ÖZET Yüksek Lisans Tezi KIRMIZI YUMAK (Festuca rubra L.) IN DEĞİŞİK AZOTLU GÜBRELEME KOŞULLARINDA BİTKİSEL ÖZELLİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Elif KESEM

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ KIRMIZI YUMAK (Festuca rubra L.) IN DEĞİŞİK AZOTLU GÜBRELEME KOŞULLARINDA BİTKİSEL ÖZELLİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Elif KESEMEN TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2008 Her hakkı saklıdır.

2 ÖZET Yüksek Lisans Tezi KIRMIZI YUMAK (Festuca rubra L.) IN DEĞİŞİK AZOTLU GÜBRELEME KOŞULLARINDA BİTKİSEL ÖZELLİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Elif KESEMEN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Cafer S. SEVİMAY Bu araştırma Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri bölümü Deneme Tarlası nda yıllarında tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme deseninde üç tekrarlamalı olarak yapılmıştır. Deneme materyali olarak üç farklı kırmızı yumak varyetesi kullanılmış ve parsellere, vejetasyon dönemi sonuna kadar her ay 0,2,4,6,8 g/m 2 dozlarında azot uygulanmıştır. Araştırmalardan elde edilen verilere göre, çıkış hızı ve kaplama hızı bakımından Festuca rubra var. rubra en erken çıkışı yapmış ve en kısa dönemde toprak yüzeyini kaplamıştır. Kışa dayanıklılık bakımından çeşitler yanında gübre dozu daha etkili olmuştur. Çeşitler ve gübre dozları kaplama derecesine tesir yapmamıştır. Bitkilerde yenilenme gücü bakımından çeşitler arasında fark bulunmazken düşük oranlardaki gübre dozlarının etkisi daha fazla olmuştur. Gübre dozlarının miktarı arttıkça parsellerde görülen yabancı otların sayısı önemli derecede azalmıştır. Gübre dozları kırmızı yumak çeşitlerinde çok önemli bir seyrekleşmeye neden olmamıştır. Artan dozdaki azotlu gübreleme, beraberinde kırmızı yumak çeşitlerinde yaprak genişliğinde artışlara neden olmuştur. Yaprak dokusunda hem çeşitler arasındaki fark hem de azot dozları etkili olmuştur. Kırmızı yumak ve denenen gübre dozları kardeş sayısında interaksiyon oluşturmuştur. Bu ilişki çok önemli düzeyde meydana gelmiştir. Yaprak rengi bakımından gübre dozları arttıkça renk daha koyulaşmıştır. Ayrıca ilkbahar, yaz ve sonbahar aylarında yaprak renginin koyuluğu daha fazla olmuştur. Bitkilerin genel görünümü bakımından mevsimler arasında çok önemli bir değişiklik gözlenmezken artan gübre dozları ilkbahar, yaz ve sonbaharda daha güzel görünüme neden olmuştur. Araştırma sonucunda Festuca rubra var. rubra çeşidi artan gübre dozları ile beraber daha iyi bir gelişme göstermiştir. Köksaplı olması diğer çeşitlere oranla daha ön plana çıkmasını sağlamıştır. Metrekareye 6-8 gr uygulanan azot dozu diğer gübre dozlarından daha etkili olmuştur. Şubat 2008, 48 sayfa Anahtar Kelimeler: Kırmızı yumak, çıkış hızı, kaplama hızı, kışa dayanıklılık, kaplama derecesi, yaprak dokusu, yaprak rengi, yenilenme gücü, kardeş sayısı, genel görünüm, yabancı ot oranı ve seyrekleşme derecesi. i

3 ABSTRACT Master Thesis EVALUATION OF PLANT CHARACTERISTICSA OF RED FESCUE (Festuca rubra L.) USING VARIOUS NITROGEN DOSES Elif KESEMEN University of Ankara Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops Supervisor: Prof.Dr. Cafer S. SEVIMAY The study was carried out at the department of Field Crops, Faculty of Agriculture, University of Ankara, Turkey during using split plots of randomized blocks with three replications. Three different red fescue cultivars were used as experimental material and the plots received 0, 2,4,6,8 g/m 2 / month nitrogen during various vegetative growth periods. On the basis of germination speed and ground cover speed, it was concluded that the Festuca rubra var. rubra was the best cultivar. On the basis of winter hardiness, it was concluded that fertilizer dose affected the winter hardiness of respective cultivars. No test was performed to evaluate the effects of cultivars and fertilizer doses separately. No variation was recorded among cultivars on the basis of regeneration, however, regeneration was affected by the fertilizer doses. An decrease in the peregrine plant ratio with each increase in the dose of fertilizer was very evident. No effect of fertilizer doses on the red fescue population was recorded. However, each increased dose of fertiliser was accompanied with an increase in the size of leaves of red fescue. This variation was very evident among three cultivars and among each dose of fertiliser for each cultivar. A significant interaction was recorded between the cultivars and fertiliser doses on tillering of red fescue. An increase in greenness of leaves was also recorded with each increase in the dose of fertilizer. Besides this more green leaves were recorded during spring, summer and autumn months. Generally, the seasonal variation did not effect the general looking of the plants however, the fertilizer dose affected the general looking of the plants. It was concluded that Festuca rubra var. rubra with early fertilizing could give better results. Moreover, the variety had erlier rooting compared to other cultivars such that 6-8 g/m 2 fertilizer dose was more effective compared to other fertilizer doses. February 2008, 48 pages Key Words: red fescue, spring growth speed, ground cover speed, winter resistance, ground cover degree, leaves structure, leaves colour, renew power, number of stem, general appearence, peregrine plant ratio and infrequency degree. ii

4 TEŞEKKÜR Kırmızı yumak (Festuca rubra L.) ın değişik azotlu gübreleme koşullarında bitkisel özelliklerinin değerlendirilmesi konulu araştırmayı yüksek lisans tezi olarak veren ve araştırma boyunca bana yol gösteren danışman hocam sayın Prof. Dr. Cafer Sırrı SEVİMAY a, çalışmalarım süresince maddi manevi desteklerini esirgemeyen değerli bölüm başkanımız sayın Prof. Dr. Sebahattin ÖZCAN a, denemenin kurulmasından itibaren çalışmamın birçok aşamasında tüm çalışkanlığı ve samimiyetiyle bana yardımcı olan Türkan TURAN ile tarla teknisyeni Arslan ÖKSEL e ve aynı zamanda her zaman yanımda olan aileme en derin duygularımla teşekkür ederim. Bu tez çalışması, TÜBİTAK Hızlı Destek Programı kapsamında 105O721 sayılı proje olarak desteklenmiştir. Elif KESEMEN Ankara, Şubat 2008 iii

5 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii ŞEKİLLER DİZİNİ. v ÇİZELGELER DİZİNİ... vi 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ 4 3. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma Yeri Araştırma yerinin toprak özellikleri Araştırma yerinin iklim özellikleri Materyal Köksaplı kırmızı yumak (Festuca rubra var rubra) Köksapsız kırmızı yumak (Festuca rubra var commutata) Narin kırmızı yumak (Festuca rubra var. trichopylla ) Yöntemler Verilerin Elde Edilmesi İncelenen özellikler Çıkış hızı Kaplama hızı Kışa dayanıklılık Kaplama derecesi Yaprak dokusu Yaprak rengi Yenilenme gücü Kardeş sayısı Genel görünüm Yabancı ot oranı Seyrekleşme derecesi BULGULAR VE TARTIŞMA Çıkış Hızı Kaplama Hızı Kışa Dayanıklılık Kaplama Derecesi Yaprak Dokusu Yaprak Rengi Yenilenme Gücü Kardeş Sayısı Genel Görünüm Yabancı Ot Oranı Seyrekleşme Derecesi SONUÇ. 39 KAYNAKLAR. 45 ÖZGEÇMİŞ iv

6 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1 Farklı gübre dozları uygulanan üç kırmızı yumak varyetesinde çıkış hızına ait ortalamalar (gün) Şekil 4.2 Farklı gübre dozları uygulanan üç kırmızı yumak varyetesinde kaplama hızına ait ortalamalar (gün). 25 Şekil 4.3 Farklı gübre dozları uygulanan üç kırmızı yumak varyetesinde kış şartlarına dayanıma ait ortalamalar Şekil 4.4 Gübre dozlarına ait yaprak dokusu ortalamaları (mm) Şekil 4.5 Kırmızı yumak varyetelerinde yaprak dokusu ortalamaları (mm). 29 Şekil 4.6 Kırmızı yumak varyetelerinin yaprak renginin renk skalasındaki değerlendirmelerine ait ortalamalar Şekil 4.7 Farklı mevsimlerdeki yaprak renginin skala değerlerine ait ortalamalar Şekil 4.8 Farklı gübre dozları uygulanan kırmızı yumak varyetelerinde yaprak renginin skala değerlerine ilişkin ortalamalar Şekil 4.9 Kırmızı yumak varyetelerindeki yenilenme gücünü gösteren azotlu gübre dozlarına ait skala değerleri Şekil 4.10 Kırmızı yumak varyetelerinin azotlu gübreleme etkisiyle birim alanda meydana getirdiği kardeş sayısı (kardeş/dm 2 ).. 36 Şekil 4.11 Kırmızı yumak varyetelerinde azotlu gübreye ait genel görünüm. 37 Şekil 4.12 Azotlu gübre dozlarının yabancı ot (1-5 skalası) üzerine etkisine ait ortalama değerler v

7 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Deneme alanına ait toprak analizi sonuçları Çizelge 3.2 Ankara ili uzun yıllar ortalama (U.Y.O) verileri ile yıllarına ait iklim verileri Çizelge 4.1 Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin çıkış hızına (gün) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları Çizelge 4.2 Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin kaplama hızına (gün) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları Çizelge 4.3 Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin kışa dayanımına (1-9 skalası) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları Çizelge 4.4 Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin kaplama derecesine (1-9 skalası) etkisine ait ortalama değerler Çizelge 4.5 Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin yaprak dokusuna (mm) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları 29 Çizelge 4.6 Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin yaprak rengine ( 1-9 skalası ) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları. 30 Çizelge 4.7 Mevsimlerin yumak varyetelerinin yaprak rengine (1-9 skalası) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları 31 Çizelge 4.8 Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin yenilenme gücü Çizelge 4.9 (1-5 skalası) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin kardeş sayısına (kardeş/dm²) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları.. 35 Çizelge 4.10 Kırmızı yumak varyetelerinde azotlu gübre x mevsim interaksiyonuna ait genel görünüm (1-9 skalası) ortalama değerleri ve Duncan grupları Çizelge 4.11 Çizelge 4.12 Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin yabancı ot durumuna (1-5 skalası) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin seyrekleşme derecesine (1-9 skalası) etkisine ait ortalama değerler. 39 vi

8 1. GİRİŞ Kentleşme ile birlikte yeşil alanların hızla yok olması gerek görsel ve gerekse sağlık açısından kötü çevre koşullarının oluşmasına neden olmuş, zamanla bunun yapay yolla giderilmesine çalışılmıştır. Daha yaşanabilir ortamlar oluşturmak için kentlerde park ve bahçeler tesis edilmeye başlanmıştır. Park ve bahçelerde en önemli unsurlardan birisi de çim alanlardır. Yeşil alanlar kent içi ve kent dışı boş ve çıplak arazilerin yeşil bir örtü ile kaplanmasında, arazilerin bakım ve ıslahında, doğayı koruma ve doğal güzellikleri geliştirme etkinliklerinde, karayolları ile demiryolları şevleri ve su yollarının, hava alanlarının çevrelerinin bitkiyle kaplanmasında yaşamsal önemde işlevlere sahiptir. Yeşil alanlar çevrenin kalitesini artırmakta, doğal güzellik ve zenginliklerin gerçek güçlerini göstermektedir. Çim bitkileri, etrafında bulunan ağaç ve çiçekler için güzel bir fon oluşturarak diğer bitkilerin güzelliğini ortaya çıkarmaktadır. Çim alanlar gerek görsel olarak estetik bir görünüm oluşturmakta ve gerekse güneş ışınlarını emerek gözlerin güneş ışınlarından etkilenmesini azaltmaktadır. Ayrıca tozları tutarak temiz bir ortam sağlamaktadır. Karbondioksit ve kükürtdioksit gibi hava kirleticiler bu bitkiler tarafından emilmektedir. Havada dolaşan toz ve polenlerin alerjiye neden olmasını önleyerek kontrolü sağlamaktadır. Çim bitkileri her yıl yayılan 12 milyon tonluk tozun emilmesini sağlarlar ve bunların kontrolünü yaparlar. Binaların çevresindeki yeşil alanlar, yangınların yayılmasını önler. Ayrıca, çim alanlar fazla suyun emilmesini sağlayarak sel gibi su birikintilerinin oluşmasını engellerler. Gürültüyü % oranında azaltırlar. İster kent içi, ister kent dışı olsun boş alanların değerlendirilmesi sonucu eğlence, çalışma ve ziyaretler için rahat ve güvenilir bir ortam oluştururlar. Çim alanlar, spor sahalarında yumuşak bir zemin oluşturarak üzerinde daha kolay hareket edilmesini sağlarlar. Fazla eğimli alanlarda tutucu görev yaparak toprak kaymasını engellerler. 1

9 Son yıllarda yapı teknolojisindeki ve politikalarındaki gelişmeler yoğun ve yüksek yapılaşmaya neden olmuştur. Bu gelişme, birimler arasındaki boşlukların yeşil alan olarak düzenlenmesini gerektirmiştir. İmar planı yapılmasına ait yönetmeliğe göre kişi başına yerleşim yerlerinde 10 metrekarelik, yerleşim yerleri dışında 14 metrekarelik alanın bırakılması zorunlu tutulmuştur. Böylelikle çim alanlar, beton blokların ve metal aksamların katı ve soğuk görümünü yumuşatarak, çevrenin insan yaşamı için iyileştirilmesine katkıda bulunmuştur. Ayrıca binaların çevresindeki yeşil alanlar, bina fiyatlarını artırdıkları için yapıların çevresinde oldukça fazla kullanılmaktadır. Kent içi ve sahil kuşağında oluşturulan yeşil alanların kendilerinden beklenen yararları ve güzellikleri arzulanan ölçüde ortaya koyabilmeleri onların kapladıkları alanın genişliğine bağlıdır. Zira bu alanlar çok büyük bir ısı emme kapasitesine sahiptir. Metrekarede bulunan 3 4 bin çim bitkisi, emdiği enerji ile adeta bir klima cihazı gibi çalışmaktadır. Enerji emerek çevreye ısı yayılmasını engellemek yanında, aynı zamanda terleme yoluyla su kaybederek, belli orandaki ısıyı atmosfere aktaran bu yeşil örtüler yaşadığımız ortamın sıcaklığını 5 C kadar düşürebilmektedir. Yeşil alan çim bitkileri, emdikleri enerjiyi ışıma yoluyla tekrar geri vermeleri nedeniyle, bina çevrelerini sıcaklıktan koruyucu etki yapmaktadır. İklim düzenleyici olarak da görev yaparlar. İyi tesis edilmiş 1 m 2 lik çim yüzeyinde yaklaşık 4000 e yakın çim bitkisi enerji absorbsiyonu özelliği nedeni ile bir klima gibi işlev görür. Aynı yüzey betonla kaplandığında, bu sıcaklık farkı C fazla olabilmektedir (Uzun 1992). Hayatımızın bir parçası olan olan çim alanlarının oluşturulmasında öncelikle; kullanım amacına uygun, ekolojik istekleri ve genel özellikleri göz önüne alınarak seçilen varyetelerin kullanılması gerekir. Kaliteli tohum ve materyal kullanılarak da oluşturulan bir çim alanının sürekliliğini başarılı bir şekilde sağlamak, o alanın bakımının yapılmasıyla yakından ilgilidir. Sulama, gübreleme, biçme ve ilaçlama gibi genel bakım işlerinin zamanında ve tekniğine uygun yapılması bu bağlamda oldukça önem kazanır. Bu çalışmada bakım işlerinden biri olan gübreleme ele alınarak, değişik azotlu gübre dozlarında üç farklı kırmızı yumak çeşidinin tarımsal özellikleri incelenmiştir. Çıkış ve kaplama hızı, kışa dayanıklılık, kaplama derecesi, yaprak dokusu ve rengi, yenilenme 2

10 gücü, kardeş sayısı, genel görünüm, yabancı ot oranı ve seyrekleşme derecesi gibi tarımsal özelliklerin, uygulanan farklı azotlu gübre dozlarında kırmızı yumak varyetelerinde nasıl bir etki meydana getirdiğini görmek amaçlanmıştır. 3

11 2. KAYNAK ÖZETLERİ Hertel e (1964) göre, çim alanlar devamlı biçime tabi tutulduğunda, çim bitkilerinin besin madde ihtiyacı, üzerinde kültür bitkileri yetiştirilen topraklara nazaran daha fazladır. Devamlı surette biçime tabi tutulan çim alanlarda bitkiler biçim için dekar başına topraktan bir yılda 45 kg Azot (N), 12.5 kg fosfor (P 2 O 5 ) ve 30 kg potasyum (K 2 O) almaktadır. Skogley and King (1968), deneysel materyal olarak, petrol mumu emdirilmiş üreyi ve petrol içerikli kaplama yapılmış prilled üreyi çim gübresi olarak denemişlerdir. Araştırıcılar bu iki gübreyi; üre, prilled üre ve process tankage gibi standart materyallerle karşılaştırmışlar ve bu amaçla Poa pratensis ve Festuca rubra ya, 9.7 g/m 2, 19.4 g/m 2, 29.1 g/m 2 azot uygulamışlardır. En düşük kuru ot verimi ve bitkide azot oranını, azot uygulanmayan kontrol parsellerinden, en yüksek kuru ot verimi ve bitkide azot oranını ise, 29.1 g/m 2 petrol mumu emdirilmiş üre uygulanan parsellerden elde etmişlerdir. Skogley and Ledeboer (1968), 1962 ile 1964 yılları arasında, sekiz Poa pratensis ve altı Festuca rubra çeşidinde, farklı zamanlarda ve farklı dozlarda uygulanan azotun etkilerini test etmişlerdir. Bu amaçla, 4.88 g/m 2 azotu ilkbaharda, 9.76 g/m 2 azotu ilkbahar ve sonbaharda ve 14.6 g/m 2 azotu ilkbahar, yaz ve sonbaharda uygulamışlar ve çim kalitesini, büyüme mevsimi boyunca aylık olarak gözle tahmin yöntemine göre almışlardır g/m 2 ve 14.6 g/m 2 azot dozları, Poa pratensis in çim kalitesini önemli derecede arttırmıştır. İkinci yıldan sonra, azot dozları Festuca rubra kalitesinde önemli bir artış sağlamamıştır. Power and Alessi (1971), en uygun azot uygulama zamanının bitkilerin aktif büyüme döneminde olduğunu belirtmişlerdir. Serin mevsim yem bitkilerinde bitkilerin uyku döneminde oldukları yaz periyodunda azotlu gübre etkili olmamaktadır. Bu koşullardaki ağır azot uygulamasının bitkileri kuraklığa, soğuğa, hastalık zararına karşı hassaslaştırdıklarını belirtmişlerdir. 4

12 Beard a (1973) göre, serin iklim çim bitkilerinde geç yaz ve sonbahar N uygulamaları iklim koşullarına bağlı olarak değişmektedir. Düşük sıcaklık ölümünün söz konusu olduğu soğuk iklimlerde, sürgün gelişimini ve hidrasyonu artıran geç sonbahar gübrelemesinden kaçınılmalıdır. Kış durgunluğunun başlamasından gün önce N un kesilmesi serin iklimlerde düşük sıcaklığa karşı maksimum dayanıklılığı kazandırmaktadır. Araştırıcı büyüme mevsimi boyunca her ay Festuca var rubra var. commutata ve Festuca rubra var. rubra ya 1-3 g/m², Agrostis stolonifera ve Poa pratensis e g/m² N verilmesini önermektedir. Shearman and Beard (1973), haftada üç ve her gün sulanma aralığında çim alanlarında uygulanan sudan %33 lük bir azaltılma yapılması durumunda susuzluk belirtilerinin çok kısa bir dönemde ortaya çıkabileceğini belirtmektedirler. Sprague (1976), çim alanlarına bir büyüme mevsiminde NPK (10-5-5) gübresinden 100 g/m² uygulanmasını önermektedir. Araştırıcıya göre; serin iklim çim bitkilerinde erken ilkbaharda (mart sonu ya da nisan başında) ve sonbaharda gübre uygulanmalıdır. Gübrenin erken verilmesi yalnızca erken yeşillenmeyi sağlamakla kalmaz, aynı zamanda yazın yabancı otların çimlenmesinden önce çim alanının yeterince sıklaşmasını sağlar. Geç ağustos ya da eylülde yapılan gübreleme ise ertesi yıl için yeni kardeş ve köksapların artmasına neden olmasının yanı sıra geç sonbahar ya da erken kışa değin kuvvetli ve yeşil bir çim örtüsünün kalmasını sağlar. Carrow and Troll (1977), sekiz Lolium perenne çeşidini, Poa pratensis (Merion) ile 25/75 oranında, Agrostis palustris ile 50:50 oranında karıştırarak, 1.9 cm, 3.8 cm biçim yüksekliklerinde ve 12.2 kg/da, 24.4 kg/da azot dozlarında denemeye almışlardır. 3.8 cm biçim yüksekliğinde, 12.2 kg/da azot dozunda kardeş sayıları 18-29, 24.4 kg/da azot dozunda ise adet olarak gerçekleşmiştir kg/da azot dozunda, ilkbahar kalitesi 6.7, yaz kalitesi 7.7, sonbahar kalitesi ise 7.7 dir kg/da azot dozunda ise, ilkbahar kalitesi 7.4, yaz kalitesi 8.0 ve sonbahar kalitesi 8.3 olmuştur. Schou and Tesar (1977), %82 azot içeren, sıvı, susuz amonyağı ve %33 azot içeren amonyum nitratı, bazı serin iklim buğdaygillerini de kullanarak karşılaştırmışlardır. 5

13 11.2 g/m 2, 22.4 g/m 2, 44.8 g/m 2 ve 89.6 g/m 2 azot dozları uygulamışlardır. İlk yıl, susuz amonyak, verim artışında amonyum nitrata göre daha yavaş kalmıştır. Fakat ikinci yıl, en düşük azot dozu hariç, susuz amonyak daha yüksek verim vermiştir. Araştırıcılar, tüm serin iklim buğdaygillerinde 22.4 g/cm 2 susuz amonyağın uygun ve etkili azot kaynağı olduğu sonucuna varmışlardır. Hope a (1978) göre, azotlu gübreler genellikle ilkbahar, yaz ve sonbahar olmak üzere üç dönemde uygulanır. İlkbaharda uygulanan gübreler sağlıklı yaprak gelişimini arttırması için daha yüksek oranda azot içermelidir. Yaz ayları boyunca uygulamalar yavaş ya da çabuk yarayışlı gübrelerle yapılmalıdır. Yavaş yarayışlı gübreler bir büyüme mevsiminde 30 g/m² olmak üzere aylık dilimlere bölünerek uygulanmalıdır. Orçun a (1979) göre, azot; karbon, hidrojen ve oksijenden sonra çim bitkileri dokularında en çok bulunan elementtir. Bu nedenle N, çim bitkilerinin gübrelenmesinde en çok kullanılan besin maddesidir. Çim bitkilerinde istenilen bol miktarda yaprak oluşumudur. Bu açıdan da çim bitkileri özellikle N a gereksinim duyarlar. Araştırıcı, sürekli olarak biçilen çim alanlarında m² başına yılda 45 g N, 12,5 g P 2 O 5 ve 30 g K 2 O alındığını söylemektedir. Orçun (1979), Lolium perenne nin hızlı bir gelişme kabiliyetinde olduğunu, Festuca rubra ve Festuca ovina nın ise yavaş bir gelişme gösterdiğini bildirmektedir. Erdem e (1986) göre, iyi bir çim gelişmesi için, çim toprağının m² de g N, g P 2 O 5 ve g K 2 O içermesi gerekir. Ancak bu özelliklere sahip toprak temin edilemiyor ise tohum ekiminden önce toprağa g/m² N, 25 g/m² P 2 O 5 ve 30 g/m² K 2 O şeklinde inorganik gübre uygulanmalıdır. Danielson et al. (1981), sulama suyu ile bir diğer ifade ile bitki su tüketim ve azot kullanımı arasında doğrusal bir ilişkinin olduğunu belirtmektedirler. Çim bitkisinde toplam bitki su tüketiminin azalan oranlarında su uygulanması durumunda kalite büyük oranda azalmaktadır. 6

14 Feldhake et al. (1983), küçük lizimetre kullanarak, biçim yüksekliğinin, azotlu gübrelemenin, gölgelemenin, çim türlerinin ve toprak yapısının evoporasyon üzerine etkilerini incelemişlerdir. Araştırıcılar, ilkbahar ve sonbaharda, aylık olarak 4 kg/da azot uygulandığında, sadece ilkbaharda yapılan uygulamaya göre %13 daha fazla su tüketildiğini bulmuşlardır. Torello et al. (1983), N lu gübrelemeden sonra topraklardan amonyak (NH 3 ) buharlaşmasının, büyük ölçüde uygulanan N un formuna, toprak tipine ve uygulama anındaki çevre koşullarına bağlı olduğunu belirtmektedirler. Araştırıcılar, asidik toprakta yetiştirilen Poa pratensis e uygulanan farklı dozlardaki azot formlarında meydana gelen kayıpları incelemişlerdir. Neticede, sülfür kaplı ürede, 98 kg N/ha dozunda %0.2, 293 kg N/ha dozunda %2.3, pril formlu ürede ise 98 kg N/ha dozunda %0.7, 293 kg N/ha dozunda %10.3 oranında kayıp oluştuğunu bildirmektedirler. Horst et al. (1984), çimlerin performans özelliklerini değerlendirirken görsel değerlendirme parametrelerini kullanmışlar ve istatistik analizlerini yapmışlardır. Çim bitkileri, özellikle yaprak sürgünü ile yayılarak, yoğun bir şekilde örgün bir yapı oluşturma yeteneğinde olmalıdır. Çim örtüsünü oluşturan bu bitkilerin ayrıca aşağıdaki niteliklere sahip olması istenir (Erdem 1986). Birincil Nitelikler 1. Biçime dayanıklılık 2. Mukavemet yeteneği 3. Yenilenme gücü 4. Rekabet gücü 5. Köklenme yoğunluğu İkincil Nitelikler 1. Hastalıklara dayanıklılık 2. Basılabilirlik 3. En az yumuşama 7

15 4. Uygun renk 5. Ekstrem durumlarda kuraklığa dayanıklılık Spangerberg et al. (1986), farklı N kaynaklarının Poa pratensis in çim rengi üzerine etkilerini araştırmışlardır. Araştırıcılar, gelişme sezonu boyunca, 19.5 g/m² azotu dört kısım halinde uygulamışlardır. Üre serpilen parsellerde daha koyu renklenme sağlanmıştır. Buna karşılık formalen ya da FLUF kullanılması yaprak yanıklarının daha az olmasına neden olmuştur. Evans (1988), Yeni Zelanda da kışın spor yapılan alanlarda Lolium perenne, Poa pratensis, Festuca rubra ve Agrostis capillaris ile çalışmalar yapılmış ve bu türler içerisinde Lolium perenne nin basılmaya karşı en dayanıklı tür olduğunu tespit etmiştir. Beşkonaklı (1989), altı çim türünün kuraklığa dayanımlarını ölçmüş ve yaz aylarında hiç su verilmeyen parsellerdeki yeşillik durumunu gözlemiştir. Buna göre, Agrostis tenuis ve Cynosurus cristatus parsellerinde yabani ot fazlalığından gözlem yapılamamış, gözlem yapılan parsellerde ise Poa pratensis kuraklıktan tamamen sararmış, Festuca ovina, Lolium perenne ve Festuca rubra yeşilliklerini biraz korumuşlardır. Bununla beraber soğuğa dayanıklılık ve kışın yeşil rengini koruyabilme ölçümlerinde en iyi durumda Festuca rubra ve Festuca ovina saptanmış, Lolium perenne de az sararma, Poa pratensis te ise homojen sararma gözlenmiştir. Aynı araştırıcı, biçim sıklığının iklim şartlarına, toprak verimliliğine, uygulanan bakım yöntemlerine, karışımı oluşturan varyetelere ve oranlarına, ayrıca çim alanlarının genç ya da yaşlı oluşuna göre değiştiğini belirtmektedir. Normal gelişme şartlarında haftada bir uygulanan biçimin uygun olduğunu bildirmekle beraber Ankara şartları için çim alanlarda uygulanan biçimin günde bir olduğunu eklemektedir. Çim alanlarda ideal biçim yüksekliğinin 3-4 cm olduğunu, 2 cm den daha derin biçimin zararlı olduğunu belirten araştırıcı, literatür değerleri, gözlemler ve deneme sonuçları doğrultusunda m 2 ye atılması gereken tohum miktarının tane arasında tutulmasının ideal olduğunu belirtmektedir. 8

16 Hummel (1989), ABD, Cornell de, yavaş çözünen, %41 lik, 270 günde, 100 günde ve 70 günde çözünen, reçine kaplanmış üre ile normal ürenin, Poa pratensis üzerine etkilerini araştırmıştır. Metrekareye yıllık olarak 20 g azot, ilkbaharda bir defada ve ilkbaharda ikiye bölünerek ya da sonbaharda uygulanmıştır. Araştırma sonucuna göre, yeşil ot verimi ve renk ölçümleri sonucu gübrelemeye en hızlı tepki üreden alınmıştır. Bunu 70 ve 100 günde çözünen reçine kaplı üre izlemiştir. 270 günde çözünen üre ise, uygun renk değerleri elde etmede yavaş kalmıştır. En üniform gelişme, 100 günde çözünen reçine kaplanmış ürenin, ilkbaharda bir defada ve parçalara bölünerek uygulanmasından elde edilmiştir. Wehner and Martin (1989), ABD Illinois de Poa pratensis in gelişmesi üzerine farklı azot kaynaklarının etkilerini araştırmışlardır. Çalışmada 5 g/m² düzeyinde üre, melaminli üre, okzamit, kükürt kaplı üre ve üre formaldehit uygulanmıştır. Çalışmanın ilk yıllarında melaminli üre verilen parsellerde renk koyuluğu gübrelenmeyen parsellere oranla %38 daha yüksek bulunmuştur. Bu artış 3. yılda %76 ya yükselmiştir. Okzamit ile gübrelenen parseller en yüksek renk koyuluğuna ulaşmışlardır. Araştırıcılar çim alanların gübrelenmesinde azot kaynağı olarak okzamiti önermektedirler. Funk et al. (1990), çayır salkım otu (Poa pratensis L.) ve çok yıllık çim ile ilgili olarak eski çim toprakları ve bozuk torflar üzerinde üretim denemeleri yapmışlardır. Bu denemeler sonunda çok yıllık çimin tohum direncinin yüksek olduğunu, açık alanlarda iyi adaptasyon gösterdiğini belirterek çok yıllık çimin, Poa pratensis L. ve Festuca rubra L. ile karıştırılarak kullanılmasının uygun olacağını gözlemişlerdir. Uzun a (1992) göre, çim alanlarında en iyi azotlu gübreleme zamanı nisan ayı ortasından başlayarak mayıs, haziran, temmuz ve ağustos ayları ortalarına değin sürer. Gelişme mevsiminin bitmesiyle çim bitkileri dinlenmeye girdiği için gübrelemeye son verilir. Fosfor, toprak işlenirken ekimden önce taban gübresi olarak verilir. Potasyum ise, potasyum sülfat formunda ilkbahar ve sonbaharda verilir. N lu gübrelemede mart ayı sonundan eylül ayı sonuna değin 6 haftada bir, m² ye 100 g amonyum sülfat uygulanır. Araştırıcı bir yılda çim bitkilerine verilecek N miktarını Agrostis tenuis ve 9

17 Poa pratensis için g/m², Festuca rubra var. rubra için 5-15 g/m², Festuca arundinacea için g/m², Lolium perenne için g/m² olarak önermektedir. Watschke and Schmidt e (1992) göre, çim alanlar aynı türün tek, iki veya daha fazla çeşidinin karışımı ile tesis edilebilir. Birden fazla çeşidin karışımı ile oluşturulan alanlarda çim kalitesi ve büyüme düzeni tek varyete kadar üniform olmayabilir. Ancak varyete karışımları, geniş çevre koşullarına ve hastalıklara karşı daha dayanıklıdır. Açıkgöz e (1994) göre, Türkiye topraklarında en çok eksikliği görülen bitki besin maddesi azottur. İlk azotlu gübrelemenin kompoze gübreler ile N-P-K halinde yapılması daha uygundur. Daha sonraki N lu gübre uygulamalarında yalnızca N içeren gübreler kullanılır. Festuca rubra gibi bazı türlerde ayda verilecek gübre miktarı 1-3 g/m² ye kadar iner. Festuca arundinacea, Lolium perenne ve Agrostis tenuis gibi türlerde ayda verilecek gübre miktarı 2-5 g/m² arasında değişir. Buna karşılık Poa pratensis te verilecek gübre miktarı m² ye 7.5 g a kadar yükselir. Araştırıcı, çim alanlarında gübre uygulamalarının daima sık ve az miktarlarda yapılmasını, kışların sert geçtiği yerlerde en son N lu gübre uygulamasının ağustos sonu ya da eylül başında yapılmasını önermektedir. Özcan (1994), bazı çim tohumlarının farklı gübre koşulları altında yetiştirilmesi üzerine yaptığı araştırmada toprağa uygulanan gübrelerin çimlenmeyi teşvik ettiğini, ekim için ilkbahar ve sonbahar aylarının uygun olduğunu ve arıtılmış suların sulama amacı ile kullanılabileceğini belirtmiştir. Uluocak (1994), kuraklığa dayanımın; her bitki için geçerli fizyolojik davranış ve tutum olmakla beraber, bitkinin kök veya gövde yapısı ile yakından ilgili olduğunu belirtmiş ve sürünücü toprak üstü (stolon) ve toprak altı (rizom) sap oluşturan bitkilerin diğerlerine göre çok daha fazla kuraklığa dayandığını belirtmiştir. Yeşil alanların kalitesini ortaya koymada en önemli faktörlerden bir tanesi de renk tir. Alana ekilecek veya dikilecek çim cins veya türünün bitkisel rengi, tüm bitki örtüsünün, yani çim örtüsünün rengini belirtmektedir. Çim türleri koyu yeşilden kırmızı yeşile 10

18 kadar değişen bir yelpaze oluşturmakta, türün bu rengi yıl boyunca aynen veya küçük farklılıklarla sürdürebilmesi de en iyi sonucu vermektedir (Beard 1973, Erekul ve Avcıoğlu 1995). Birant ve Avcıoğlu (1996), İzmir koşullarında yürüttüğü çalışmada dört değişik azot dozunun (0, 4, 8 ve 12 kg/da) Lolium perenne, Festuca rubra, Agrostis tenuis ve Poa pratensis karışımı ile Cynodon dactylon, Cynodon transvaalensis ve Agrostis stolonifera türlerinin agronomik ve vejetasyon özellikleri üzerine etkilerini incelemişlerdir. Araştırmada 8 kg/da lık azot dozu, ele alınan özelliklerden düzlük, 12 kg/da lık azot dozu ise renk üzerine en iyi etkiyi yapmıştır. Ayrıca serin iklim çim bitkilerinden oluşan karışım en iyi renk değerini ve en düşük dip kaplama oranını vermiştir. Araştırıcı, iki yıl ortalamasından elde ettiği bulgulara göre, bölgede oluşturulacak çim alanlarda Cynodon dactylon, Cynodon transvaalensis ya da her mevsim yeşil olması nedeniyle Agrostis stolonifera nın tercih edilmesi gerektiğini belirmektedir. Çim bitkilerinin sağlıklı büyümeleri ve gelişebilmeleri için gerekli olan bazı bitki besin elementlerinin toprakta uygun miktarda ve birbiriyle uygun oranda bulunması gerekir. Azot; çim bitkilerinin sürgün ve kök büyümesini, sürgün sıklığını ve rengini, hastalık ve zararlılar ile sıcak, soğuk ve kurağa dayanıklılığını etkileyen çok önemli bir elementtir. Ancak aşırı azot uygulaması kök sürgün dengesini bozmaktadır. Azot gübrelemesinde kök-sürgün dengesini bozmayacak, yaprak büyümesini hızlandırarak sık biçime neden olmayacak ve yaşanan iklim ve çevre şartlarıyla uyum sağlayacak bir azot dozu seçilerek uygulanmalıdır (Avcıoğlu 1997). Avcıoğlu na (1997) göre, yeşil alan konusundaki ilk metodik araştırmalar A.B.D. de Michigan Tarımsal Deneme İstasyonunda başlamıştır. Bilimsel disipline sahip olması ise, 1946 yılında gerçekleşmiş ve 1950 yılından sonra da ıslah, gübreleme, bakım gibi yeşil alan kültürü konusunda bir devrim yaşanmıştır. Özel sektörün de yoğun çalışmaları sonucu bir endüstri haline gelmiştir. 11

19 Avcıoğlu na (1997) göre, topraktaki azot, bitkiler tarafından genellikle nitrat (NO3 ) formunda alınırken, buğdaygil çim bitkileri amonyum (NH4+) formunda da alabilmektedir. Azotun bu formda köklerle alınıp yapraklara ulaşması çok hızlı gerçekleşmekte, taşınım ortalama 15 saatte sonuçlanmaktadır. Araştırıcı, gübrelemenin çim bitkilerinin en hızlı geliştikleri dönemde ve aylık olarak yapılmasının uygun olduğunu, bu uygulamalarda Festuca rubra var. commutata ya 1-3 g/m², Poa pratensis e g/m², Festuca arundinacea, Festuca rubra var. rubra ve Lolium perenne ye 2-5 g/m², Agrostis stolonifera ya ise 3-5 g/m² N verilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Gül ve Avcıoğlu na (1997) göre, çim bitkilerinde birim alanda bulunan sürgün sayısının (sıklık değeri) fazlalığı, istenilmeyen yabancı bitkileri engelleme, alanı tamamen örtme ve yeşil bir bitki örtüsü oluşturma açısından önemlidir. Deneyimler, stolonlu ve rizomlu çim türlerinin daha sık örtü oluşturduğu ve 1 dm 2 de 200 den fazla sürgün ürettiğini göstermektedir. Ayrıca stolonlu ve rizomlu çim türlerinin kuraklığa dayanıklılıkları, yumak formlu çim türlerinden daha fazladır. Çim alanlarda ekim veya dikim yapılacak toprağın çok kumlu veya killi olmaması, yeterince organik madde ve bol besin maddesi içermesi gerekir. Eğer toprak bu özelliklere sahip değilse fiziksel ve kimyasal toprak analizi yapılarak gerekli toprak ıslahı çalışması yapılmalıdır. Ortamın ihtiyacına göre kum, kil, organik veya inorganik materyaller karıştırılmalıdır. Organik gübreler çok sınırlı miktarda bitki besin maddesi (N, P, K gibi) içerdiğinden, mineral gübreleme amacıyla değil, toprağı iyileştirici ve kök gelişmesini artırıcı unsurlar olarak dikkate alınmalıdır. Garling and Boehm (2001), 1997, 1998 ve 1999 yıllarında, kompost ve inorganik gübrelemenin çim bitkilerinin gelişimi, rengi ve yaprak azot oranı üzerine etkilerini incelemişlerdir. İnorganik gübrelemede; 1997 de, 9.6 g/m 2, 19.2 g/m 2 ve 38.4 g/m 2, 1998 ve1999 yıllarında ise 4.8 g/m 2, 9.6g/m 2 ve 19.2 g/m 2 N dozları uygulanmıştır. Kompost gübrelemesinde, %100 biosolid kompost ve biosolid kompost ile yard waste karışımı kullanılmıştır. İnorganik azot uygulaması çim rengini önemli ölçüde etkilemiştir. Azot oranı arttıkça arzu edilen çim rengi elde edilmiştir. Her üç yılda da hem mayıs hem de eylül aylarındaki kompost gübre uygulaması çim rengini önemli 12

20 ölçüde etkilemiştir. Ayrıca kompost gübre uygulaması yaprak azot değerleri üzerine önemli etkide bulunmuştur. Mc Maugh e (2001) göre, her bitki tüm gelişme dönemi için kalıtımsal bir hormonal programa sahiptir. Çim bitkilerinde biçimin ilk tepkisi kardeşlenmede ve yoğunlukta bir artış şeklinde olmaktadır. Serin iklim çimleri arasında, çoğu yumak ve rizomla gelişen türler daha başarılı olabilmektedir. Bunlardan en üstün olan dört tanesi Agrostis, Festuca, Lolium ve Poa dır. Oral and Açıkgöz (2001), Lolium perenne, Poa pratensis, Festuca rubra var. rubra ve Festuca rubra var. commutata gibi türlerden oluşan çim karışımında, bitki gelişimi ve çim kalitesi üzerine, farklı azot uygulama zamanlarının etkilerini incelemişlerdir. Bu amaçla, yıllık 30 g/m 2 azotu, ilkbahar, sonbahar, ilkbahar + sonbahar, ilkbahar + yaz + sonbahar (nisan, haziran ve eylül) ve nisan dan eylül e kadarki dönemde aylık olarak, amonyum nitrat formunda uygulamışlardır. Araştırma sonuçlarına göre; renk, kalite, yeşil ot verimi ve kardeş sayısı gübre dozları ve uygulama zamanları ile ilişkilidir. Aylık gübreleme, ağır ilkbahar ve sonbahar gübrelemesine göre, daha üniform renk ve kalite ile daha az yeşil ot verimi vermiştir. Sonbaharda uygulanan ağır azot uygulamasında kış zararı görülmemiştir ve önemli derecede koyu yeşil renk elde edilmiştir. Diğer azot uygulamalarına göre, erken ilkbaharda daha üniform bir görünüş sağlanmıştır. Tüm azot uygulamaları kardeş sayısını arttırmıştır.. 13

21 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Araştırma Yeri Araştırma, yılları arasında, Ankara nın Dışkapı semtinde bulunan Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümünün deneme tarlasında yürütülmüştür Araştırma yerinin toprak özellikleri Deneme tarlasına ait toprak analizi yapılmış ve analiz sonuçları çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1 Deneme alanına ait toprak analizi sonuçları Tesktür ph EC, ds/m Kireç, % N, ppm P, ppm K, ppm OM, % Tın Çizelge 3.1 de görüldüğü gibi deneme yerinin toprağı tekstür bakımından tınlıdır. ph ı 8.20 olup alkali karakterdedir. Toprak orta kireçli ve azot bakımdan fakirdir. Toprakların tuz kapsamı, yeşil alan buğdaygillerinin büyüme ve gelişmesi üzerinde sınırlayıcı etki yapmaktadır. 4 desisiemens (dsm -1 ) değerini aşan tuzlulukta bitkiler zarar görmeye başlamakta, 15 dsm -1 ve daha yüksek tuzluluk oranlarında ise ancak birkaç çim bitkisi dayanabilmektedir (Avcıoğlu 1997). Deneme yerinin toplam tuzluluğu 0.19 ds/m -1 olduğu için bitkilerin performansları üzerine olumsuz bir etki yapmamaktadır Araştırma yerinin iklim özellikleri Ankara ilinde bulunan deneme yerinin yıllarına ve uzun yıllara ait toplam yağış, ortalama sıcaklık, ortalama bağıl nem değerleri çizelge 3.2 de gösterilmiştir. 14

22 Çizelge 3.2 Ankara ili uzun yıllar ortalama (U.Y.O.) verileri ile yıllarına ait iklim verileri (Anonim 2007) Aylık Toplam Yağış (mm) Aylık Ortalama Sıcaklık ( C) Aylık Ortalama Nispi Nem (%) Aylar U.Y.O U.Y.O U.Y.O Ocak Şubat Mart Nisan , Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim , Kasım ,2 - - Aralık Ort Toplam Çizelge 3.2 de görüldüğü gibi araştırmanın başladığı yılda (Ekim 2006) yıllık toplam yağış mm olurken, 2007 yılı ekim ayı sonuna kadar mm olmuştur. Denemenin ikinci yılı olan 2007 yılında en fazla yağış ocak ayında düşerken, eylül ayında hiç yağış düşmemiştir. Aylık toplam yağış, uzun yıllar ortalamalarına göre oldukça düşük çıkmıştır. Yıllık ortalama sıcaklık 2006 yılında 12.1 C olarak ölçülmüştür. Denemenin ikinci yılında (ocak-ekim aylarında) en yüksek sıcaklık 26.7 C ile temmuz ayında görülmüş olup, bu değer aynı aya ait uzun yıllar ortalamasından (23.5 C) yüksek çıkmıştır. Uzun yıllar ortalamasına göre 2007 yılı sıcaklık ortalamaları yüksektir. Denemenin kurulduğu 2006 yılına ait aylık ortalama nispi nem değerleri uzun yıllar ortalamalarına göre genel olarak yüksekken, 2007 değerleri düşük olmuştur. Çizelge 3.2 ye göre en yüksek nispi nem %73.0 ile ocak ayında en düşük nispi nem %29 ile temmuz ayındadır. 15

23 3.2 Materyal Araştırmada kullanılan tohumlar Çim Teknik Tohumculuk firmasından temin edilmiştir. Kırmızı yumak (Festuca rubra) bitkisinin 2006 yılı sonbahar ekiminde kullanılmak üzere Festuca rubra var rubra, Festuca rubra var. commutata ve Festuca rubra var. trichopylla deneme tarlasına ekilmiştir. Bu çim varyeteleri Danimarka kökenli olup DLF Trifolium firmasına ait varyetelerdir. Köksaplı kırmızı yumak, adi kırmızı yumak ve narin kırmızı yumak bitkilerine ait özellikler aşağıda özetlenmiştir: Köksaplı kırmızı yumak (Festuca rubra var. rubra ) Köksaplı kırmızı yumak, koyu yeşil renkte, ince yapılı, üniform ve oldukça kaliteli bir çim örtüsü meydana getirmesi ile tanınır. Kuvvetli köksapları ile kısa sürede yayılır. Çimlenme ve gelişmesi Poa türlerinden hızlı, Lolium türlerinden biraz daha yavaştır. Köksaplı kırmızı yumak uzun ömürlü bir bitkidir. Nemli ve serin bölgelerde iyi gelişir. Soğuğa iyi, sıcağa karşı orta derecede dayanıklıdır. Gölge şartlarda çok iyi gelişir. Basılmaya ve çiğnenmeye karşı dayanımı ortadır. Yaş, zayıf drenajlı topraklarda iyi gelişemez. Tuzluluğa dayanımı zayıftır. Tınlı ve asit toprakları (ph: ) toprakları sever. Gölge alanlarda diğer türlerle yapılan karışımlarda kısa sürede dominant hale geçer. Bu üstün özellikleri yanında, ağır kullanılan futbol sahaları için uygun değildir. Azotlu gübrelemeye ve sulamaya ihtiyacı fazla değildir (Açıkgöz 1994) Köksapsız kırmızı yumak (Festuca rubra var. commutata) Köksaplı kırmızı yumağa benzer. Ancak, bu varyetede köksaplara rastlanmaz. Bitkiler yumak şeklinde, kardeşlenerek gelişirler. İnce yapılı, dik gelişen, yaprakları narin çok kardeşlenmesi nedeni ile sıkı çim örtüsü oluşturan bir varyetedir. Uygun toprak ve iklim koşullarında iyi bir çim örtüsü oluşturur. Ancak, çok kötü topraklarda ve iyi bakım yapılmayan alanlarda küme şeklinde gelişir, çim kalitesi düşer. Düşük sıcaklıklara dayanımı biraz zayıftır. Kış aylarında rengi değişir. Kurağa ve gölgeye dayanımı ise yüksektir. Asit, verimsiz ve kumlu topraklarda da iyi gelişir. Basılma ve çiğnenmeye 16

24 köksaplı kırmızı yumaktan daha iyi dayanır. Birim alanda fazla kardeş meydana getirmesi ve sıkı bir çim örtüsü oluşturması nedeni ile spor sahalarına köksaplı kırmızı yumaktan daha uygundur (Açıkgöz 1994) Narin kırmızı yumak (Festuca rubra var. trichopylla) Bu bitkinin köksapları kısa ve narindir. Kültürel istekleri bakımından köksaplı kırmızı yumaktan veya köksapsız kırmızı yumaktan büyük bir farklılığı yoktur. Ancak kuraklığa ve tuzluluğa karşı daha dayanıklıdır. Kısa köksapları ile boşlukları ve yıpranan alanları kapatır. Kış aylarında iyi bir renk oluşturur (Açıkgöz 1994). 3.3 Yöntemler Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme tarlasında yürütülen bu araştırma, tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak planlanmıştır. Varyeteler ana parsel, gübreler alt parsel olarak değerlendirilmiştir. 20 Ekim 2006 tarihinde, ekim derinliği cm olacak ve her parsele metrekareye 30 g tohum düşecek şekilde 1m x 1.5 m=1.5 m² genişliğindeki parsellere ekim yapılmıştır. Ekimle birlikte bitkinin gelişme döneminde her ay g / m² / ay saf azotlu gübre verilmiştir. Ekim sonrası toprak tavını korumak, bu tavı kullanılan çim tohumlarının hızla çimlenerek toprak yüzeyine çıkmasını sağlamak, tohumları aşırı güneş ışığı ile soğuk ve rüzgârdan korumak amacı ile toprağın üzeri cm kalınlığında torfla kapatılmıştır. Biçimden önce bitkiler üzerinde bir silindir geçirilmek suretiyle bitki köklerinin toprakla temas etmesi sağlanmıştır. Biçimler bitkiler 7-8 cm olduğunda toprak seviyesinden 4-5 cm yükseklikten yapılmıştır. Çim bitkileri vejetasyon dönemi sonuna kadar toplam 7 kez biçilmiştir. Biçim işleminden sonra bitkilerin susuz kalmamasına dikkat edilmiştir. Ayrıca deneme süresince tarlada yetişen yabancı otlarla mücadele elle yapılmıştır. Bu arada çim alanlarda görülen zararlı ve yabancı otlara karşı önlemler alınmıştır. Güneş battıktan sonra ve gündüz erken saatlerde toprağa suya doyuncaya kadar düzenli olarak yağmurlama sulama uygulanmıştır. Deneme alanında görülen 17

25 karıncalar için kimyasal ilaç uygulaması yapılmıştır. Ekilen tohumlar 1-6 Kasım tarihleri arasında çıkmaya başlamıştır. Ankara koşullarında genellikle Kasım ayı ortalarından itiberen görülen donlar nedeni ile çıkış yapan çim fideciklerinin üzerleri polietilen bir örtü ile kapatılarak kışı çok düşük sıcaklıklardan korumak amacıyla koruma altına alınmıştır. Ayrıca soğuk hava nedeniyle çıkış yapamayan bitkilerin bu örtü altında oluşan sıcaklık sayesinde çimlenmesini sağlamak mümkün olmuştur. Bu şekilde 7 Kasım dan itibaren bitkiler hızla çıkmaya devam etmiştir Kasım tarihleri arasında bitkilerin çıkış ve kaplama hızı değerlerine ulaşılmıştır. Bu araştırmada kırmızı yumağın üç değişik varyetesine, beş farklı azotlu gübre dozları uygulanarak, bitkilerin bazı tarımsal özelliklerine olan etkisi incelenmiştir. Ekim esnasında gübrelerin yan parsellere etkisini önlemek için parsel aralarına 10 cm genişliğinde çok yıllık çim (Lolium perenne) ekilmiştir. Bu amaçla ekimle birlikte vejetasyon dönemi boyunca her ay saf olacak şekilde parsellere 0 g/m 2, 2 g/m 2, 4 g/m 2, 6 g/m 2 ve 8 g/m 2 dozlarında, %33 lük amonyum nitrat gübresinden verilmiştir. 3.4 Verilerin Elde Edilmesi Kırmızı yumak varyetelerinin değişik azotlu gübreleme koşullarında bitkisel özelliklerinin değerlendirilmesine ilişkin alınan verilerin varyans analizi MSTAT-C paket programı kullanılarak yapılmış; istatistiki olarak önem dereceleri P<0.05; P<0.01 olarak belirlenmiştir. İstatistiki bakımdan önemli olan konulara ait verilere aynı önemlilik derecesinde Duncan gruplandırması uygulanmıştır. Huylenbroeck et al. (1999), ve Russi et al. (2004) çalışmalarında aynı şekilde varyans analizi yapmıştır İncelenen özellikler Bu araştırmada değişik gözlemler yapılmıştır. Çıkış hızı ve kaplama hızı gözlemleri ekimden hemen sonra (birinci yıl) yapılırken, diğer gözlemler kıştan çıkışta, ilkbahar, yaz ve sonbahar dönemlerinde (ikinci yıl) yapılmıştır. İncelenen özellikler şu şekilde gruplandırılmıştır: 18

26 Çıkış hızı (gün) Ekim tarihi ile parseldeki bitkilerin %50 sinin çimlendiği tarih belirlenerek, ekimden bu döneme kadar geçen süre çıkış hızı gün sayısı olarak bulunmuştur (Anonim 2001) Kaplama hızı (gün) Ekim tarihi ile parseldeki bitkilerin %75 inin tamamen çıkış yaparak parseli kaplandığı tarih arasında geçen gün sayısı olarak bulunmuştur (Anonim 2001) Kışa dayanıklılık (1-9) Bu gözlem, bitkiler iyice gelişip bir yıl kışı geçirdikten sonra 2007 Şubat ayı sonunda ilkbahar büyüme başlangıcından önce aşağıdaki değerler göz önüne alınarak yapılmıştır (Anonim 2001). 1= Çok kötü (Bitkilerin tümü ölü) 3= Kötü (Bitkilerin %50 si ölü) 5= Orta (Parselin tümü sararmış) 7= İyi (Parselin %50 den azı sararmış) 9= Çok iyi (Parselde herhangi bir sararma yok) Kaplama derecesi (1-9) (%) İkinci biçimden hemen sonra, parselin bitki ile kaplı olduğu alan tespit edilmiş ve aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır (Anonim 2001). 1= Çok seyrek (%20) 3= Seyrek (%20-40) 5= Orta (%40-60) 7= Sık (%60-80) 9= Çok sık (%80-100) 19

27 Yaprak dokusu (1-9) Yaprak dokusunun genişliği; çeşidi temsil edecek boyuttaki yapraklarda ve yaprağın en geniş yerinde mm ölçekli cetvel ile ölçülerek tespit edilmiştir (Anonim 2001). Çok kaba (4 mm den fazla) Kaba (3-4 mm) Orta (2-3 mm) İnce ( 1-2 mm) Çok ince (1 mm den daha az) Yaprak rengi (1-9) Gözlemler; ilkbahar (5 Nisan 2007), yaz (10 Temmuz 2007), sonbahar (15 Eylül 2007) ve kış (15 Ocak 2007) mevsimlerinde ve her mevsimin karakteristik yaprak rengini temsil eden döneminde yapılmıştır (Anonim 2001). 1= Sarı 3= Açık sarı- yeşil 5= Yeşil 7= Koyu yeşil 9= Çok koyu yeşil Yenilenme gücü (1-5) İlkbahar döneminde ikinci biçimden önce bitkiler kendi aralarında 1-5 skalasına göre değerlendirilmiştir (Anonim 2001). 1= Çok hızlı büyüme 3= Orta büyüme 5= Çok yavaş büyüme 20

28 Kardeş sayısı Kardeş sayısını tespit etmek amacıyla ilkbaharda ikinci biçimden hemen sonra her parselden 1 dm² lik toprak parçası bitki ve bitki kökleriyle çıkartılmıştır. Daha sonra bu toprak parçası üzerindeki bitki kardeşleriyle birlikte sayılmıştır (Yazgan vd. 1992) Genel görünüm (1-9) Parseller her mevsimin genel çim özelliği, üniformite, renk, doku, canlılık, yabancı ot, hastalık ve zararlılar bakımından gözlenmiş ve 1-9 skalasına göre değerlendirilmiştir (Anonim 2001). 1= Çok kötü 3= Kötü 5= Orta 7= İyi 9= Çok iyi Yabancı ot oranı (1-5) İkinci yıl, vejetasyon dönemi sonunda yapılan son biçimde, son parseldeki yabancı ot oranı gözlenmiş ve 1-5 skalasına göre değerlendirme yapılmıştır (Anonim 2001). 1= Çok 3= Orta 5= Yabancı ot yok Seyrekleşme derecesi (1-9) İkinci yıl vejetasyon dönemi sonunda parselin çim örtüsünde seyrekleşme derecesi gözlenmiş ve 1-9 skalasına göre değerlendirme yapılmıştır (Anonim 2007). 21

29 1= Çok seyrek 3= Seyrek 5= Orta 7= Sık 9= Çok sık 22

30 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1 Çıkış Hızı (gün) Kırmızı yumak varyetelerine uygulanan farklı azotlu gübre dozlarının çıkış hızı üzerine etkisi istatistiki olarak p<0.05 düzeyinde önemsiz olmuştur. Buna karşılık çıkış hızı bakımından varyeteler arasındaki farklılık önemli çıkmıştır. Çizelge 4.1 de görüldüğü gibi çıkış hızı bakımından varyeteler içerisinde Frr (Festuca rubra var. rubra) diğer iki varyeteye oranla daha erken dönemde çıkış yapmıştır. Ekimden yaklaşık olarak 26.8 gün sonra Frr nin tohumlarının % 50 si toprak yüzeyine çıkarken, Frc (Festaca rubra var. commutata) ve Frt (Festaca rubra var. trichopylla ) yaklaşık olarak üç gün daha sonra çıkmıştır. Frr ile diğer varyeteler arasındaki farklılık önemli olmuştur. Frt ile Frc arasındaki farklılık ise önemsiz bulunmuştur. Açıkgöz (1993), kırmızı yumak varyetelerinde Frr nin diğer iki yumak varyetesine göre daha hızlı çıkış yaptığını belirtmektedir. Buna göre bizim bulduğumuz değerler, araştırıcının işaret ettiği değerler ile uyum göstermektedir. Çizelge 4.1 Azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin çıkış hızına (gün) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları* VARYETE GÜBRE DOZLARI (g/m²) * Farklı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki farklılıklar p<0.05 düzeyinde önemlidir ORTALAMA Frr a Frt b Frc b ORTALAMA Kısa rizomlar oluşturan rizomlu kırmızı yumak ekim sonrasında diğer kırmızı yumak varyetelerine oranla daha hızlı çıkış yapmaktadır. Çimlenmesi ve gelişmesi Poa türlerinden hızlı Lolium türlerinden biraz daha yavaştır (Avcıoğlu 1997). Araştırmada çıkış hızı bakımında Frr nin diğerlerine oranla daha hızlı çıkış yapması, araştırıcının da 23

31 işaret ettiği gibi genotipik özelliğinden kaynaklanmaktadır. Geç çimlenme özelliğinde olan kırmızı yumaklara oranla daha belirgin bir özellik olarak kendini göstermektedir. Çimlenme üzerinde en etkili faktör sıcaklık ve nemdir. Normal şartlar altında çim (Lolium) 5-10 günde, salkım otunda (Poa) 30 günde, yumak (Festuca) günde çimlenebilmektedir ( Açıkgöz 1993). Biz ekimi sonbaharda düşük sıcaklıkların olduğu devrede yaptığımız için çimlenme süresi kırmızı yumakta yaklaşık olarak iki kat artmıştır. Özcan (1994), çim tohumlarının farklı azotlu gübreleme ile yetiştirildiğinde çimlenmenin arttığını bildirmektedir. Çıkış hızına ilişkin ortalamalar grafik halinde Şekil 4.1 de gösterilmiştir GÜN Frr Frt Frc VARYETE Şekil 4.1 Farklı gübre dozları uygulanan üç kırmızı yumak varyetesinde çıkış hızına ait ortalamalar (gün) 4.2 Kaplama Hızı (gün) Kaplama hızına ait değerlerle yapılan varyans analizi sonucunda varyetelere ait ortalamalar arasındaki farklar istatistiki olarak p<0.05 düzeyinde önemli bulunurken, gübre dozlarına ait ortalamalar arasındaki farklılık önemsiz bulunmuştur. Çizelge 4.2 de azotlu gübre dozlarının yumak varyetelerinin kaplama hızına (gün) etkisine ait ortalama değerler ve Duncan grupları verilmiştir. Kaplama hızı bakımından varyeteler arasında en önce 33.4 günle Frr varyetesi parsellerde % 75 oranında çıkış yapmasına karşılık, Frt ve Frc varyeteleri yaklaşık olarak üç gün daha sonra çıkışlarını 24