EGE ÜN VERS TES FEN B L MLER ENS T TÜSÜ YÜKSEK L SANS TEZ

Transkript

1 I EGE ÜN VERS TES FEN B L MLER ENS T TÜSÜ YÜKSEK L SANS TEZ ZM R KÖRFEZ NDE AD KÖPEKBALI I (Mustelus mustelus Linnaeus, 1758) AVCILI I VE BAZI B YOLOJ K ÖZELL KLER ÜZER NE ARA TIRMALAR Okan HEPKAFADAR Su Ürünleri Avlama ve leme Teknolojisi Anabilim Dal Bilim Dal Kodu: Sunu Tarihi: Tez Dan man : Doç.Dr. Zafer TOSUNO LU Bornova ZM R

2 II

3 III Okan HEPKAFADAR taraf ndan Yüksek Lisans tezi olarak haz rlanan zmir Körfezi nde Adi Köpekbal (Mustelus mustelus Linnaeus, 1758) Avc l ve Baz Biyolojik Özellikleri Üzerine Ara t rmalar ba l kl bu çal ma Lisansüstü E itim ve Ö retim Yönetmeli i ile E.Ü Fen Bilimleri Enstitü E itim ve Ö retim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyar nca taraf m zdan de erlendirilerek savunmaya de er bulunmu ve 03/01/2008 tarihinde yap lan tez savunma s nav nda aday oy birli i ile ba ar l bulunmu tur. Jüri Üyeleri mza Jüri Ba kan : Doç. Dr. Zafer TOSUNO LU... Raportör üye : Doç. Dr. Okan AKYOL... Üye : Doç. Dr. Okan ÖZAYDIN...

4 IV

5 V ÖZET ZM R KÖRFEZ NDE AD KÖPEKBALI I (Mustelus mustelus L., 1758) AVCILI I VE BAZI B YOLOJ K ÖZELL KLER ÜZER NE ARA TIRMALAR HEPKAFADAR, Okan Yüksek Lisans Tezi, Su Ürünleri Avlama ve leme Teknolojisi Anabilim Dal Tez Yöneticisi: Doç.Dr. Zafer TOSUNO LU Ocak 2008, 70 sayfa zmir Körfezi ve civar nda, uzatma a lar ve paragat ile adi köpek bal (Mustelus mustelus) avc l ve bu türün baz biyolojik özellikleri ara t r lm t r. Ara t rmalar, 150 ve 170 mm a göz boyunda iki farkl sade uzatma a ve 6/0 çapraz i neye sahip kal n dip paragat ile yap lm t r. 150 mm lik a da 57 adet adi köpek bal ve 11 hedef d tür yakalanm olup, köpekbal klar n n ortalama boyu 88.7±2.81 cm dir. 170 mm lik a da ise 82 adet köpekbal ve 11 hedef d tür yakalanm olup, köpekbal klar n n boy ortalamas 108.1±2.46 cm dir. Paragatta ise 51 adet köpekbal ve 7 hedef d tür yakalanm olup köpekbal klar n n boy ortalamas 116.6±2.14 cm olarak tespit edilmi tir. Yakalanan örneklerin % 57.9 u di i ve % 42.1 i ise erkek bireylerden olu maktad r. 150 mm ve 170 mm a lar n yakalad köpek bal klar n n boy gruplar aras nda ve ayr ca uzatma a lar n n toplam ile paragat n yakalad köpek bal klar n n boy gruplar aras nda belirgin bir fark tespit edilmi tir

6 VI (K-S testi; p < 0.05). Türün total boy (TL) -a rl k (W) ili ki denklemi; W = 0.106* TL 2,274 (r 2 = 0.91), total boy-a z geni li i (AG) ili ki denklemi ise AG = *TL (r 2 = 0.86) eklindedir. Sonuç olarak bu türün sürdürülebilir avc l n n yayg nla mas, köpekbal stoklar ndan yararlanma aç s ndan ülke ekonomisine katk sa layacakt r. Anahtar Sözcükler: zmir Körfezi, adi köpekbal, Mustelus mustelus, uzatma a, paragat.

7 VII ABSTRACT RESEARCH ON FISHERY AND SOME BIOLOGICAL ASPECTS OF SMOOTH-HOUND SHARK (Mustelus mustelus L., 1758) IN IZMIR BAY HEPKAFADAR, Okan Thesis of MSc., Department of Fisheries and Processing Technology Supervisor: Doç.Dr. Zafer TOSUNO LU January 2008, 70 Pages Fishery with gill nets and long-line and some biological aspects of smooth-hound shark (Mustelus mustelus) were investigated in and around Izmir Bay. Researches were made using two different gill nets in 150 mm and 170 mm mesh size and thick bottom long-line which have 6/0 cirbed hook. In the result of the catch with 150 mm gill net, 11 species and 57 sharks were caught and average body length was calculated as 88.7±2.81 cm and with 170 mm gill net 11 species and 82 sharks were caught their average body length was calculated as 108.1± 3.42 cm % of the caught samples consist of female and 42.1 % of them consist of male individuals. In the result of the long-line catch, 7 species and 51 sharks were caught and average body length was calculated as 116.6±3.70 cm. There is found a significent difference between the length groups of the sharks which caught by 150 mm and 170 mm gill nets and besides caught by gill nets in total and long-line (K-S test p<0.05). Total length (TL) - weight (W) relation for this species is W = 0.106* TL (r 2 = 0.91) and total length mouth size (ML) relation is ML= *TL (r 2 =

8 VIII 0.86). Consequently, sustainable fishery of the species will provide considerable amount of economic income in favour of the smooth-hound shark stock. Keywords: zmir Bay, smooth-hound shark, Mustelus mustelus, gill net, long-line.

9 IX TE EKKÜR Bu çal man n ba lang c ndan son a amas na kadar bana yol gösteren, deste ini esirgemeyen, zaman n payla an ve de erli katk larda bulunan dan man m Doç. Dr. Zafer TOSUNO LU na sonsuz te ekkürlerimi sunar m. Bu çal ma süresince yakalanan örneklerin ölçümünde bana büyük kolayl k sa layan, dostluklar n esirgemeyip beni teknelerinde misafir eden, de erli kaptanlar m brahim KAPLAN, Ali BASTIRMACI ve Ya ar ENGÜL e çok te ekkür ederim. De erli katk lar ndan dolay Ezgi YAPICIO LU na, sevgili karde im Merve HEPKAFADAR a ve maddi ve manevi yönden beni her zaman destekleyen ve yan mda olan can m aileme te ekkür ederim.

10 X

11 XI Ç NDEK LER ÖZET...V ABSTRACT...VII TE EKKÜR... IX EK LLER D Z N... X V Ç ZELGELER D Z N...XVII S MGELER VE KISALTMALAR...XV 1. G R ÖNCEK ÇALI MALAR MATERYAL VE YÖNTEM Triakidae Familyas n n Genel Özellikleri Adi köpekbal n n (Mustelus mustelus) sistemati i Morfoloji Adi Köpekbal Avc l nda Uzatma A lar ile Operasyonlar Sade uzatma a n n operasyon detaylar Köpekbal Avc l nda Paragat Operasyonlar Paragat n operasyon detaylar... 18

12 XII Ç NDEK LER (Devam ) 4.BULGULAR Köpekbal Avc l nda Kullan lan Uzatma A lar n n Genel Özellikleri Köpekbal Sade Uzatma A Avc l nda Kullan lan Av Araçlar ve Gereçleri Avc l k Avc l Etkileyen Faktörler Av Kompozisyonu Total Boy Frekans Çal malarda Kullan lan Paragat Tak m n n Teknik Özellikleri Köpekbal Paragat Avc l nda Kullan lan Av Araçlar ve Gereçleri Av Operasyon Temel Basamaklar Paragat n Netalanmas Yemleme Av kompozisyonu Total Boy Frekans...53

13 XIII Ç NDEK LER (Devam ) 4.12.Uzatma (150 ve 170 mm) A lar nda Üreme Boyunun Alt nda Yakalanan Bireyler Uzatma ve Paragat ile Yakalanan Köpekbal n n Üreme Boyunun Alt nda Yakalanan Bireyler Köpekbal n n A z Geni li i ile Boy li kisi Boy A rl k li kisi Birim Av Miktar E ey Oran TARTI MA VE SONUÇ KAYNAKLAR D Z N ÖZGEÇM... 70

14 XIV EK LLER D Z N ekil Sayfa ekil.1.1. Köpekbal n n de erlendirilen k s mlar ve kullan m alanlar...4 ekil.3.1. Adi köpekbal, Mustelus mustelus (Linnaeus,1758)...10 ekil 3.2. Uzatma a ile ara t rman n yap ld bölge...13 ekil 3.3. Paragat ile ara t rman n yap ld bölge...17 ekil mm a göz boyunda köpekbal uzatma a n n teknik özellikleri...22 ekil mm a göz boyundaki köpekbal uzatma a nda teknik detaylar...23 ekil mm a göz boyunda köpekbal uzatma a n n teknik özellikleri...24 ekil mm a göz boyunda köpekbal uzatma a nda teknik detaylar...24 ekil 4.5. Köpekbal uzatma a n n denizdeki genel görüntüsü...25 ekil 4.6. Köpekbal sade uzatma a n n yüzdürücü yakas...26 ekil 4.7. Köpekbal sade uzatma a n n bat r c yakas...26 ekil 4.8. Köpekbal av nda kullan lan tekne...28

15 XV ekil 4.9. Uzatma a nda kullan lan rgat modeli ekil Uzatma a nda kullan lan rampal makara modeli ekil mm uzatma a nda elde edilen türler ve birey say lar.. 33 ekil mm uzatma a nda elde edilen türlerin a rl k kompozisyonu ekil mm uzatma a nda elde edilen türler ve birey say lar.. 35 ekil mm uzatma a nda elde edilen türlerin a rl k kompozisyonu ekil Uzatma a lar nda elde edilen türlerin ve bireylerin toplam ekil Uzatma a lar nda elde edilen türlerin toplam a rl klar ekil mm ile 85 mm lik total boy-frekans aras ndaki ili ki ekil Paragat n teknik çizimi ekil Geleneksel paragat modeli ekil Paragat çal malar nda kullan lan tekneler ekil Netalanm paragat modeli ekil Yemlenmekte olan paragat ekil Yemlenmi olan paragat ekil Paragat n denize b rak lmas... 48

16 XVI ekil Paragat n toplanmas...49 ekil Paragat avc l nda elde edilen türler ve birey say lar...50 ekil Paragat avc l nda elde edilen türlerin a rl k kompozisyonu...51 ekil Uzatma a ile paragat aras ndaki total boy- frekans ili kisi...53 ekil mm ile 170 mm uzatma a ile yakalanan köpekbal n n üreme boyunun (80cm) alt nda ve üstündeki bireylerin % da l m...54 ekil Uzatma ve paragat ile yakalanan köpekbal n n üreme boyunun (80cm) alt nda ve üstündeki bireylerin % da l m...55 ekil Köpekbal n n a z geni li i ile boy ili kisi...56 ekil Köpekbal n n boy-a rl k ili kisi; di i-erkek (a), erkek (b) ve di i (c)...57

17 XVII Ç ZELGELER D Z N Çizelge Sayfa Çizelge 3.1. Uzatma a lar ile yap lan operasyonlara ait detaylar Çizelge 3.2. Paragat ile yap lan operasyonlara ait detaylar Çizelge 4.1. Çal ma bölgesinde elde edilen köpekbal n n boy a rl k de erleri Çizelge 4.2. Çal ma bölgesinde elde edilen köpekbal n n boy a rl k de erleri... 52

18 XVIII K saltmalar S MGELER VE KISALTMALAR D Z N PE PA PP PL Ø Pb E TB D AG r 2 W m cm mm Polietilen Poliamid Polipropilen Plastik Çap (mm) Di i Erkek Kur un Donam faktörü Total boy En büyük olan de er A z geni li i Korelasyon katsay s A rl k Metre Santimetre Milimetre

19 1 1. G R Köpekbal klar, son y llara kadar ülkemizde sadece tehlikeli deniz canl lar olarak bilinmekte, insan g das olarak tüketilmemekteydi. Bugün halen iç pazarda tüketimi olmamakla birlikte Avrupa ve di er ülke pazarlar n n ta d önem nedeniyle, gittikçe artan miktarlarda ihraç edilmeye ba lanm t r. Ülkemiz denizlerinde bu türe benzer ekilde, avc l yayg n olmayan fakat ihracat yap labilen türler de mevcuttur. Adi köpekbal (Mustelus mustelus Linnaeus, 1758) bu türlerden birisini olu turmaktad r. Köpekbal karaci er ya n n, morina ve di er bal klara göre çok yüksek düzeyde A vitamini içermesi bu türün stoklar nda a r avlanmalara neden olmu, ancak y llar n sonuna do ru sentetik A vitamini elde edilmesiyle birlikte bu türün üretiminde h zl bir dü ü görülmü tür (Ronsivalli, 1978). Bununla beraber son y llarda insan g das olarak kullan lmaya ba lanm ve buna paralel olarak da üretim miktar art göstermi tir. Ülkemizde adi köpekbal tüketimi genel olarak çok yayg n olmay p, fileto halinde i lenerek yurtd na ihraç edilmek üzere avlan lmaktad r. Köpekbal n n dünyada çok fazla tüketilmemesinin önemli bir nedeni kemikli bal klara oranla bünyesinde yüksek seviyede üre bulundurmas d r (Jhavari ve Constantinides, 1981). Avlanan köpekbal depolanmas s ras nda bakteriyel faaliyet sonucu bünyesindeki üre

20 2 amonya a dönü mekte, bu ise köpekbal etinde ho olmayan bir tat ve koku olu turmaktad r. Ancak bu sak nca, köpekbal n n avland ktan sonra uygun bir teknikle i lenmesi ve dü ük s cakl klarda depolanmas ile minimuma indirilebilmektedir (Dore, 1994). Köpekbal et olarak de erinin yan nda ona gerçek k ymetini kazand ran özellikle karaci eridir. Bilindi i üzere bal k karaci er ya lar, do adaki en zengin A ve D vitamini kaynaklar d r. D ar dan g dalarla beraber al nan A ve D vitaminleri bal klar n karaci er ve iç organlar nda depo edilirler. Bu sebeple ya vücutlar nda veya karaci erlerinde depolayan bal klar ve özellikle köpekbal karaci er ya üretimi olanak dâhilindedir; fakat Türkiye de, bal klardan sa l kl bilimsel bal k ya üretimi henüz yap lmamaktad r (Ersan, 1959). Köpekbal eti, bilhassa kar n taraf ndan ç kar lan filetolardan yap lan füme; Almanya, Hollanda ve Danimarka da çok ra bet görmektedir. Bu ürün Almanya da Schiller Locken ad ile bilinmektedir (Ersan, 1959). Konserve edilmi olanlar n n tad, büyük mersin bal n nkinden biraz farkl d r. kinci Dünya Sava nda Amerika Birle ik Devletleri nde Smoothhound fish ad yla konserve edilmi ve çok ilgi görmü tür (Karap nar, 1967). Bu bal klarda, ba n belirli yerleri, k k rdaklar ve k k rda ms k s mlar ayr larak jelâtin yap m nda kullan lmaktad r. Jelâtin epey pahal bir maddedir. Özellikle baz g da maddelerinin ambalajlanmas nda

21 3 kullan lmaktad r. Foto raf sanayinde, boyac l kta önemli rol oynar. Özellikle sinema filmlerinde de kullan lmaktad r (Olsen, 1994). Ayr ca bunlar n deodorizasyon kazanlar nda kokular al nd ktan sonra rengi ve kokusu giderilmi bir ya elde edilir. Bu ya da hidrojen ile sertle tirilirse margarin sanayinde iyi bir hammadde te kil eder (Borgstrom, 1965). Bal n derisi özel bir yöntemle ve özenle yüzülerek birkaç metotla ba lan r ve i lenir. Bu deri, kad n ayakkab s, eldiven, çanta yap m nda, emsiye, baston saplar nda, kad n elbiselerinde kemer süsü k sm olarak kullan ld gibi eskiden iyi cins k l ç, hançer gibi silahlar n kabzalar nda ve tabanca k l f olarak da kullan lmaktayd (Ersan, 1959). Bunlar n yan s ra derisi mobilyalar cilalamakta ve iç organlar ise gübre olarak kullan lmaktad r (Smith, 1950).

22 4 ekil 1.1. Köpekbal n n de erlendirilen k s mlar ve kullan m alanlar (Bligh, 1990).

23 5 Bununla beraber köpekbal klar, bilinen özellikleri ve çe itli ekillerde i lenebilmesi nedeniyle ba ta ngiltere, talya, Japonya, Fransa, sviçre ve Çin olmak üzere pek çok ülkede tereddütsüzce ve sevilerek yenmektedir (Samsun vd., 1995). Türkiye denizlerinde köpekbal üretimi 1967 y l nda 8291 ton iken sürekli bir dü ü göstererek 1975 y l nda 366 tona kadar gerilemi tir. Bu y l takiben, toplam deniz bal klar üretimine ba l olarak, bir art gerçekle mi ve 1979 y l nda ton ile maksimuma ula m t r y l nda 5882 tona gerilemi tir. Bu y ldan sonra ise dalgalanma ile birlikte sürekli olarak bir azalma söz konusudur y l ndan sonra ise y l baz nda bakt m zda; 2000 y l nda 2800 ton, 2001 y l nda 1000 ton, 2002 y l nda 686 ton, 2003 y l nda 400 ton, 2004 y l nda ise 458 tona kadar gerilemi tir (Anon., 2006) y l Su Ürünleri statistiklerinde (Anon., 2006), Do u Karadeniz: 33 ton, Bat Karadeniz: 178 ton, Marmara: 97 ton, Ege: 81 ton ve Akdeniz: 69 ton köpek bal avc l söz konusudur. Köpekbal klar n, ba ta paragat olmak üzere, dip trolü, z pk n ve olta ile avlanmas na kar n, ülkemizde daha çok paragat, dip trolü, uzatma a lar, hamsi g rg r ve kalkan a lar ile yap lan avc l k s ras nda tesadüfen avlanmaktad r (Ho sucu, 1998). Uzatma a lar tek, çift veya üç katl olup bal k veya di er su ürünlerinin galsamalar ndan veya vücutlar n di er k s mlar ndan a a tak larak yakalanmas amac yla deniz ve iç sularda; yüzey, orta su ve dipte kullan lan av arac d r. Uzatma a lar bat r c yaka, a k s m ve yüzdürücü yaka (mantar yaka) dan olu maktad r. Paragat tak mlar ile köpekbal avc l birçok bölgede

24 6 oldukça yayg nd r (Kabasakal, 1998; Fahy, 1992). Kullan lan paragatlar n teknik özellikleri hakk nda ise oldukça az bilgi mevcuttur. Bu tür genel olarak di er ekonomik türlerin avc l nda kullan lan av araçlar ile yan ürün (bycatch) olarak avlanmaktad r. Paragat; uzun bir beden üzerine çok say da i nenin, köstek denilen kollar ile belirli aral klarla ba lanmas sonucu olu an, yemli ve yemsiz olarak kullan labilen hareketsiz oltalar s n f ndan pasif bir av arac d r (Brant, 1984). Ülkemizde kullan lan paragat tak mlar 4 grup malzemeden olu maktad r. Bunlar paragat selesi, paragat bedeni ve köstekler, paragat i neleri ve f rdöndü, yüzdürücü ve bat r c malzemelerdir (Ho sucu, 1998). Çal ma sonucunda bu türün avc l n n yayg n olmad tespit edilmi tir. Köpekbal ve k k rdakl bal klar n iç piyasada tüketimi hemen hemen hiç olmad ndan yak n tarihe kadar avc l da yap lmamaktayd. Fakat son y llarda artan d pazar talebiyle köpek bal n n ekonomik de eri oldu u anla lm t r. Bu çal mada zmir Körfezi ve civar nda uzatma a lar ve paragat ile adi köpekbal avc l ve bu türün baz biyolojik özelliklerinin tespit edilmesi amaçlanm t r.

25 7 2.ÖNCEK ÇALI MALAR Ülkemizde, köpekbal klar hakk nda ilk kayda Deveciyan (1926) n n Bal k ve Bal kç l k adl eserinde rastlan r. Ara t r c lar aras nda Ak ray (1954) un sistematik yönden tayin anahtar Türkiye Deniz Bal klar adl eseri bulunmaktad r. Bunlar n yan s ra Altan (1959), taraf ndan çevrilen, Rus ara t r c Slastanenko (1956) n n Karadeniz Havzas Bal klar adl eserini görmekteyiz. Bu yay nlardaki genel bilgiler d nda, muhtelif tarihlerde Pekta (1954), Acara (1958), Artüz (1959), Ersan (1959) ve Akgüne (1960) in makalelerinde bu bal klar n ekonomik yönleri yer alm t r. zmir Körfezi nde ya ayan bal k türlerine ait ilk kaynak (Geldiay, 1969) a ait olup, ara t r c zmir Körfezi nde ve di er denizlerde ya ayan türleri bir liste halinde vermi ve bunlardan zmir Körfezi nde ekonomik yönden bir potansiyel olu turan bal klar n k saca morfolojilerden bahsetmi tir. Alternatif denizsel besin kaynaklar n n önem kazand günümüzde elasmobran türler dünya genelinde önemli bal kç l k kaynaklar haline gelmi tir (Kusher vd., 1992). Ancak, u ana kadar bu türlerin biyolojileri hakk nda fazla bir bilgi olmamakla beraber, yap lan çal malarda bu türlerin dü ük büyüme oranlar na sahip olduklar, e eysel olgunlu a geç ula t klar ve fekonditelerin dü ük oldu u görülmü tür (Cailliet vd., 1991; Kusher vd., 1992).

26 8 Kutaygil ve Bilecik (1998), Karadeniz Bölgesi nde köpekbal üzerine ara t rmalar yapm t r. Erzini vd., (1999) Güney Portekiz de köpekbal n av kompozisyonunu, paragat ile boy seçicili ini ve av oranlar ile ilgili çal ma yapm t r. Filiz (2000) zmir Körfez i ve civar nda tespit edilen elasmobran türleri üzerine bir ara t rma yapm t r. Filiz ve To ulga (2002), Türkiye denizlerindeki ekonomik elasmobran türleri, bal kç l ve yönetimi üzerine ara t rmalar mevcuttur. Filiz vd., (2002), bahar mevsiminde S ac k Körfezi ndeki (Ege Denizi) adi köpekbal n n, (Mustelus mustelus L., 1758), besini üzerine bir ara t rma yapm lard r.

27 9 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Triakidae Familyas n n Genel Özellikleri Bu familya, vücutlar fusiform eklinde olan ve boylar genellikle 150 cm yi geçmeyen orta boylu köpekbal türlerini içermektedir. Burun çok fazla uzamam t r ve ucu hafif yuvarlak profillidir. Membrana niktikans mevcuttur. Gözler uzun veya oval biçimlidir. Bütün türlerde spirakulum bulunur. Her iki dorsal yüzgeç de morfolojik olarak birbirine benzer; Galeorhinus galeus türü hariç, familyan n di er türlerinde (Mustelus spp.) dorsal yüzgeçler hemen hemen ayn boydad r. Kaudal yüzgecin üst lobunda belirgin bir sub-terminal girinti mevcuttur (Mater, 2005). Tamam bentik türlerden olu an bu familyan n üyeleri l man ve tropikal sularda da l m gösterirler. Dünya denizlerinde 9 cinse ait 34 türle temsil edilirler; Türkiye denizlerinde ise 4 türü bulunmaktad r.

28 Adi köpekbal n n (Mustelus mustelus) sistemati i Adi köpekbal n n sistematikteki yeri (Bileceno lu vd., 2002) e göre u ekildedir: Regnum : Animale Subregnum : Metazoa Phylum : Chordata Subphylum : Vertebrata Classis : Chondrichthyes Ordo : Pleurotremata Subordo : Galeoidae Familya : Carcharhinidae (Triakidae) Genus : Mustelus mustelus (Linnaeus, 1758) ekil 3.1. Adi köpekbal, Mustelus mustelus (Linnaeus, 1758).

29 Morfolojisi Adi köpekbal Trikidae familyas ndan dikensiz iki s rt yüzgeçli, vücudu ince uzun torpil eklindedir. Birinci dorsal yüzgeç ikincisinden biraz daha büyüktür. Ventral yüzgeç hizas nda anüse yak n yer al r. Kaudal yüzgeç hafif ters dönmü tür. Deri plakoid pullarla kapl, kuyruk yüzgeci heteroserk yap dad r. Spirakulum, oval gözün hemen arkas nda yerle mi tir. Yass di ler pek çok s ra halinde ve mozaik görünümdedir. Üst dudaktaki oyuklar alt dudaktakinden yakla k üç misli daha uzundur. Renk, dorsal de gri ve yer yer küçük siyah noktalar içerir. Benekler genellikle genç bireylerde rastlan r. Boylar, 200 cm ye ula abilir, ortalama 100 cm dir (Mater, 2005). Il man denizlerden so uk denizlere kadar da l m gösterir. Atlantik te ngiltere k y lar ndan Fas k y lar na kadar olan bölgede ve Akdeniz de bulunur. Karadeniz d nda bütün denizlerimizde bulunur (Mater, 2005). Çamurlu ve kumlu zeminlerde sahilden 150 m ye kadar da l m gösterir (Whithead vd., 1984; Oray, 1989). Zaman zaman orta suda bulunmas na ra men, dibe yak n yüzmeyi tercih etmektedirler (Froese ve Pauly, 2006). Ba l ca besinlerini kemikli bal klar, sefalopodlar mollusklar ve krustaseler olu turur. Üremeleri genellikle ilkbahar ve yaz n olur. Vivipard rlar ve ilk e eysel olgunlu a ula ma boylar ; yakla k 75 cm (Whithead vd., 1984) olmakla beraber e eye ba l olarak erkekler cm (FAO, 1987), 70

30 12 cm (Froese ve Pauly, 2006) ve di iler ise 80 cm de (FAO, 1987; Froese ve Pauly, 2006) e eysel olgunlu a ula maktad rlar. Bir yumurta kesesi plasentas mevcuttur. Bir bat nda 4-15 yavru meydana getirir. Yeni do an yavrular n boy 39 cm dir. (Froese ve Pauly, 2000), (Oray, 1989) bu say y 35 cm olarak vermi tir.

31 3.2. Adi Köpekbal Avc l nda Uzatma A lar ile Operasyonlar 13 Çal ma zmir Körfezi nin orta mevkiinde yer alan Uzunada civar ve D mevkiiinde yer alan Çe me ile Dikili aç klar nda tarihleri aras nda uzatma a lar ile yürütülmü tür ( ekil 3.2.). ekil 3.2. Uzatma a ile ara t rman n yap ld bölge (rakamlar at m say s n ifade etmektedir).

32 Sade uzatma a n n operasyon detaylar Uzatma a ile yap lan operasyonlar zmir Körfezi ve civar nda gerçekle tirilmi tir. Operasyonlar minimum 18 m maksimum 55 m derinliktedir. Genellikle rüzgâr gündo usu yönünde esmi tir. Deniz durumu ço unlukla sakin, dip yap s ise çamur, çelmit (kumluk alan n bitti i ta l k alan n ba lad yer) ve pinal kt r. Ay durumu genellikle yar m ay evresindedir (Çizelge 3.1.).

33 15 Çizelge 3.1. Uzatma a lar ile yap lan operasyonlara ait detaylar. Tarih Donam Saat Yer Derinlik Rüzgar (Yön-H z) Deniz Durumu Dip Gökyüzü/Ay :30-15:40 Mordo an Uzunada Aras 34 m 2-3 Karayel Sakin mm :00-10:45 Mordo an Uzunada Aras 34 m 3-4 Gündo usu Dalgal ÇELM T Aç k/yar m ay :00-16:35 Mordo an Geçit 36 m 3-4 Gündo usu-karayel Dalgal mm ÇELM T :00-09:30 Mordo an Geçit 36 m 3-4 Poyraz Dalgal Kapal :00-15:50 Uzunada Mente 28 m 1-2 Gundo usu-kesi leme Sakin 85 mm :00-16:30 Uzunada Mente 28m 5-6 Y ld z Dalgal Mordo an Geçit 32 m 2-3 Gundo usu Sakin 85 mm :30-17:20 Mordo an Geçit 32 m 1-2 Kesi leme Sakin Ild r-dalyan 55 m 2-3 Gündo usu Sakin :10 85 mm :00-12:00 Ild r-dalyan 55 m 2-3 Gündo usu Sakin :00 Celebi Adas -Dalyan 33 m 2-3 Gündo usu Sakin 85 mm :47-13:20 Celebi Adas -Dalyan 33 m 2-3 Gündo usu Sakin ÇAMUR ÇAMUR ÇELM T ÇAMUR Kapal Aç k/yar m ay Dolunay Dolunay mm 14:00-16:15 Uzunada Yak n 55 m Kesi leme 2-4 Sakin :35-12:15 Uzunada Yak n 55 m Kesi leme 2-4 Sakin mm :45-15:55 06:45-14:26 Uzunada Yak n Uzunada Yak n 50 m 50 m 2-3 Gündo usu 2-3 Gündo usu Sakin Sakin P NALIK P NALIK Dolunay Kapal mm 10:10-15:30 Bademli-Corci Adalar 55 m 5-6 Poyraz Dalgal ÇAMUR Kapal :55-11:44 Bademli-Corci Adalar 55 m 5-6 Poyraz Dalgal mm 11: Bademli-Corci Adalar 55 m 4-5 Poyraz Dalgal ÇAMUR Kapal :30-14:00 Bademli-Corci Adalar 55 m 4-5 Poyraz Dalgal

34 16 Çizelge 3.1. Uzatma a lar ile yap lan operasyonlara ait detaylar (Devam ). Tarih Donam Saat Yer Derinlik Rüzgar (Yön-H z) Deniz Durumu Dip Gökyüzü/Ay mm 13:00-17:10 Foça-Hay rs z Adas 45 m 2-3 Poyraz Sakin :15-12:50 Foça-Hay rs z Adas 45 m 2-3 Poyraz Sakin mm 12:12-16:23 Bademli-Garip Adas 28 m 2-3 Poyraz Sakin :30-15:10 Bademli-Garip Adas 28 m 4-5 Poyraz Dalgal mm 12:50-18:00 Karaburun 40 m 2-3 Ke i leme Sakin :30-16:43 Karaburun 40 m 2-3 Ke i leme Sakin ÇAMUR ÇAMUR ÇELM T Yar m Ay Dolunay Yar m Ay mm 13:00-15:50 Mordo an-uzunada 28 m 3-4 Poyraz Sakin ÇELM T Dolunay :00-12:45 Mordo an-uzunada 28 m 3-4 Poyraz Sakin mm 13:30-16:10 Karaburun-Büyük Ada 30 m 2-3 Karayel Sakin ÇAMUR Yar m Ay :15-14:00 Karaburun-Büyük Ada 30 m 2-3 Gündo usu Sakin mm 12:00-16:00 Ild r-karada 50 m 2-3 Gündo usu Sakin ÇAMUR Dolunay :00-13:55 Ild r-karada 50 m 2-3 Gündo usu Sakin mm 13:00-17:00 Ild r-yass ada 30 m 4-5 Poyraz Dalgal :50-13:50 Ild r-yass ada 30 m 2-3 Karayel Sakin mm 11:00-17:00 Ild r-yass ada 30 m 4-5 Poyraz Dalgal :15-13:45 Ild r-yass ada 30 m 2-3 Gündo usu Sakin mm 12:35-18:30 Ild r-çiftle 45 m 3-4 Poyraz Sakin :15-14:00 Ild r-çiftle 45 m 3-4 Poyraz Sakin ÇELM T ÇAMUR ÇAMUR Dolunay Yar m Ay Yar m Ay

35 Köpekbal Avc l nda Paragat Operasyonlar zmir Körfezinin orta mevkiinde yer alan Uzunada civar ve D mevkiinde yer alan Karaburun ile Foça aç klar nda tarihleri aras nda paragat ile çal man n di er k sm yürütülmü tür ( ekil 3.3) Karaburun Foça Kaynarp nar Mordo an Uzunada nm ekil 3.3. Paragat ile ara t rman n yap ld bölge (rakamlar at m say s n göstermektedir).

36 Paragat n operasyon detaylar Ortalama çal ma derinli i 50 m olup deniz durumunun genellikle sakin, dip yap s n n ço unlukla ta l k, gökyüzünün genellikle aç k oldu u tespit edilmi tir (Çizelge 2.2.). Çizelge 3.2. Paragat ile yap lan operasyonlara ait detaylar. Tarih Saat Yer Derinlik Rüzgar (Yön-H z) Deniz Durumu Dip Gökyüzü/Ay :45-14:10 Kaynarp nar 50 m 3-4 Poyraz Dalgal Ta l k Aç k/yar m ay :00-14:30 Foça 55 m 2-3 Gündo usu Sakin Çamur Yar m Ay :00-18:00 Karaburun 60 m 3-4 Poyraz Dalgal Çamur Dolunay :30-15:25 Mordo an 50 m 2-4 Ke i leme Sakin Ta l k Aç k/yar m ay :30-14:50 Uzunada 50 m 2-4 Ke i leme Sakin Ta l k Aç k/yar m ay :10-13:46 Kaynarp nar 52 m 2-4 Lodos Dalgal Ta l k Yar m Ay Bu çal mada, köpekbal örnekleri zmir Körfezi nde avlanan bal kç lardan düzenli olarak temin edilmi tir. zmir Körfezi nde uzatma a lar ve paragat ile adi köpek bal avc l yap lmaktad r. Öncelikle bu donamlar n planlar ve operasyon özellikleri tespit edilmi olup, arazi çal malar nda hedef olan ve yakalanan di er türlerin kompozisyon ve miktarlar belirlenmi tir. Köpekbal klar, özel olarak yapt r lm milimetrik taksimatl bal k ölçüm tahtas yard m yla, bal n burun ucundan normal durumdaki kuyruk yüzgecinin en uç k sm na kadar olan cm cinsinden toplam uzunluk belirlenmi ayr ca standart uzunlukta

37 19 ölçülmü tür. Uzunluklar belirlenmi olan adi köpekbal klar n küçükleri 1 gr, büyükleri ise 50 gr hassasiyetle tart m yapabilen teraziler ile bireysel olarak tart lm t r. Avlanan bal klar türlerine ve yakaland klar a tipine ve paragata göre ayr larak de erlendirilmi tir. Çal ma materyali olan adi köpekbal n n boy ve a rl k da l mlar e eylere göre tespit edilmi ve ayr ca di er morfolojik ölçümler (total boya rl k) al nm olup bu de erler a gözü ile ili kilendirilmi tir. Ayn zamanda (total boy-a z geni li i) ile paragat i ne boyun büyüklü ü ili kilendirmesi yap lm t r. Ayr ca türün uzatma a ve paragattaki av verimleri de hesaplanm t r. Yakalanan bireylerin üreme organlar na bak larak e ey da l mlar da (di i:erkek) tespit edilmi tir. Türün boy ve a rl k da l mlar n n tan mlamal istatistikleri MS-Excel de ve boy da l mlar n n kar la t r lmas Kolmogorov-Smirnov testi ile s nanm t r. Bu testin uygulanmas ndaki amaç, 150 mm ve 170 mm sade uzatma a lar yla ve bunun yan nda paragatla yakalanan köpekbal klar n n boy gruplar aras nda fark n olup olmad n tespit etmektir. Ege Denizi nde avlanan köpekbal klar na ait boy-a rl k ili kisi denklemi de verilmi tir. Kullan lan boy-a rl k ili kisi denklemi (W= a * TL b ) d r. Akdeniz de yakalanan di i köpekbal klar n ilk üreme boyu 80 cm dir (FAO-CEE, 1987; Froese ve Pauly, 2006). Göz büyüklü üne göre her a n birim av gücü (BAVG) köpekbal klar için hesaplanm t r. BAVG hesaplanmas nda;

38 20 BAVG= (Y / n) / N Y: bir seferde yakalanan av miktar n: a uzunlu u (m) N: at m say s kullan lm t r (Bal k ve Çubuk, 2001).

39 21 4. BULGULAR 4.1. Köpekbal Avc l nda Kullan lan Uzatma A lar n n Genel Özellikleri A larda göz aç kl mm aras nda olabilmekte bununla beraber en çok kullan lan a lar mm göz aç kl ndad r. 210 denye numara aras kal nl kl ip kullan larak yap lm bu av türü için uygun olmaktad r. A yüksekli i göz aras nda olup 15 göz yükseklikteki a lar en yayg n kullan lanlard r. A lar E=0,5 donam faktörü ile donat l r. a) 75 mm a larda, 210 denye 18 ip kal nl nda a lar kullan lmaktad r. A n yüksekli i 15 göz olup, 150 adet 3 numara ve 200 adet 50 graml k kur un kullan lmaktad r. Donam faktörü (E) 0,50 d r. Bir yakada 1333 adet göz bulunmakta ve mantar yaka PP 8 mm çap nda; kur un yakada ise PP 2,5-6 mm çap nda yaka ipinden iki tane bulunmaktad r ( ekil 4.1, 4.2). b) 85 mm a larda, 210 denye 18 ip kal nl nda a lar kullan lmaktad r. A n yüksekli i 15 göz olup, 135 adet 4 numara ve 147 adet 50 graml k kur un kullan lmaktad r. Donam faktörü (E) 0,50 d r. Bir yakada 1176 adet göz bulunmakta ve mantar yaka PP 6 mm çap nda; kur un yakada ise PP 4-4 mm çap nda yaka ipinden iki tane bulunmaktad r ( ekil 4.3, 4.4, 4.5).

40 mm a göz boyundaki köpekbal a nda yap lan ara t rmada toplam 100 göz ölçülerek en büyük de eri 153 mm, en küçük de eri ise 145 mm bulunmu olup, ortalama ise 149,48±0,19 mm bulunmu tur. Standart hata 0,19 olup güvenirlik düzeyi ( 95,0 %) 0,3 bulunmu tur. ekil mm a göz boyunda köpekbal uzatma a n n teknik özellikleri.

41 23 ekil mm a göz boyundaki köpekbal sade uzatma a nda teknik detaylar. 170 mm a göz boyundaki köpekbal a nda toplam 100 göz ölçülerek en büyük de eri 172 mm, en küçük de eri ise 165 mm bulunup, ortalama de eri ise 169,10±0,21 mm bulunmu tur. Standart hata 0,21 olup güvenirlik düzeyi ( 95,0 %) 0,4 bulunmu tur.

42 24 ekil mm a göz boyunda köpekbal uzatma a n n teknik özellikleri. ekil mm a göz boyunda köpekbal uzatma a nda teknik detaylar.

43 25 ekil 4.5. Köpekbal uzatma a n n denizdeki genel görüntüsü. A göz boyunun yar s ndan kal p (çako) ç kart l r her donama bir göz al n r, her 4 bo donamdan sonra 5. donamda bir yüzdürücü bat r c da ise her 3 bo donamdan sonra 4. donamda bat r c kullan l r. Bat r c olarak 50 graml k kur un a rl k, yüzdürücü olarak ise 3 numara PE di er ad yla yunan mantar kullan lmaktad r ( ekil.4.6). Uzatma a lar m derinli e kadar at labilmekte olup ülkemizde yap lan içi hava dolu yüzdürücüler bu derinlikteki bas nca dayanmamakta ve patlamaktad r. Kur un yaka donat l rken çift yaka ipi kullan l r ( ekil 4.7). Bunun nedeni ise bat r c y çift yaka aras na sabitle tirip hareket etmesine engel olmakt r.

44 26 ekil 4.6. Köpekbal sade uzatma a n n yüzdürücü yakas. ekil 4.7. Köpekbal sade uzatma a n n bat r c yakas.

45 4.2. Köpekbal Sade Uzatma A Avc l nda Kullan lan Av Araçlar ve Gereçleri 27 Avc l kta kullan lan teknelerin boyu 8-12 m aras ndad r. Tekne büyüklü üne göre de 28 ile 140 BG aras motorlar vard r. Bu çal mada 11,5 m boyunda 165 BG gücünde motora sahip Beyaz Gül isimli tekne ile operasyonlara ç k lm t r ( ekil 4.8). Köpekbal avc l sahil ötesi bal kç l k oldu undan kullan lacak teknenin en az dört ki iyi rahatça bar nd rabilmesi gerekmektedir. Çünkü av esnas nda minimum dört ki i görev yapmaktad r. Bu personelin görevleri ise; bir ki i teknenin manevras n, bir ki i denizden gelen a n temizlenmesini ve bal n a dan ç kart lmas n, bir ki i rgat n çal t rmas n ve bir ki i de rgattan gelen a n istifini sa lamaktad r.

46 28 ekil 4.8. Köpekbal av nda kullan lan tekne. Avc l kta kullan lan rgat çift fenerlikli, hareketi motordan lastik bir kay arac l ile al nan enerji ile sa lanan gerekti inde motor çal rken bir kol vas tas yla ba ms z hale gelmesi sa lanan mekanik bir cihazd r ( ekil 4.9). Rampal makara, denizden gelen a n rgattan önce geçti i makarad r. A n teknenin ba ndan rgata düzgün gitmesini sa lar ve tekneyi a n geldi i yöne do ru yönlendirir ( ekil 4.10).

47 29 Avc l kta kullan lan Echo-sounderler direkt olarak bal bulmaya yönelik olmay p a at lacak yerin dip yap s n (kumluk, ta l k, eri telik vb.) belirlemek ve derinli i ö renmek içindir. Ön i leme al n p iç organlar temizlenen bal klar n tekneden ayr lmas na kadar geçen sürede so uk muhafazan n sa lanmas amac yla buzdolab kullan l r. Buzdal b n n d sac iç taraf ise galvanizli sactan yap l r. ki sac n aras nda strafor konmak suretiyle s yal t m sa lan r. ekil 4.9.Uzatma a nda kullan lan rgat modeli.

48 30 ekil Uzatma a nda kullan lan rampal makara modeli Avc l k Avc l kta kullan lan a lar dip uzatma a lard r. Dipten 1,5 ile 2,3 m yükseklik sa larlar. Di er bir deyi le dönek avc l n de i ik eklidir. Av operasyonu güne batmadan önce a lar n denize at lmas ile ba lar ertesi gün sabah a lar n denizden kald r lmas yla sona erer. Avc l kta her biri 100 m olan a lar birbirine eklenerek kullan l r. Tekne büyüklü üne göre eklenen a say s parça aras nda de i ir. 10 m lik bir teknede en az 20 er postadan olu an iki tane tak m a bulunur. A at lacak sahaya güne batmadan 1,5 2 saat önce gelinir. E er bilinmeyen bir saha ise echo-sounder ile dip yap s taran r ve derinlikler

49 31 tespit edilir. Dip yap s n n durumu dikkate al narak a at l r. A lar n iki ucunda strafor amand ra ile 2,5-5 kg a rl kta ta parçalar bulunur. A lar iki ki i taraf ndan at l r bir ki i istiften kalama verirken di eri mantar yakadan çekerek denize b rak r. A lar kuzuluk olu turularak dairevi ekillerde denize b rak l r. Avc l n yap ld derinlikler sahilden 150 m ye kadar olan derinliklerdir. Bazen maksimum derinlik 200 m ye kadar ç kabilir. Ertesi gün sabah denizdeki a lar rgat yard m yla kald r l r ve temizlenerek istife al n r. stife al nan a bir sonraki ava haz r demektir. A lar temizleme ve bal k ç karma teknenin rampal makara bölümünde çal an ki i taraf ndan durdurulur ve tekrar çal t r l r. Ç kart lan bal klar yan güverteye al n r. E er a da büyük y rt klara rastlan rsa tamir edilmek üzere istif kenar na ayr l r. Böylece av operasyonu tamamlanm olur Avc l Etkileyen Faktörler Dip yap s av verimine önemli ölçüde etki etmektedir. Köpekbal çamurlu, kumlu zeminlerde da l m gösterdi inden kayal k bölgelerde av verimi oldukça dü üktür. En yüksek av verimi nehirlerin denizlerle birle ti i sahalardan elde edilmektedir. Köpekbal n n üreme dönemi ilkbahar ve yaz mevsimidir. Genelde köpekbal avc l 15 Mart ile 30 Ekim tarihleri aras nda yap lmaktad r. K n avc l pek yap lmaz. Köpekbal klar üreme mevsiminde sular n s nmas yla derin sulardan k y lara do ru yakla ma e ilimindedir ve küçük sürü gruplar halinde hareket ederler.

50 32 Ak nt ve rüzgâr avc l olumsuz yönde etkilemektedir. Rüzgârl günlerde denize a at lmamakta, ak nt ise dibe yat rarak a n deniz dibindeki yüksekli ini azaltmakta ve av veriminin dü mesine yol açmaktad r. 4.5.Av Kompozisyonu Bu çal mada uzatma a lar ile avlanan 13 tür a a da belirtilmi tir. Mustelus mustelus Linnaeus, 1758 [Adi Köpekbal ] Zeus faber Linnaeus, 1758 [Dülger Bal ] Lophius piscatorius Linnaeus, 1758 [Fener Bal ] Solea solea Linnaeus, 1758 [Dil Bal ] Squalus acanthias Linnaeus, 1758 [Mahmuzlu Camgöz] Scyliorhinus stellaris Linnaeus, 1758 [Kedi Bal ] Scyliorhinus canicula Linnaeus, 1758 [Kedi Bal ] Uranoscopus scaber Linnaeus, 1758 [Kurba a Bal ] Myliobatis aquila Linnaeus, 1758 [Çuçuna] Raja radula Delaroche, 1809 [Vatoz] Raja oxyrinchus Linnaeus, 1758 [Uzun Burunlu Vatoz] Raja clavata Linnaeus, 1758 Dikenli [Vatoz] Raja asterias Delaroche, 1809 [Vatoz]

51 mm a göz boyuna sahip uzatma a ile 7 operasyon yap ld ktan sonra elde edilen türler unlard r: 57 adet adi köpekbal, 11 adet dülger, 7 adet fener, 2 adet dil ve 25 adet di er türler yakalanm t r ( ekil 4.11) Birey Say s Mustelus mustelus Zeus faber Lophius piscatorius Solea solea Scyliorhinus stellaris Uranoscopus scaber Raja oxyrinchus Myliobatis aquila Raja clavata Raja radula Scyliorhinus canicula ekil mm uzatma a nda elde edilen türler ve birey say lar. A rl klar na bak ld nda ise 176,8 kg adi köpekbal, 6,1 kg dülger, 9,0 kg fener, 0,9 kg dil ve 22,3 kg di er türler yakalanm t r ( ekil 4.12).

52 ,8 160 A rl k (kg) ,1 9,0 0,9 10,1 3,6 2,1 25,2 1,9 1,1 3,5 Mustelus mustelus Zeus faber Lophius piscatorius Solea solea Scyliorhinus stellaris Uranoscopus scaber Raja oxyrinchus Myliobatis aquila Raja clavata Raja radula Scyliorhinus canicula ekil mm uzatma a nda elde edilen türlerin a rl k kompozisyonu. 150 mm a göz boyunun sahip uzatma a ile 7 operasyon yap ld ktan sonra 11 adet türün avc l yap lm olup toplam av miktar 238,0 kg d r ve 101 adet bireyin yakalanm t r. Ç kan 101 bireyin 77 si ticari, 24 ü ise ticari de ildir. Ticari türlerin toplam a rl 192,8 kg, ticari olmayan türlerin toplam a rl ise 45,2 kg d r. Say sal da l mlar na göre 101 bireyin % 76 s ticari, % 24 ü ticari de ildir. Total a rl k da l mlar ise % 81 inin ticari, % 19 unun ticari olmad yönündedir. 170 mm a göz boyuna sahip uzatma a ile 23 operasyon yap ld ktan sonra elde edilen türler unlard r: 82 adet adi köpekbal, 22 adet dülger, 10 adet fener, 1 adet dil ve 59 adet di er türler yakalanm t r ( ekil 4.13).

53 35 Birey Say s Mustelus mustelus Zeus faber Lophius piscatorius Solea solea Squalus acanthias Scyliorhinus stellaris Uranoscopus scaber Myliobatis aquila Raja radula Scyliorhinus canicula Raja asterias ekil mm uzatma a nda elde edilen türler ve birey say lar. A rl klar na bak ld nda ise 396,4 kg adi köpekbal, 8,8 kg dülger, 10,8 kg fener, 0,3 kg dil ve 151,1 kg di er türler yakalanm t r ( ekil 4.14) ,4 A rl k (kg) ,8 10,8 0,3 42,5 22,2 3,5 54,9 18,6 6,7 2,7 Mustelus mustelus Zeus faber Lophius piscatorius Solea solea Squalus acanthias Scyliorhinus stellaris Uranoscopus scaber Myliobatis aquila Raja radula Scyliorhinus canicula Raja asterias ekil mm uzatma a nda elde edilen türlerin a rl k kompozisyonu. 170 mm a göz boyunun sahip uzatma a ile 23 operasyon yap ld ktan sonra 11 adet türün avc l yap lm olup toplam av miktar

54 36 693,7 kg d r ve 224 birey yakalanm t r. Ç kan 224 bireyin 149 si ticari, 75 i ise ticari de ildir. Ticari türlerin toplam a rl 572,5 kg, ticari olmayan türlerin toplam a rl ise 121,2 kg d r. Say sal da l mlar na göre 224 bireyin % 67 s ticari, % 33 ü ticari de ildir. Total a rl k da l mlar ise % 83 inin ticari, % 17 unun ticari olmad yönündedir. Uzatma a lar ile toplam 30 operasyon yap ld ktan sonra elde edilen türler unlard r: 139 adet adi köpekbal, 33 adet dülger, 17 adet fener, 3 adet dil ve 133 adet di er türler yakalanm t r ( ekil 4.15) Birey say s Mustelus mustelus Zeus faber Lophius piscatorius Solea solea Squalus acanthias Scyliorhinus stellaris Uranoscopus scaber Myliobatis aquila Raja radula Scyliorhinus canicula Raja oxyrinchus Raja clavata Raja asterias ekil Uzatma a lar nda elde edilen türlerin ve bireylerin toplam. A rl klar na bak ld nda ise 573,2 kg adi köpekbal, 14,9 kg dülger, 19,8 kg fener, 1,2 kg dil ve 322,6 kg di er türler yakalanm t r ( ekil 4.16).

55 37 A rl k (kg) , ,9 19,8 156,2 80,1 30,0 1,2 7,1 19,7 22,8 2,1 1,9 2,7 0 Mustelus mustelus Zeus faber Lophius piscatorius Solea solea Squalus acanthias Scyliorhinus stellaris Uranoscopusscaber Myliobatis aquila Raja radula Scyliorhinus canicula Raja oxyrinchus Raja clavata Raja asterias ekil Uzatma a lar nda elde edilen türlerin toplam a rl klar. Uzatma a lar ile toplam 30 operasyon yap ld ktan sonra 13 adet türün avc l yap lm olup toplam av miktar 931,7 kg d r ve 325 birey yakalanm t r. Ç kan 325 bireyin 226 s ticari, 99 u ise ticari de ildir. Ticari türlerin toplam a rl 765,2 kg, ticari olmayan türlerin toplam a rl ise 166,5 kg d r. Say sal da l mlar na göre 325 bireyin % 70 s ticari, % 30 ü ticari de ildir. Total a rl k da l mlar ise % 82 inin ticari, % 18 unun ticari olmad yönündedir. Ortalama boy ve a rl k s ras yla genele bakt m zda 100,2 ± 2,12 cm ve 4100 ± 0,14 g, erkeklerde 98 ± 3,10 cm ve 3900 ± 0,21 g, di ilerdeyse 101,8 ± 2,91 cm ve 4300 ± 0,22 g d r (Çizelge 4.1.).

56 38 Çizelge 4.1. Çal ma bölgesinde elde edilen M.mustelus türünün boy a rl k de erleri. Birey Total Boy (cm) A rl k (kg) n min max ort ort (se) 95% min max ort. ort. (se) 95% Di i 78 38,9 138,3 101,8±2,91 2,9 5,8 0,4 7,5 4,3±0,22 0,2 0,5 Erkek ,0±3,10 3,1 6 0,5 7,2 3,9±0,21 0,2 0, ,3 100,2±2,12 2,1 4,2 0,4 7,5 4,1±0,14 0,1 0,3

57 Total Boy-Frekans Köpekbal nda tespit edilen total boy ölçümleri 5 er cm lik gruplar halinde incelendi inde 150 mm lik a da cm lerde, 170 mm lik a da ise cm ler aras nda bulunmu tur. Kolmogorov- Simornov testine göre; Gözlenen D de eri, Beklenen D de erinden büyük oldu undan Ho reddedilir. Dolay s yla 150 mm lik a ile 170 mm lik a lar yla yakalanan köpekbal klar n n boy s n flar aras nda fark bulunmu tur ( ekil 4.17) (p<0,05). 75 mm ve 85 mm lik sade uzatma a lar nda yakalanan köpek bal klar n n boy s n flar aras ndaki fark istatistiksel olarak önemlidir (Gözlenen D=0,992; Kritik de er D=0,235; p<0,05) mm 85 mm 20 Frekans Total boy (cm) ekil mm ile 85 mm lik uzatma a lar ndaki boy-frekanslar.

58 40 Özellikleri 4.7. Çal malarda Kullan lan Paragat Tak m n Teknik Bu çal mada tek bir donama sahip kal n dip paragat modeli kullan lm t r. Kullan lan paragat, 1 mm PA beden üzerine 0.70 mm PA kösteklerin 9,15 m aral klarla ba lanmas sonucu olu turulmu tur. Köstek boylar 2,75 m uzunlu unda 2315/7 Mustad/çapraz olmak üzere 200 i neden olu mu tur ( ekil 4.18).

59 41 ekil Paragat n teknik çizimi ( neye ait ölçümler mm dir). Paragat geleneksel olarak bir sele içerisine istiflenmekte, i neler s ra ile sepet kenar nda bulunan mantara tak lmaktad r. Paragata amand ran n ba land ayak ta hariç herhangi bir bat r c veya yüzdürücü donam kullan lmam t r ( ekil 4.19).

60 42 ekil Geleneksel paragat modeli.

61 4.8. Köpekbal Paragat Avc l nda Kullan lan Av Araçlar ve Gereçleri 43 Mordo an liman na ba l 6,7 m boyunda 15 BG gücünde pancar motora sahip Dolphin isimli tekne, 6 m boyunda 9 BG gücünde pancar motora sahip Ya ar Usta ve 11,5 m boyunda 165 BG gücünde motora sahip Beyaz Gül isimli tekne ile paragat operasyonlar nda kullan lm t r ( ekil 4.20)... ekil Paragat çal malar nda kullan lan tekneler.

62 44 Kal n paragat avc l genellikle y l içerisinde belli dönemlerde bal k göçleri kriter olarak al narak m derinlikleri aras nda yap lmaktad r. Kal n paragat avc l nda ço unlukla sardalye (Sardina pilchardus), isparoz (Diplodus annularis) ve canl yem (sardalye) kullan lmaktad r. Kullan lan yem çe idi paragat n denizde kalma süresini belirlemektedir. Bu süre sardalya için 2 saat, isparoz için 6-7 saat, canl yem içinse 2-3 güne kadar ç kmaktad r Av Operasyonunun Temel Basamaklar Paragat n Netalanmas Paragat n netalanmas tekrar yemlenerek denize b rak lacak duruma haz r hale getirilmesidir. Netalama yemli i nelerin temizlenmesi, kopan kösteklerin tamir edilmesi ve i nelerin s ras yla mantara tak lmas i lemlerinden olu maktad r. Paragat n netalanmas toplama esnas nda yap labilece i gibi selenin içine toplanm olan paragat n tekrar elleme i lemi yap larak netalanmas ile gerçekle tirilebilir. Bu i lemler için harcanan zaman, tecrübeye ba l olarak de i mektedir ( ekil 4.21).

63 45 ekil Netalanm paragat modeli Yemleme Paragattaki yem seçimi hedef türe göre de i iklik göstermektedir. Köpekbal nda özellikle yem olarak sardalye kullan m av verimini art rmaktad r. Yemleme i lemi paragat n at m s ras nda yap labilece i gibi paragat at lmadan öncede tüm i neler yemlenerek haz r hale getirilebilir ( ekil 4.22). Paragat n yemlenmesi için harcanan zaman i ne say s na ba l olarak de i mektedir. 200 i neli bir paragat n yemlenmesi yakla k olarak dakika sürmektedir ( ekil 4.23).

64 46 ekil Yemlenmekte olan paragat. ekil Yemlenmi olan paragat.

65 47 Paragat bal kç l nda av sahas n n iyi belirlenmesi oldukça önemlidir. Bal k göç yollar n n bilinmesi ve buna göre paragat at lmas av verimini artt rmaktad r. Ayn zamanda paragat n at laca bölgenin dip yap s n n da iyi bilinmesi gerekmektedir. Bölgenin dip yap s av kompozisyonunu direkt etkilemektedir. Örne in, baz kayal k bölgelerde müren yo un olarak avlan rken çamur zeminli bölgelerde vatoz daha yo un avlanmaktad r. Kayal k dip yap s na sahip bir bölgede paragat n toplanmas güçlükle gerçekle tirilebilmektedir. Av sahas n n belirlenmesi geçmi dönemlerden gelen tecrübelerle ya da son y llarda teknolojik geli imin ürünü olan Echo sounder yard m ile yap lmaktad r. amand ra konumu belirlendikten sonra paragat n ba lang ç amand ras denize b rak l r. Paragat denize b rak l rken üzerine ara amand ralarda ba lanmal d r. Ara amand ralar paragat n dibe tak lmas durumunda di er bölümlerinden kald r larak kurtar lmas n sa lamaktad r. Paragat "S" harfi eklinde denize b rak l r. Bu sayede paragat n daha geni bir alan taramas sa lanm olur ( ekil 4.24).

66 48 ekil Paragat n denize b rak lmas. Paragat n toplanmas esnas nda teknenin paragat konumuna göre hareketi gerek kürekçi gerekse makinenin manevralar ile sa lan r. Paragat tekneye do ru çekilmez, tekne paragat n üzerine gittikçe kald r l r. Paragat n toplanmas esnas nda her tür, farkl davran lar sergileyerek su yüzeyine do ru çekilir. Müren hareketsiz bir a rl k gibi gelirken köpekbal bal kç lar aras nda kafa atma olarak tabir edilen bir ekilde tepki gösterir ( ekil 4.25).

67 49 ekil Paragat n toplanmas Av kompozisyonu Bu çal mada paragat modeli ile avlanan 7 tür a a da belirtilmi tir. Mustelus mustelus Linnaeus, 1758 [Adi köpekbal ] Trigla lyra Linnaeus, 1758 [K rlang ç] Muraena helena Linnaeus, 1758 [Müren] Dentex dentex Linnaeus, 1758 [Sina rit] Raja clavata Linnaeus, 1758 [Dikenli Vatoz] Conger conger Linnaeus, 1758 [M r ]

68 50 Myliobatis aquila Linnaeus, 1758 [Çuçuna] Dentex gibbosus Rafinesque, 1810 [Trança] Paragat ile toplamda 6 operasyon yap ld ktan sonra elde edilen türler unlard r: 51 adet adi köpekbal, 18 adet müren, 1 adet sina rit,1 adet k rlang ç ve 31 adet di er türler yakalanm t r ( ekil 4.26) Birey say s Mustelus mustelus Muraena helena Trigla lyra Dentex dentex Raja clavata Conger conger Myliobatis aquila Dentex gibbosus ekil Paragat avc l nda elde edilen türler ve birey say lar. A rl klar na bak ld nda ise 286,1 kg adi köpekbal, 70,5 kg müren, 19,9 kg Sina rit, 2,6 kg k rlang ç ve 94,5 kg di er türler yakalanm t r ( ekil 4.27).

69 ,1 A rl k (kg) ,5 2,6 4,2 19,9 53,5 33,6 3,2 Mustelus mustelus Muraena helena Trigla lyra Dentex dentex Raja clavata Conger conger Myliobatis aquila Dentex gibbosus ekil Paragat avc l nda elde edilen türlerin a rl k kompozisyonu. Paragat ile 6 operasyon yap ld ktan sonra 8 adet türün avc l yap lm olup toplam av miktar 473,6 kg d r ve 102 bireyin yakalanm t r. Ç kan 102 bireyin 70 i ticari, 32 si ise ticari de ildir. Ticari türlerin toplam a rl 349,6 kg, ticari olmayan türlerin toplam a rl ise 124,0 kg d r. Say sal da l mlar na göre 102 bireyin % 69 su ticari, % 31 i ticari de ildir. Total a rl k da l mlar ise % 74 ünün ticari, % 26 s n n ticari olmad yönündedir. Ortalama boy ve a rl k s ras yla genele bakt m zda 116,2 ± 2,14 cm ve 5600 ± 0,22 g, erkeklerde 116,6 ± 3,51 cm ve 5500 ± 0,32 g, di ilerdeyse 116,9 ± 2,63 cm ve 5600 ± 0,24 g d r (Çizelge 4.2.).

70 52 Çizelge 4.2. Çal ma bölgesinde elde edilen M.mustelus türünün boy a rl k de erleri. Birey Total Boy (cm) A rl k (kg) n min max ort ort (se) 95% min max ort. ort. (se) 95% Di i 32 91,5 141,1 116,9 ± 2,63 2,6 5,1 3,8 7,1 5,6 ± 0,24 0,2 0,4 Erkek 19 95,6 138,1 116,6 ± 3,51 3,5 6,9 3,7 7,3 5,5 ± 0,32 0,3 0, ,5 141,1 116,2 ± 2,14 2,1 4 3,7 7,3 5,6 ± 0,22 0,2 0,3

71 Total Boy Frekans Köpekbal nda tespit edilen total boy ölçümleri 5 er cm lik gruplar halinde incelendi inde uzatma a nda cm lerde, paragatta ise i ne boyunun a z ili kilendirilmesi sonucunda dar bir alanda cm ler aras nda bulunmu tur. Dolay s yla paragat ve uzatma a lar yla yakalanan köpekbal klar n n boy s n flar aras nda fark bulunmu tur ( ekil 4.28.) (p<0,05). Uzatma a lar ile paragatta yakalanan köpekbal klar n n boy s n flar aras ndaki fark istatistiksel olarak önemlidir (Gözlenen D=0.275; Kritik de er D=0.223; p<0.05) Uzatma Paragat Frekans Total boy (cm) ekil Uzatma a ile paragattaki total boy frekans.

72 Uzatma (150 ve 170 mm) a lar nda üreme boyunun alt nda yakalanan bireyler 80 cm ilk üreme boyuna göre yap lan (FAO, 1987; Froese and Pauly, 2006) hesaplamalarda; 150 mm lik a ile yakalanan köpekbal klar n % 72 si ilk üreme boyu üzerinde yakalanm olup % 28 i ise ilk üreme boyunun alt nda yakalanm t r. 170 mm lik a m zla ise yakalanan köpekbal klar n % 92 si ilk üreme boyu üzerinde yakalanm olup % 8 i ise ilk üreme boyunun alt nda yakalanm t r ( ekil 4.29). 100 <80 cm >80 cm % mm 85 mm 8 ekil mm ile 170 mm uzatma a ile yakalanan köpekbal n n ilk üreme boyunun (80cm) alt nda ve üstündeki bireylerin % da l m. Üreme Boyu Uzatma ve Paragat ile Yakalanan Köpekbal n n Uzatma a ile yakalanan köpekbal klar n % 84 ü ilk üreme boyu üzerinde yakalanm olup % 16 s ise ilk üreme boyunun alt nda

73 yakalanm t r. Paragatla yakalanan köpekbal klar n n ise tamam ilk üreme boyu üzerinde yakalanm t r ( ekil 4.30) <80 cm >80 cm % Uzatma 0 Paragat ekil Uzatma ve paragat ile yakalanan köpekbal n n ilk üreme boyunun (80 cm) alt nda ve üstündeki bireylerin % da l m Köpekbal n n A z Geni li i ile Boy li kisi Çal ma bölgesinden elde edilen ölçümü yap lan toplam 51 adet bireyin a z geni li i ile total boy ili kisi; 4.31). AG= 0,0076 TL + 4,21 R 2 = 0,86 olarak hesaplanm t r ( ekil

74 56 5,30 5,25 AG = 0,0076 TL + 4,21 R 2 = 0,86 5,20 A z Geni li i (cm) 5,15 5,10 5,05 5,00 4,95 4,90 4, Total Boy (cm) ekil 4.31.Köpekbal n n a z geni li i ile boy ili kisi. Paragat çal mas nda yakalanan bireylerin total boy da l mlar 91,5-141,1 cm aras ndad r. Bu bireylerin a z geni li inin ise 4,9 cm ile 5,2 cm aras nda oldu u tespit edilmi tir. Boy grubu ile a z geni li i aras ndaki ili ki ( ekil 4.31) de verilmi tir. Köpekbal n n a z büyüklü ündeki her mm lik art ta, boy yakla k olarak 10 cm büyümektedir Boy-A rl k li kisi Çal ma bölgesinden elde edilen toplam 190 adet bireyin total boy-a rl k ili kisinde a, b ve r de erleri s ras yla erkek+di i, erkek ve di i için;