. Onun dört tarafına çekilmiş büyük hisar, burada grup ile yürümek ve oynamak için ücretsiz erişimi olan esnek ve hızla kaçan keçiler ve geyikler için hiç de kafes rolünü oynamazdı. 19

20 G.Ağayan. Seçilmiş eserleri, Erivan, 1939, s.117. Doğuştan yetenekli aşık olmak, veya yaşlı aşık olmak, çok zengin bir hafızaya sahip olmak demektir. Öyle hafıza diyorum ki, beynine topladığını aylarca, yıllarca konuşulabilir ve bunlar bitmeyebilir. İyi aşık kendi döneminin tüm aşık destanlarını, geçmişin tüm tanınmış aşıkların ünlü şarkılarını ezbere bilmelidir. Gerçekten de bir kör aşık; Aslı ve Kerem i, Abbas ve Gülgez i, Hurşit ve Mehri ni, Şahmar Eli ni, Şah İsmail i ve Arap Kızı nı, Köroğlu nu; Papağan fıkralarını ve şimdi isimlerini hatırlamadığım, fakat kendi kulaklarımla duyduğum, sınırsız sayıda destanları baştan sona kadar ezbere bilirse, bundan şöyle sonuç çıkar; bu aşığın hafızası ne kadar güçlüdür. G.Ağayan. Modern Ermeni Sözlü Şarkıları, Daraz dergisi, 1893, 9, s.140'da. 20

21 Köroğlu'nun yiğitliği memleketimizin her yerinde, bütün uluslar arasında yaygındır. Türkler (Azeriler - İ.A.) onu Türk (Azeri - İ.A.), Kürtler onu Kürt, Ermeniler ise onu devşirme Ermeni olduğunu düşünürler. Onun türkülerini Türk (Azerbaycan - İ.A.) ve Kürtçe okuyan Ermenilerden başka diğer halklar da kendi dillerinde okuyor. Daraz dergisi, 1893, 5. Hovanes Tumanyan - ( ) ünlü şair ve yazar. Tatar (Azerbaycan - İ.A.) şarkılarında masal söylemek sonda gelmez. Bu şarkılardan çoğu efsane karakterinde, bir çokları da sanki bilinmeyen zamanlardan bize ulaşmış ve belirsiz şarkıcıların okuduğu uzun metin parçalarıdır, örneğin, Köroğlu ve Atı Hakkında Şarkı. Hov.Tumanyan. Sayat-Nova, Erivan, 1945, s

22 Atrbet - (Mubayiyan Sarkis Mıkirtiçi) , yazar ve tarihçi, İslam dini ve mezheplerine ait çeşitli eserlerin yazarı. Mehseti Gencavi (yani, aya benzer demektir) Gence dendir. O, kendi rübailerinin zengin anlamlı olması ile ün kazandı. Mehseti İslamı kötülerdi. O, kadını kendilerinin vahşi arzularına hizmet ettirmek için haremhanenin siyah perdesi arkasında tutsak eden mevhumat militanlarına karşı hep mücadele etmiştir. Mehseti edebi sahneye atılıncaya kadar... şairler kendilerinin kara bahtlarına ağlıyorlardı, fakat Mehseti kendisinin şiirleri ile onların iç yüzlerini tamamen değişti. Mehseti`nin selefleri şeriatı savunan ruhanilere karşı açıktan açığa mücadele etmezdi, ama Mehseti hicri V asrda (milâdî XII YY.) onun haksız yasalarını korkmadan eleştiriyordu. Bu kanun insanlığın yarısını oluşturan kadınları hukuktan mahrum etmiş ve onları umutsuz bir durumda bırakmıştı. 22

23 Yazar biliyordu ki, kadınlar onlar için belirlenmiş duruma tahammül ediyorlar. Mehseti biliyordu ki onun kardeşleri İslamın boyunduruğunu seve seve değil, üzüntüyle taşıyordu. Mehseti merhametsizce kadınların omuzlarına konmuş yükü sonuna kadar yapmalarına taraftar değildi. O, korkusuz bir aslan gibi Kur'an ve şeriat hapishanenin kapılarına, cezaevi müdürünün zincirlerine, celladların kılıçlarına ve işçilerin kırbaçlarına karşı saldırıyordu. Yeni, huzurlu ve mutlu bir yaşam taraftarı olan bu gerçek yazar, baharın gelmesini arzu ediyordu. Mehseti kendi fikri uğruna ve yiğitlik uğruna mücadele etti, hayatının sonuna kadar o kadının kalbinde özgürlüğe aşk arzusu coşub taşırdı. Q.Antonyan. Ermeni ve Azeri Halklarının Edebi İlişkisi, Bakü, 1955, s

24 G.Axverdyan - XIX yüzyıl edebiyatcısı Aşıklar daha dindar olanları zengin Ermeni dilinin daha o baştan sadece kendilerini yaratan ve kutsallıkları şiirlerinde övmek için tespit edildiğini tahmin edip, Ermeni sözleri ile ancak kendi dini ve nesihetamiz şarkılarını söylemiş, kendilerinin ilahi dininin kutsallığını suç bilerek, kendi güzel şiirsel duygularını Farsların, Türklerin (Azerilerin - İ.A.) ve Osmanlıların şivesinde terennüm etmişlerdir. G.Axverdyan. Sayat-Nova, Moskova, 1852, s.3-4. Abr. Zaminyan XIX. yüzyılın sonu ve XX. başlarında yaşamış edebiyatcı. Kanzaklı (Genceli - İ.A.) Nizami esrarengiz İsgendername yazmıştır. Kuşkusuz, bu genel inancın sonucudur. Dolayısıyla da XIII. yüzyılın sonlarında Xaçatur Gaçaretsi İskender'in eski ve yırtılmış Ermeni- 24

25 ce tercümesini bularak, yüzünü aktardı ve bu hoşa gitmeyen putperest eseri hoşa gelen yapmak için mukaddime ve hatime yazdı. Abr.Zaminyan. Ermeni Edebiyatı Tarihi, Bölüm I, Yeni-Nahçıvan, 1915, s.212. Yüksek öğrenim almış Hasan Bey Melikov adlı genç bir Türk, tüm engel ve yasaklara rağmen ilk kez olarak Bakü'de Türkçe gazete yayınlayacaktır. Biz özel olarak okuyucularımızın dikkatini bu hayırlı işe çekmek istiyoruz. Mşaq gazetesi, 1875, 8. Leo (Arakel Babaxanyan, ) - tanınmış tarihçi, yazar ve eleştirmen, profesör. Aşıklar için masallarda, şarkılarda anlatılan hayatı ifade etmek için Türk dili (Türkçe - İ.A.) Ermeni halk lehçelerinden 25

26 daha akıcı, daha anlamlı ve daha zengindir. Leo. Ermeni Tarihi, III cilt, Erivan, 1946, s ermeni Aşık yaratıcılığının az bir bölümü, hatta neredeyse önemsiz bir bölümü bizim literatüre aittir. Onların büyük eserlerinin çoğunluğu (destanlar, kahramanlık hikayeleri) ise Türkçedir. (Azerbaycancadır - İ.A.) a.g.e. Türk (Azerbaycan - İ.A.) halkı büyük kültürel yükselişler gösterdi. Dahası o, kapsamlı yaratıcılık yeteneğine de sahiptir. Bu yetenek kendini daha çok sözlü edebiyatta ortaya koymuştur. Burada atasözü ve örnekler özellikle zengindir. Bu örnekler aracılığıyla Türk (Azerbaycan - İ.A.) halkı kendisini tüm medeni milletlerin ortak yaratmış oldukları bakış açılarının katılımcıla- 26

27 rından biri olarak sergilemiştir. Türk atasözleri hem Rus, hem de diğer halkların atasözlerine benziyor. Bunlarda belirtilen görüş ve hükümlerin Türkler (Azeriler - İ.A.) için kutsal efsaneler kadar değeri vardır. Atasözü ve deyimlerde asırların birikimi vardır. İşte bu nedenle bunlar yazarı belli olan ifadeler olarak görülmektedir. Gerçekten atasözü. a.g.e., s.100. Osmanlılar boşuna Hoca nın Osmanlı Türk ü olduğunu söylüyorlar. Oysa ki diğer Türk halkları arasında da aynı tarihi şahsiyet Nasrettin Hoca ismi ile tanınmaktadır. Yaklaşık Doğu'nun tüm halkları bu fıkra ve deyimlerin oluşturulmasında yer almışlardır. Belki böyle fıkraların bir kısmının Nasrettin veya sadece Hoca, yahut Molla ile bir ilgisi yoktur. a.g.e., s

28 Aleksandr Şirvandze - ( ) tanınmış yazar, tiyatr yazarı. Size bellidir ki, ben Azerbaycan vatandaşı olduğuma göre için ilk vatanımın kültür meseleleri ile ve öncelikle Türk (Azerbaycan - İ.A.) tiyatrosu ve edebiyatının durumu ile hep ilgilendim. Bu nedenle Türk (Azerbaycan - İ.A.) halkının kültür alanında elde ettiği büyük başarıları görmek benim için çok gurur vericidir. Gerçekten de Türk (Azerbaycan - İ.A.) işçi sınıfının yaratıcı ruhu Çarizm in ayaklarına bağladığı zincirlerden Büyük Ekim devrimi zamanı özgür olarak eşi görülmemiş bir hızla yükseliyor. Türk (Azerbaycan - İ.A.) tiyatrosunun olağanüstü ilerleyişi beni özellikle gururlandırır....sizi temin ederim ki, bunların hepsi beni aşırı derecede mutlu ediyor. Erm. EA'nın Bilim ve Kültür Müzesi'nin bilimsel arşivi, Şirvanzade fonu, 143 /

29 Tridat Yepis Balean XIX. yüzyılın sonu XX. yüzyılın başlarında, din görevlisi, folklor toplayıcısı, yayıncısı. Aşıkların kullandıkları aletlerin ismi Türkçedir: Saz, santur, keman, yahut kamança, bağlama. Ermeni aşıkları, toplayanı Tridat Balean, I cilt, İzmir, Mamuryan Yayıncılık, 1911, s Dahası okudukları şiirlerin isimleri de Türkçedir: Koşma, destan, gelender, müstezad-gelender, muhammes-gelender, divani, gazel, rubai-divani, müseddes-divani, semayi, müseddes-semayi, nakşikarsemayi, yedeklik-semayi, dübeydi, muhammes, tecnis, zincirleme, dudakdeymez elifleme, satranç, kıt a, kaside, nakarat vb. a.g.e., s

30 Geğam Tarverdiyan- (XX. yüzyıl) tanınmış folklor toplayıcısı ve yayıncısı. Benim araştırmalarımdan topladığım Ermeni aşıklarının belli bir kısmı tamamen Türkçe şiir söylemişlerdir. Kalan aşıkların çoğunluğu ise kendi eserlerini Azerbaycan ve Ermeni dillerinde oluşturmuştular. Sadece Ermenice şiir oluşturan aşıkların sayısı den fazla değildir. Ermeni Aşıkları, I cilt, Erivan, 1937, s.19. Q.Levonyan - (XX. yüzyıl) folklor araştırmacısı, tiyatrocu Bu okulun (Türk-Osmanlı-Ermeni aşık okulu - İ.A.) aşıklarından herhangi birinin Ermeni dilinde okuması ender bir durumdur. Onlar kendi şarkılarını Türkçe Osmanlı sultanlığının devlet dilinde yazmışlardır. Q.Levonyan. Aşıklar ve Sanatı, Erivan, 1944, s

31 Mesrop Canaşyan - edebiyatçı Aşık yaratıcılığı Fars ve Türk kültürlerinin etkisi altında olmuştur. Bu etki hatta onların mahlaslarında yanı sıra oluşturdukları şiir biçimlerinin adlarında da korunmuştur. Uzun havaların sayısı 60'dan fazladır. Mesrop Canaşyan. Dış Ermeni Edebiyatı Tarihi, I cilt, Venedik, S.Qazar yayını, 1953, s.119. Manuk Abeğyan - ( ) edebiyatçı, folklor araştırmacısı ve dilbilimci. Erm. EA asil üyesi. Elimizin altında çeşitli seçenekleri olan 1700 kadar mani vardır. Maalesef bizim dilimiz çok anlamlı sözler bakımından zengin değildir, aynı anlam taşıyan ifadeler oldukça azdır, şöyle ki bunun için de kendimize yakın olan Türkçeye (Azerbaycancaya - İ.A.) müracaat ediyoruz. M.Abeğyan. Halk Türküleri, Vağarşabat, 1904, s

32 Hraçya Acaryan - ( ) ünlü dilbilimci ve edebiyatçı, Erm. EA asil üyesi. XI. yüzyıldan itibaren Türklerin Ermeniler üzerine yürüyüşü başlar, bu da etkisini daha çok dilde gösteriyordu. Türk-Tatar dillerinin cümle yapısı, cümlede kelimelerin dizilişine göre tüm Hint-Avrupa, tıpkı Ermeni dilinin kanun ve kurallarının aksidir. Örneğin, Hint-Avrupa dillerinde olduğu gibi Ermeni dilinde denir: Ben gördüm kuşu ağacın üstünde ötüyordu. Türk-Tatar dillerinde cümlenin sonundan başlayarak bu fikir şöyle belirtilmiştir: Ben ağacın üstünde öten kuşu gördüm. İşte bunun, yani Türk-Tatar dillerinin etkisi sonucu Ermeni dilinin gramer kurallarını da başkalaşmış ve aşağıdaki şekli almıştır: Ağacın üstünde okuyan kuşu gördüm. H.Acaryan. Yeni Ermeni Edebiyatı Tarihi, Vağarşabat, 1906, s

33 H.Manandyan ve H.Acaryan Görünür, bu şiirlerin özel boyutu olmuştur, çünkü onları Nesimi`nin, yani onun yazarının adına yazıyorlardı. Onların sayısı çok fazla idi. Budak1524 yılında 'den fazla Nesimi biliyordu. Bunların hepsi Nesimi`nin değil, ancak belli bir kısmı onundur, yine de yazarın ismi ile ilgili kalmıştır. Nesimi`nin şiirleri, halk tarafından sevilen ve kuşaktan kuşağa geçerek gelmiştir. Budak`tan 128 yıl sonra, 1652 yılında halen bu örnekler yaşamaktaydı. Nesimi`nin derisini soyarak öldürdüler. Ölüm tarihi belli değildir. Ama 1524 yılından önce değildir. H.Manandyan ve H.Acaryan. Yeni Ermeni Fedaileri ( ), Vağarşabat, 1903, s

34 Avedik İsahakyan - ( ) tanınmış şair, Erm. EA üyesi. Hacıbeyov kendi güzel operalarını yazarken Azerbaycan'ın zengin ve eşsiz halk müziğinden yararlanmıştır. Bu müzik her zaman Ermeni halkına doğma olmuştur. Bu müzik her zaman Ermeni ve Azerbaycan halklarını birbirine bağlayan kardeşlik ilişkileri içerisinde en güzeli olmuştur. Av.İsahakyan. Seçilmiş eserleri, IV cilt, Erivan, 1951, s.44 Nizami şiirinin tesiri bugün bile hakim İslam alemi şairleri üzerinde hükümranlık etmektedir. a.g.e., s.97. Nizami... kurguyu mümkün olduğunca gerçek hayata getirmiş, onu Azerbaycan halkının yaşamı ile yoğurarak Azerbaycan ve Kafkas`ın tarihi ve coğrafi adları ile kapatmıştır. a.g.e., s

35 Bizim kardeş Azerbaycan halkının manilerinden oluşan zengin bir şiir hazinesi vardır. Bu maniler aracılığıyla doğaya çok yakın olan bir halk tüm kendi yaşam tarzını canlandırmıştır. Onları oluşturanların isimleri belli olmasa da, yazarlar halk içerisinden çıkmış ve halk içerisinde erimiş kişilerdir. Onlar evlatlarını yitirmiş anneler, vatanlarından ayrı düşmüş mülteciler, sevmiş ve sevginin kurbanı olmuş erkekler ve kızlar... a.g.e., s.156. Bütün güzelliğiyle dağ havası gibi aşk, hasret, keder, kahramanlık, ıstırap, manilerin ruhu bunlardan oluşur, işte Azerbaycan halkının ruhu budur. a.g.e., Ermeni halkı da manileri çok seviyor. Onlar büyük bir sevgiyle Ermeni ve Azerbaycan manilerini okurlar. Ama özellikle 35

36 Karabağ ve Zengezur`un Ermenileri manileri Azerbaycanlılar kadar yakından duyarak okurlar, onlar aracılığıyla kendi arzularını bildirirler. a.g.e., s.157. Yüzyıllarca Azerbaycan ve Ermeni halkı birbirine büyük umutla bakmış, aynı toprakta, aynı güneşin altında yaşamışlardır. Azerbaycan halkının çok asırlık yaratıcılığı - atasözü ve deyimleri, şarkı ve müziği hep Ermeniler`e özgü olmuştur. Halk düşmanlarına, padişah ve beylere karşı savaşan epik halk kahramanı Köroğlu, bizim Ermenileri de aynı derecede mücadeleye ruhlandırmıştır. Bizim aşıklarımız aynı sazla tarih boyunca bize yakın olan Türkçe türküler söylemişlerdir. Ben küçük yaşlarımdan itibaren Azerbaycan türkülerini dinlerken halkımla birlikte kendimi doğma vatanımda hissettim. Sovetakan Hayastan gazetesi, 1938, 20 Nisan. 36

37 Nizami kendi döneminin öncü fakirlerini savunan filozof-şair idi. O, içten içe... İslam dini azgınlıklara, her türlü cehalete karşı çıkıyordu. Ezilen halkın ve kadınların özgürlüğünü, halkların dostluğu düşüncelerini tebliğ ediyordu. Nizami Gencevi. Leyla ile Mecnun, Erivan, 1947, s.4. (kitaba önsöz). O, (Nizami - İ.A.) bizim için, Kafkas halkları için aynı derecede doğal ve değerlidir. O, kendi hoşgörülü ve özgürlük fikirleri ile Kafkas halklarının kardeşliğine büyük katkısı olmuş ve olmaktadır. O, bizim Kafkaslıların karşılıklı ilişkilerinde her zaman yer alır. Nizami sadece Azerbaycan'ın gururu değil, aynı zamanda bizim Kafkas halklarının - Azerilerin, Gürcülerin ve Ermenilerin gururudur. Av.İsahakyan. Seçilmiş eserleri, IV cilt, Erivan, 1951, s

38 Yeğişe Çarents ( ) - tanınmış yazar. Kafkasya ve Azerbaycan'ın tanınmış tiyatro yazarı Cafer Cabbarlı`nın vefat haberini alınca çok üzülmüştüm. Bu tanınmış insanla birkaç görüşümden sonra onu anladım ki, onun şahsında sadece Azerbaycan yanı sıra tüm Kafkasya edebiyatı ve tiyatrosunu genel düzeyde tanıtan sanatçılarımız vardır. Kafkasya camiası içerisinde ön safta gidenlerden biri olmuş, bizim Bolşevik mücadelesi ve zaferini tasvir eden, bunu söyleyen sanatçı, öncü yazarı ve büyük zeka sahibi idi. Qrakan tert (Edebiyat Gazetesi), 10 Ocak, 1935, 1. Deren Demirçiyan - ( ) tanınmış yazar, Erm. EA üyesi. Nizami kendi eserlerinde Azerbaycan halkının yüzyıllar boyu oluşturduğu kültürün özetini vermiştir. Böylece o, Azerbay- 38

39 can halkının manevi kültürünü net bir biçimde sanatsal olarak yansıtmıştır. D.Demirçiyan. Büyük hümanist, Sovetakan Hayastan gazetesi, 21 Eylül, Onun (Nizami`nin - İ.A.) tüm fikirleri ve deyimleri, genellikle mevcut durumun aksine olarak, halkların diline düşer. Nizami`den birçok nesil ders almıştır. Şiddetin, kan dökmenin ve kurnazlığın hüküm sürdüğü bir dönemde bile Nizami`nin yaratıcılığı gelecek gerçek intibaha yetişmek için insanlığın kalbinde yaşamış ve kalmıştır. a.g.e., Qaregin Yeretsiyan - tanınmış gazeteci, Molla Nasreddin le aynı yılda yayına başlayan Hatabala dergisinin editörü Mirza Celil`in kendi meslektaşlarından birinin aracılığıyla sabah bana gönderdiği Molla Nasreddin in ilk sayısı hiçbir 39

40 zaman aklımdan çıkmaz. İnsanı derin düşüncelere sevk eden bu dergiyi açtım, okudum, uzun zaman resimlerine baktım ve bende böyle bir umut doğdu ki, bilgili, sosyal içerikli, kendi karşısına ciddi konular koyan bu dergi halk tarafından sevilecek. Ben her zaman Celil Memmedquluzade`nin edebi, eleştirel ve sosyal faaliyetlerini yüksek değerlendiriyorum. O, oldukça bilgili adam idi. Az konuşur, çok çalışırdı. O, bütün varlığı ile kendi halkına bağlanmıştır. Sovyet Ermenistanı gazetesi, 30 Mart, 1965, 38. A.Terteryan - Sovyet edebiyatcısı, Erm. EA üyesi. Ermeniler konuşmalarında hep Azerbaycan atasözleri ve deyimler kullanmışlardır. A.Terteryan. Abovyan`ın yaratıcılığı, Erivan, 1941, s

41 Nairi Zaryan - tanınmış Sovyet yazarı Kafkasya halklarının kardeşliği için mücadele eden, Azerbaycan edebiyatının büyük tanınmış yazarı Sabir`in anısı önünde başımı eğerek kardeş Azerbaycan edebiyatının büyük gününü kutluyorum. Komünist (Ermenice) gazetesi, 28.XII, Stepan Zoryan - tanınmış Sovyet yazarı. Nizami... kendi döneminden yükseklere kalkarak gelecek yüzyılların humanistlerine el uzatır. St.Zoryan. Azerbaycan'ın büyük şairi, "Sovetakan Hayastan" gazetesi, 21 Eylül, 1947, 222. Nizami dünyanın büyük şairlerinden biri olmuş, dünya edebiyatının söz devleri arasında sağlam yer tutmuş, özellikle Do- 41

42 ğu'da hem bir şair ve sanatçı, hem de mütefekkir gibi tek olmuştur. a.g.e.,... Biz bu büyük şairi (Nizamini - İ.A.) kendimize doğma sayıyoruz, çünkü onun eserlerinde çok değerli duygular ve düşünceler vardır ki, onlar bugün bile bizi heyecanlandırıyor ve düşündürüyor. a.g.e., Kendi sanatı ve fikirleri ile o, (Nizami - İ.A.) ister kendi kuşağında, isterse de sonraki bir çok şaire, ayrıca edebiyatçılarımızın anlattığına göre, ortaçağın birkaç Ermeni şairini de etkilemiştir. a.g.e., Nizami bize yakındır. Nizami eserlerinde Ermenistan hakkında ve şaire tanıdık olan bilic yaşlılar, yani bizim o zamanın ya- 42

43 zarları hakkında kızgın bir sevgiyle bahseder. St. Zoryan. Azerbaycan Halkının Dahisi, "Komünist" gazetesi, 27 Eylül, Biz gurur duyuyoruz ki, Azerbaycan'ın bu büyük oğlu bizim güzel Kafkasya`nın oğlu, dünyaya şöyle inciler - eserler vermiş ve bu eserler çoktandır ki, dünyanın söz sanatı devlerinin panteonunda Nizami`nin de yer tutmasına neden olmuştur. a.g.e., A.Karinyan - Erm. EA üyesi. Çarizmin, milliyetçiliğin, dini fanatizmin hakim olduğu günlerde ruhtan düşmemek ve ezilmemek için, gerçekten, tükenmez iradeye ve enerjiye sahip olmak gerekiyordu. Sabir gibi düşünürlere ve entelektüel militanlara tek kalmış şövalye ve deli ismi veriliyor, onlara gülüyor ve zu- 43

44 lüm ediyorlardı. İşte, böyle bir karanlık ortamda şair metanetini kaybetmez ve kuvvetli sosyal ahval-i ruhiye ile yoğrulmuş şiirinde halkların en geniş kesimlerinin devrimci eğilimlerini ve arzularını ifade ediyor... Sabirin biyografisi gösteriyor ki O, hakimiyetin başında olanların zulmünü gören bir şair, asi ve mübariz sivil bir şair idi. Onun eserlerinin her mısrasında sosyal şikayet ve nefret güdüsü çok net duyuluyor. A.Karinyan. Sabir Hakkında İki Kelime. Xorhurdayin qroğ (Sovyet yazarı) dergisi, Bakü, 1937, 1-2. Qurgen Boryan - tanınmış şair. Sabir`i ben Azerbaycanca okumadım. Ben onu ilk önce Rus, sonra ise doğma Ermeni dilinde okuyup tanıdım. Fakat, derler ki; iyi şairlerin şiirleri tercüme edildiğinde değer kaybederler. Burada, tabii, biraz gerçek vardır. Canlı konuşmalar, tonlamalar, 44

45 şiirin özel yapısı ve dilin doğal tatlılığı en mükemmel çeviri sırasında bile kaybolur. Fakat bu da doğrudur ki, gerçek şairi bile, pek başarılı olmayan çeviri sırasında bile yedi dağın arkasından tanıyabiliriz. Gerçek şiirin nefesini ve sanatkarın hararetli kalbinin atışlarını duyarken duyarsız kalmak olmaz. Q.Boryan. Azerbaycan Halkının Onuru, Qrakan tert 1.VI. 1962, 22. Bizi Sabir`den yarım yüzyılı aşkın bir süre ayırır. Fakat, zaman Azerbaycan halkının büyük yazarının lehine işlemiştir. Yıllar geçince Sabir bize daha yakın, daha doğma olmuştur ve bugün O, kendi kalp ve zeka zenginliğinin tüm deseniyle her zamankinden daha çok parlar. Kendi vatandaşları tarafından halk şerefi ve muhabbeti ile çevrili Sabir sadece ve sadece yerli Bakü'de granit motifleri üzerinde yükselmiş, hem de öyle 45

46 bir yüksekliğe kalkmıştır ki, buradan onu bütün dünya görüyor. a.g.e., A.T.Qanalanyan akademisyen, folklor araşdırmacısı Keyfi könne, kyandı kyoxvinı, Bir yılı u pir yılı ve Hasan kaçal, kaçal Hasan atasözleri Azerbaycan atalar sözlerinin ( Kef senindir, köy koxanın?, Bir olsun, pir olsun, Ya Hesen kel, ya kel Hesen ) Ermenileşdirilmiş versiyonu. Yukarıda söylediklerimizi önce şununla onaylayabiliriz ki, örneği verilen her üç atasözü Ermeniler ve Azerbaycanlıların birlikte yaşadıklarını (Karabağ, Zengezur, vb.) veya Azerbaycan'a komşu olan yerlerde yazıya aktarılmıştır, bir de onunla onaylayabiliriz ki, bu atalar sözlerinde olan köy, bir, pir (iyi, sadık) sözleri ve Hasan özel ismi Ermenicede ayrıca geçmez ve Türkçe'den geçmiştir. A.Qanalanyan. Atasözü, Erivan, EA yayın-tı, 1955, s.34 (kitaba önsöz). 46

47 A.Arşaruni - edebiyatçı Azerbaycan dili, neredeyse Ermeni aşıklarının ve Ermeni halkının yerli dili olmuştur. Aksi takdirde, onlar (aşıklar - İ.A.) dinleyiciler karşısında başarılı ola bilmezlerdi ve onların dili dinleyiciler için anlaşılmaz olurdu. A.Arşaruni. Nizami ve Ermeni Edebiyatı, Nizami almanaxı, III kitap, Bakı, 1941, s Sayısız Ermeni aşıklarının hem Ermeni, hem Azerbaycan hem de Gürcü dillerinde başarıyla yazdıkları kendi şiirleri hakkında konuşmak gereksizdir. Azerbaycan folkloru ve Azerbaycan halkının klasik edebi irsinden Ermeni halkı başarıyla yararlanabilmiş, bu edebiyat ve folklor Ermeni halkı tarafından her zaman sevilmiştir. a.g.e., s

48 Q.Antonyan Filoloji üzere ilimler doktoru, edebiyatçı XIII. yüzyıldan itibaren bizim yazarların bir çoğu - Xaçatur Qaçaretsi, Ağtamaretsn, Konstantin, Yerzenkatsi, Sayat-Nova, Proşyan, Paffi, Tumanyan, Papazyan, İsahakyan, Teryan vb. az çok Nizami yaratıcılığı ile ilgilenmiş, onun konu ve kahramanlarını kullanmış, Azerbaycan halkının bu büyük şairinin ölmez eserlerini derinden benimsemişlerdir. Q.Antonyan. Nizami ve Ermeni Edebiyatı, Bakü, Azerneşr, 1947, s.122. Doğu'nun ünlü masal ve aşk destanları Aşık Garip, Aslı Kerem, Şah İsmail, Ferhat Şirin, Leyla Mecnun, kahramanlık motifleri ile zengin olan Köroğlu Azerbaycancada Ermeniceye tercüme 48

49 edilmeye, tebdil edilmeye, yahut aynı bağlamda oluşmaya başlanmıştır. Q.Antonyan. Literatürde Ermeni- Azerbaycan Dostluğu, Erivan, Haypethrat, 1962, s.23. Leyla ile Mecnun Arap masalı olması ve Arapların saldırıları sırasında Kafkas halkı arasında yayılması fikri kabul görülmüş ve yaygınlaşmıştır. Fakat şunu da biliyoruz ki, Leyla ile Mecnun masalı Kafkas halkları arasında XII. yüzyıldan başlayarak yahut sonralardan bilinmektedir. Kafkasya'da Arapların yürüyüşü ve hakimiyetleri dönemi VII. yüzyıldan X. yüzyılın başlarına kadar devam etmiştir. Gerçekten de, Leyla ile Mecnun Ermeni folkloruna ve edebiyatına folklor aracılığıyla geçseydi, demek ki bu masal Ermeni ortamına VII-X. yüzyıllarda, yani Arap hilafeti zamanında geçmesi gerekiyordu. Fa- 49

50 kat böyle değildir: Leyla ile Mecnun bizde Nizami`den sonra yaygınlaşmıştır. Bu demektir ki, Leyla ile Mecnun ister Ermeni edebiyatına, isterse de başka ulusların edebiyatına Nizami ile dahil olmuştur. Ama Nizami`den sonra çeşitli halkların birçok yazarı bu güzel doğu hikayesini konu etmeye başlamışlardır. Nizami`den önce ise hiç kimse onun hakkında yazmamıştır. Burdan da o sonuca varılır ki, Nizami Leyla ile Mecnun un konusunu folklordan almış, kendi düşüncesiyle bu büyüleyici aşk destanını tüm Doğu'da tanıtmayı başarmış, onun ilk folklor örneği olduğunu unutturdu. Hüsrev ile Şirin ve İskenderun karakteri de Ermeni literatüründe, hemen hemen aynı veya biraz farklı bir şekilde yayılmıştır. a.g.e., s

51 Azerbaycan Gerçekleri (Ermeni Edebi Kaynaklarında) 51

52 "Elm və təhsil" nəşriyyatının direktoru: professor Nadir Məmmədli Dizayn: Zahid Məmmədov Texniki redaktor: Tünzalə Vahabova Тел: ; Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev küçəsi, 8-ci döngə 4. 52