SELÇUKLULARDAN OSMANLILARA TRABZON

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 72, p , Autumn III 2018 Araştırma Makalesi / Research Article Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayın Kabul Tarihi / Article Acceptance Date Yayınlanma Tarihi / The Published Date SELÇUKLULARDAN OSMANLILARA TRABZON TREBIZOND FROM THE SELJUKS TO THE OTTOMANS Prof. Dr. İbrahim Tellioğlu ORCID ID: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, telliogluibrahim@gmail.com Öz Trabzon XI. yüzyılın ortalarından itibaren Türklere ev sahipliği yapan bir şehirdir. Tuğrul Bey in 1054 seferi sırasında Selçuklu akıncılarının şehrin güneyinde bulunduğu Ermeni kaynaklarında yazar. İmparatorun kızı olması sebebiyle başka kimsenin ulaşamadığı bilgi ve belgelere sahip olan Anna Komnena, Malazgirt Savaşından sonra şehrin Türklerin eline düştüğüne yazar. Böylece şehrin Türkler tarafından ilk ez 1071 de fethedildiğini söylemek mümkündür. Ancak Gabras ailesi kısa süre sonra kenti tekrar geri alacak ve bölgede h}kimiyet kuracaktır. Gabras ailesinin idaresindeyken Trabzon un durumu hakkında çok fazla bilgi edinmek mümkün değildir. Ancak 1204 te Komnenoslar şehre h}kim olduktan sonra tarihçiler Trabzon ve çevresine büyük ilgi göstermeye başlar. Daha önce Romalıların bir eyaletinin merkezi olan Trabzon şimdi Karadeniz sahil şeridinde kurulan bir devletin başkenti olmuştur. Haliyle bölgeyle teması olan her devlet ve topluluk Trabzon daki gelişmeleri yakından takip etmeye başlamıştır. Trabzon XI-XV. yüzyıllar arasında Karadeniz bölgesinin önemli bir ticaret merkezi olmuştur. İran ın dışa açılan kapısı olmasının yanı sıra Cenevizlilerin Karadeniz havzasındaki ticari faaliyetlerinin ortaya çıkmasıyla birlikte Trabzon un ticari cazibesi artmıştır. Ancak Malazgirt Savaşı nın ardından güneyden ve batıdan Türk beylik ve devletleriyle çevrelenince siyasi etkinliği sınırlanmıştır. XIV. yüzyıldan itibaren Türk akınlarına maruz kalan şehir Komnenos hükümdarlarının Türk beyleri ile akrabalık bağı kurmasından sonra bu baskıdan kurtulmuştur. Ancak Osmanlıların Anadolu daki siyasi birliği sağlama hususundaki kararlılığı Trabzon daki Komnenos hükümdarlığının da sonunu getirecektir. Anahtar Kelimeler: Trabzon, Türkler, Komnenoslar, Bizans İmparatorluğu,

2 368 İbrahim Tellioğlu Gürcüler, Cenevizliler Abstract Trebizond is the town which had welcomed the Turks since the mid of the XI. Century. It is written in the Armenian sources that the Seljhuk raiders had been in southern part of the town duringb the 1054 campaign of Tuğrul Bey. Since she was the daughter of the emperor, Anna Komnena accounts the fact that the town was taken by the Turks after the Manzikert Battle. Thus it is possible to say that the town was first conquered in the year of However, the Gabras family would take the city again and establish its domination in the town within a short time. During the reign of Gabras family, it is not possible to acquire much information regarding the town. But after the Comnenos had established their domination in the town in the year of 1204, the historinas started to pay greater attention to the town and its surrounding. The town once being the central state of the Comnenos became the capital of the state founded on the Black Sea coast. Therefore, each sttea and the tribe getting in touch with the region s began to closely watch the developments which take place in Trebizond. Trebizonde became an important commerce center between the centuries XI.- XV. In addition to its being the exit door of Persia and with the emergence of the Geonese commerce in the region, the commerce interest in Trebizond increased considerably. However, when it was surrounded by the Turkish principalities and the states in the west and south after the Manzikert Battle its political power became restricted. The town having been exposed to Turkish incursions since the XV. Century, got rid of that pressure. Yet the determination the Osmanlis to realize the political unity in the Anatolia put an end to the Comnenos soverignty in Trebizonde. Key Words: Trebizond, Turcs, Comnenos, Byzantine Empire, Georgians, Geonese Anadolu nun Fethi Döneminde Trabzon Anadolu ya Selçuklu akınları başladığında Trabzon, Doğu Roma İmparatorluğu nun en doğu eyaletlerinden birisinin merkeziydi. İmparator I. Justinianos ( ) zamanında Anadolu nun idari yapısı yeniden düzenlenmiş ve Doğu Karadeniz bölgesinde yeni bir eyalet kurulmuştu. 1 Haldiya (Chaldea, Kaldia, Khaldea) isimli bu eyaletin merkezi Trabzon du. 2 Ancak Romalıların bu bölgedeki savunma gücü oldukça zayıftı. Selçuklular bu durumu, 1018 de Çağrı Bey in keşif seferi sırasında anlamışlardı. Bu sırada Karahanlılar ile Gazneliler arasında sıkışıp kalan Selçuklular kendilerine yurt aramaktaydı ve Çağrı Bey de bu maksatla batıda bir yerlerde kendilerine vatan olabilecek bir yer bulmaya çalışıyordu. Çağrı Beyin maiyetindeki keşif birliği Van Gölünden kuzeyde Azerbaycan a kadar ilerlerken karşılarında ciddi direniş gösteren bir güç görmemişlerdi. 3 Çağrı Bey in 1021 de tamamladığı keşif seferinden sonra Selçukluların Trabzon ve civarında gözükmesi çeyrek asırdan fazla bir süre almıştır. Bu zaman zarfında Selçuklular, Dandanakan savaşında Gaznelilere karşı kazandıkları büyük zaferin ardından devlet kurmuşlardı. Devletin başına geçen Tuğrul Bey, kuruluştan kısa süre sonra Anadolu akınlarını başlatarak yaklaşık yirmi yıl önce müjdesini aldıkları yurdu elde etmek üzere harekete geçmiştir. Bu maksatla Anadolu daki ilk büyük savaş, 1048 de Pasinler de yapıldı ve Selçuklular büyük bir zafer kazandı. Bu sırada Türk akınları Trabzon un güneyindeki 1 W.W. Ramsay, Anadolu nun Tarihî Coğrafyası (nşr. M. Pektaş), İstanbul 1960, s Ernst Honigmann, Bizans Devleti nin Doğu Sınırı (nşr. F. Işıltan), İstanbul 1970, s. 50 vd. 3 Ayrıntılı bilgi için bk. İbrahim Kafesoğlu, Doğu Anadolu ya İlk Selçuklu Akını( ) ve Tarihî Ehemmiyeti, Fuat Köprülü Armağanı, İstanbul 1943, s

3 Selçuklulardan Osmanlılara Trabzon 369 dağlık bölgeye kadar ulaşmıştı. 4 Bu da 1018 deki durumun çok fazla değişmediğini gösterir. Tuğrul Bey in ( ) 1054 te Doğu Anadolu ya düzenlediği sefer sırasında üç yöne gönderdiği keşif birlikleri de benzer bir vaziyetle karşılaşmıştı. Kuzeye gönderilen birlikler Kafkas geçitlerine kadar önemli sayılabilecek bir Roma gücü görmemişlerdi. 5 Haliyle Doğu Karadeniz bölgesinin savunmasındaki problem sürmekteydi. Tuğrul Bey in Doğu Anadolu ya düzenlediği keşif seferinden kısa süre sonra Türk akınları Trabzon civarında etkili olmaya başlayacaktır. Konstantinos Dukas ( ) zamanına denk gelen akınlardan etkilenen yerler arasında Trabzon un merkezi olduğu Haldiya eyaleti de vardır de ise Dinar kumandasındaki Türkmenler Kuzey Anadolu daki şehirlere hücum etmiş ve bu sırada Şarkî Karahisar'ı fethetmiştir yılında Sultan Alp Arslan ( ) zamanında Aras ı geçip Gürcistan a giren Selçuklu Sultanı, Gürcü isyancıların sığındığı kaleleri tahrip ederek onları etkisiz hale getirmiş, ayrıca Tiflis ve Rustov civarındaki kent ve kaleleri de zapt etmişti. Bu sefer esnasında bazı birliklerin Trabzon'a akın düzenlediği Selçukn}me de yazar. 8 Anadolu üzerindeki h}kimiyet mücadelesinde 26 Ağustos 1071 de Malazgirt te yapılan savaş dönüm noktası mahiyetindedir. Selçukluların büyük bir zafer kazandığı bu savaşta Romalılar ağır bir yenilgiye uğradığı gibi ilk kez bir imparatorları Müslümanlara esir düşmüştü. 9 Savaştan sonra yapılan antlaşmada İmparator Romanos Diogenes ( ) vergi, savaş tazminatı ve istendiğinde asker göndermek, Müslümanlara ait bazı yerleri terk etmek ve Müslüman esirleri serbest bırakmak şartıyla barış imzalamıştı. Ancak Romalılar o daha İstanbul a varmadan yerine yeni bir imparator seçtikleri gibi yaptığı anlaşmayı da tanımamışlardı. Sultan Alp Arslan da bu gelişme üzerine Anadolu nun fethedilmesini emrini vermişti. 10 Anadolu nun fethi dönemini en iyi anlatan kaynaklardan birisi Anna Komnena nın kaleme aldığı Aleksiad isimli eserdir. İmparator Aleksios Komnenos un kızı olan Anna, babasının başkomutanlığı ve hükümdarlığı sırasında yaşadıklarını kaleme aldığı bu eserde başka kimsenin görmediğibilmediği bilgi ve belgelere ulaşmıştır. Bazen İmparatorun kızı olarak başka kimsenin yazamayacağı bir olaya şahit olabilirken bazen de kimsenin göremeyeceği belgeleri elde edebiliyordu. O yüzden çağdaşı pek çok eserde yer almayan çeşitli bilgiler Anna nın eserinde yer bulabiliyordu. İşte Aleksiad da yer alan böyle nadir bilgilerden birisi Trabzon la ilgilidir. Anna Kommena, Khaldia valisi olan Theodore Gabras ın imparatora ihanet ederek başına buyruk davranmaya başladığını anlattığı kısımda, Trabzon un Malazgirt Savaşından hemen sonra Türklerin eline geçtiğinden bahseder. Theodore Gabras burayı Türklerden geri aldıktan sonra ihanet ederek imparatoru tanımaz ve bağımsız davranmaya başlar. 11 Yaklaşık bir asır boyunca Gabras ailesi 4 David Winfield, A Note on the South-Eastern Borders of the Empire of Trebizond in the Thirteenth Century, Anatolian Studies, XII (1962), s Aristakes Lastivertc'i s History (nşr. R. Bedrosian), New York 1985, s. 93 vd. 6 Les Turcs au Moyen-Age (nşr. X. Jacob), Ankara 1990, s Mükrimin Halil Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, I, İstanbul 1944, s Bk. Sadruddin Ebu l-hasan Ali ibn Nasır ibn Ali el- Hüseynî, Ahbâr üd-devlet is-selçukiyye (nşr. N. Lugal), Ankara 1943, s. 30 vd. 9 Malazgirt Savaşı hakkında bk. Mikhael Attaleiates, Tarih (Çev. B. Umar), İstanbul 2008, s ; Aristakes Lastivertc'i s History, s. 169 vd; Nikephoros Bryennios, Tarihin Özü (nşr. B. Umar), İstanbul 2008, s ; Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi ( ) ve Papaz Grigor un Zeyli ( ) (nşr. H. D. Andreasyan), Ankara 1987, s Ioannes Zonaras, Tarihlerin Özeti (nşr. B. Umar), İstanbul 2008, s Anna Kommena, Alexiad (nşr. B. Umar), İstanbul 1996, s. 261.

4 370 İbrahim Tellioğlu İstanbul dan ayrı hareket ederek Trabzon u yönetmiştir te şehirde bulunan Nikeforus Paleologus adlı bir valinin varlığından Romalıların tekrar bölgeye h}kim olduğu sonucu çıkmaktadır. 12 Anna Komnena nın naklettiği bu haber Trabzon tarihinin en az görülen kısımlarından birisidir. Kaynaklık değeri bakımından çok önemli bir kişi tarafından kaleme alınmasına rağmen Trabzon tarihini kaleme alanlar bu kıymetli bilgiye iltifat göstermeyerek Malazgirt zaferinden hemen sonra şehrin Selçuklular tarafından fethedildiğini kaydetmezler. O yüzden Trabzon un fethi hep Fatih Sultan Mehmed in şehri alması olarak gösterilir. H}lbuki Anna nın kaydına itibar edilirse Osmanlılar şehri ikinci kez fethetmiş olmaktaydı. Diğer tarihçilerin bu durumdan haberdar olmaması da çok yadırganacak bir durum değildir. Zira Malazgirt zaferinden sonra başlayan çöküşte İstanbul da olup bitenler bile yazılan eserleri baştan sona doldurmaya yetecek boyuttadır. Türk akınları başkent önlerine ulaşmışken, Selçukluların desteğiyle tahtı ele geçiren imparatorlar varken imparatorluğun ücra bir köşesinde yaşanan gelişmelerin dikkat çekmemesi normaldir. Anna da Theodore Gabras ın babasına ihanet etmesinden söz ederken geriye dönük olarak Türklerin Trabzon u fethettiğinden bahis açar. Yoksa o da diğer meslektaşları gibi Malazgirt zaferinin ardından yaşanan çöküş sırasında Trabzon da yaşananlara yer vermez. Trabzon un Selçuklular tarafından ele geçirildiği yönündeki kayıt üzerine yorum yapan bazı tarihçiler kendilerince çeşitli değerlendirmeler yaparak belirli sonuçlara varmışlardır. Mesela Fallmerayer, Alexiad'da yer alan Trabzon'un Türkler tarafından ele geçirildiği yönündeki bilgiyi, şehir olarak değil civardaki dağlık arazi veya harici surların bulunduğu tarafı anlamak gerektiğini yaz- 12 Jakop Philipp Fallmerayer, Trabzon İmparatorluğu nun Tarihi (nşr. A. C. Eren vd.), Ankara 2011, s. 21. maktadır. 13 Bazı araştırmacılar da Türklerin ilerlediği yer olarak Trabzon'un varoşlarını işaret etmektedir. 14 Oysa Bizans kaynağındaki bilgi çeşitli yorumlar yaparak tevil edilemeyecek kadar açıktır. Çoğunun yaptığı gibi bu bilgiyi görmezden gelemeyen bu yazarlar Trabzon un değil de çevresinin Türkler tarafından ele geçirilmiş olabileceğini düşünerek bölgedeki Türk varlığını XV. yüzyılın ortalarına taşıma gayreti içerisindedirler. Gabras ailesi Roma İmparatorluğunun gerileme evresinde Doğu Karadeniz bölgesine h}kim olarak buradaki Rum/Ortodoks varlığının devam etmesini sağlamıştır. O, batıda Sinop a kadar uzanan sahil şeridiyle Şarkî Karahisar ı Türklerden geri alarak bölgede denetimi sağlamıştır. 15 Bu sırada Trabzon un güneyi Türklerin eline düşmüştü. Kelkit vadisini Doğu Anadolu dan İç Anadolu ya geçiş için kullanan Selçuklular, 1071 den kısa süre sonra Doğu Karadeniz ve Canik Dağlarının güneyine yayılmışlardı. Burası onların konar-göçer yaşantılarını sürdürebilecekleri coğrafî ve iklim şartlarına sahipti. Ancak Trabzon un yer aldığı kıyı şeridi bu açıdan uygun değildi. Dar kıyı şeridi yüzünden hayvancılığa elverişli değildi. Üstelik Türklerin tercih etmeyeceği kadar nemliydi. O yüzden ilk gelen Türkmen grupları yerleşmek için Trabzon a itibar etmedi. Trabzon a Türk beylik ve devletlerinin ilgisi daha çok siyasi ve askerî maksatlı olmuştur. Anadolu da siyasi birliğin sağlanması ve Karadeniz de askeri üstünlüğü elde bulundurmak bakımından Trabzon bir fetih alanı haline gelmiştir. Ancak Gabras ailesi Trabzon ve çevresini idare eder- 13 J. P. Fallmerayer, Trabzon İmparatorluğu nun Tarihi, s Marianna Koromila, The Greeks in the Black Sea, Athens 1991, s. 179; Michael E. Meeker, The Black Sea Turks: Some Aspect of Their Ethnic and Cultural Background, International Journal of Middle East Studies, II (1971), s Ayrıntılı bilgi için bk. Anthony Bryer, A Byzantine Family: The Gabrates, c. 979-c. 1653, University of Birmingham Historical Journal, XII (1970), s ; Ergin Ayan, Trabzon Dukalığı: Gabras Ailesi, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (Trabzon, Mayıs 2005), I, Trabzon 2007, s

5 Selçuklulardan Osmanlılara Trabzon 371 ken Türklerle iyi ilişkiler kurmayı da ihmal etmemiştir. Aslında Bizans ile bağlarını koparmış bir aile olarak bundan başka seçeneği de yoktur. Onların Danişmendliler, Mengücekliler ve Türkiye Selçukluları ile ittifak yaptıkları sabittir. 16 Gürcü kaynakları Gabras h}kimiyeti sırasında Trabzon un doğudan gelen Türkmen grupları tarafından yağmalandığını haber verir sonlarına doğru Ebu Yakub ve İsa Börü adlarındaki iki Türkmen emiri Gürcistan ı geçerek Karadeniz'in doğusunda Şavşat'a kadar olan bölgeyi zapt etmişti. Ertesi yıl akınlarını yineleyen Türkmen beyleri bu kez Trabzon şehrinin yakınlarına kadar ilerlemiş, yağma yaptıktan sonra geri dönmüştü. 17 Bu gelişmeler karşısında Rum/Ortodoks ahali çevreyi boşaltarak surların içindeki ve çevresindeki güvenli bölgeye göç etmeye başlamıştır. 18 Komnenosların Bölgeye Hâkim Olması XIII. yüzyıl başları Romalıların, Türkiye nin ve Trabzon un tarihini temelinden değiştirecek olaylara sahne olacaktır. Bu olaylardan birincisi Micingerd savaşıdır. Bu savaşta Türkiye Selçukluları ile Gürcüler karşı karşıya gelmiştir. Selçukluların başındaki Rükneddin Süleymanşah ( ), Gürcülerin Kafkasya ve Karadeniz bölgesine yayılma çabalarını daha melikliği döneminden beri takip eden bir kişi olarak önlem almaya çalışmış ve bu maksatla Gürcü seferine çıkmıştır. O sırada Gürcü tahtında bulunan Kraliçe Tamara ( ) ülkesini zirveye çıkarmayı başarmıştı. Kraliçe, Rükneddin Süleyman- 16 Anna Kommena, Alexiad, s. 380 vd.; Gregory Abû l- Farac, Abû l-farac Tarihi, II (nşr. Ö. R. Doğrul), Ankara 1987, s. 356; J. P. Fallmerayer, Trabzon İmparatorluğu nun Tarihi, s M. Brosset, Histoire de la Georgie, I, Saint-Petersburg 1849, s. 346 vd. 18 Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, London 1971, s şah ın meydan okumasını karşılıksız bırakmadı ve yükselişinin önünü kesmeye çalışan Selçuklu hükümdarına karşı büyük bir güçle harekete geçti. İki ordu Micingerd de karşılaştı ve yapılan savaşta Gürcüler parlak bir zafer kazandı. 19 Artık Kafkasya da ve Karadeniz de onları durdurabilecek bir güç kalmamıştı. Micingerd savaşından iki yıl sonra gerçekleşen bir olay, Gürcülerin kazandığı zafer ile Trabzon u ilişkilendirecektir. IV. Haçlı seferi sırasında Latinler, 23 Haziran 1203 te başlayan ve 12 Nisan 1204 te son bulan uzun bir kuşatmadan sonra İstanbul u ele geçirmişti. Bu tarihten 1261 e kadar İstanbul da bir Latin krallığı kurulacaktır. Haçlılar İstanbul u ele geçirirken, Aleksios ve David Komnenos, Gürcistan a kaçarak Kraliçe Tamara nın yanına gitmişti. 20 Buraya gitmelerinin sebebi Tamara nın onların akrabası olmasıydı. Dedeleri 19 El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-ca feri er-rugadi İbn Bibi, El Evamirü l-ala iye fi l-umuri l-ala iye, I (nşr. M. Öztürk), Ankara 1996, s ; M. Brosset, Histoire de la Georgie, I, s. 456 vd. 20 Aleksios ve David Komnenos un Gürcistan a ne zaman gittiği meselesi tartışmalıdır. Devrin tarihçilerinden hiç birisi bu konuya ilgi gösterip bir kayıt tutmamıştır. XV. yüzyıla ait Bizans kaynağı Komnenosların dedelerinin 1185 te tahttan indirildiği darbeden sonra Gürcistan a kaçırıldıklarını yazmıştı. Pek çok araştırma eserinde kaynak gösterilmeksizin benzer iddialar tekrarlanmaktadır. Gürcü tarihçiler iki kardeşin Gürcü sarayında eğitildiklerini kaydetmektedir. [bk. Yuri Siharulidze-Alexandre Manvelişvili vd., Doğu Karadeniz Halklarının Tarih ve Kültürleri (nşr. H. Hayrioğlu), İstanbul 1998, s. 54 vd.; Nikoloz Berdzenişvili-Simon Canaşia, Gürcüstan Tarihi (nşr. H. Hayrioğlu), İstanbul 2000, s Ancak bu iddialar kronolojik olarak çok mümkün gözükmemektedir. Zira bu çocuklardan büyüğü olan Aleksios 1204 te tahta çıktığında 22 yaşındaydı. *bk. George Finlay, The History of Greece and the Empire of Trebizond, London 1851, s Yani yaklaşık yirmi yıldır Gürcistan da olması gerekirdi. Kaynaklarda kardeşi David in yaşı konusunda bir bilgi yoktur ancak 1185 de babası öldürüldüğüne göre onun da en geç bu yıl doğduğu varsayılsa Gürcistan a vardığında kundakta olması gerekirdi. Haliyle iki kardeşin de Gürcü terbiyesi almış, Gürcüce bilen birileri olmaları gerekirdi. Ancak hiçbir tarihçi onların bu tür özellikleri olduğundan söz etmez.

6 372 İbrahim Tellioğlu Andronikos tahtta çıkamadığı yıllarda İstanbul u terk ettiğinde Kral III. Giorgi nin ( ) misafiri olarak Gürcistan da kalmıştı. Bu sırada Kralın kızı prenses Rusudan ile evlendi. 21 O yüzden Gürcü kraliçesi halaları sayılırdı. Tamara, bu iki akrabasına askeri destek vererek onların Karadeniz sahilini ele geçirmelerini sağlamıştır. 22 Böylece 1202 de Selçuklulara karşı kurduğu üstünlüğü değerlendirerek Karadeniz bölgesinin müttefiklerinin denetimine geçmesini sağladı. 23 Yoksa Fallmerayer in iddia ettiği gibi 24 Aleksios Komnenos un Batı Gürcistan da bir ordu toplayarak Trabzon dan Ereğli ye kadar olan toprakları ele geçirmesi mümkün değildir. Zira Komnenos ailesi 1185 te yapılan darbe sonucu tahttan uzaklaştırılmıştı. 25 Latinler İstanbul u ele geçirdiğinde yaklaşık yirmi yıldır iktidardan uzaklaştırılmışlardı. İmparatorluk gücüne sahip değillerdi. Komnenosların Karadeniz sahil şeridine h}kim olmasından sonra Trabzon un önemi yeniden arttı. İstanbul Latinlerin eline düşünce orayı tekrar Ortodoksların başkenti haline getirmek isteyen unsurlar harekete geçmişti. Bunlardan iki tanesi Türkiye de önem arz ediyordu: İznik te Theodore Laskaris in ile Trabzon da Aleksios Komnenos un kurduğu devletler Ortodoksların temsilcisi 21 Cyril Toumanoff, On the Relationship Between the Founder of the Empire of Trebizond and the Queen Thamar, Speculum, 15/3 (Temmuz 1940), s W.E.D. Allen, A History of Georgian People, London 1971, s. 108; The Georgian Chronicle The Period of Giorgi Lasha (nşr. S. Qaukhchisvili-K. Vivian), Amsterdam 1991, s. 87; David Marshall Lang, Gürcüler (nşr. N. Domaniç), İstanbul 1997, s. 103; Charles Burney-David Marshall Lang, The People of the Hills, London 1971, s. 211 vd.; George Dumézil, Kafkas Halkları Mitolojisi (nşr. M.Y. Sağlam), Ankara 2000, s. 19; Georges I. Bratianu, La MerNoire, München 1969, s. 179 v.d.; Michael Pereira, East of Trebizond, London 1972, s Bu konuda geniş bir değerlendirme için bk. A. A. Vasiliev, The Foundation of the Empire of Trebizond ( ), Speculum, 11/1 (Ocak 1936), s J. P. Fallmerayer, Trabzon İmparatorluğu nun Tarihi, s Ayrıntılı bilgi için bk. Niketas Khoniates in Historia sı ( ) (nşr. I. Demirkent), İstanbul 2006, s olarak Roma İmparatorluğunu yeniden ihya etmeye çalışıyorlardı. Haliyle Trabzon da bir anda Hristiyanlar için önemli bir siyasi merkez haline gelmişti. Aleksios Komnenos un kendisini inanmış Romalıların imparatoru olarak adlandırması 26 bu iddianın Trabzon a taşınmasının bir göstergesi olsa gerek. Komnenosların Karadeniz bölgesindeki kuruluş dönemi 1204 te başlayıp 1214 e kadar devam eder. Zira 1214 te Türkiye Selçuklularına bağlanırlar. Aleksios şehri ele geçirmek için bölgeye geldiğinde Sultan I. İzzeddin Keykavus ( ) durumu haber alır ve Sinop önlerinde Rum kralını esir alır. 28 Ekim 1214 te Sinop Selçukluların denetimine girer. İzzeddin Keykavus Aleksios la bir antlaşma imzalayarak ona yüksek h}kimiyetini benimsetir. Selçuklu kaynağından ayrıntısı öğrenilen antlaşmaya göre, Kral Aleksios serbest bırakılacak, Sinop ve çevresi dışındaki bütün Canik ülkesi, ona ve çocuklarına verilecektir. Buna karşılık olarak Kral, her yıl sultanın hazinesine dinar (altın), baş at, baş sığır, baş koyun, 50 yük çeşitli hediye vergi olarak gönderecek, ayrıca Selçuklu Sultanı istediği zaman imk}nı nispetinde Selçuklu ordusuna asker verecekti. 27 Böylece Trabzon Rumları Selçuklulara bağlanmış oldu. Aleksios Komnenos devrinde Trabzon da iki önemli güç bulunduğu anlaşılmaktadır. Bunlardan birincisi, Mezokaldiyalılar grubuydu. Genelini toprak sahibi zengin ailelerin oluşturduğu bu grup Karadeniz sahilinde gerçekleştirilen ticarî faaliyetlerde gücü elinde bulundurmaktaydı. Komnenoslar bölgeyi ele geçirirken menfaatlerinin devamı adına onları desteklemişlerdi. Bunun karşılığı olarak kralın yakın çevresini elde bulundurmak istiyorlardı. Ancak İstanbul dan beri Komnenos kardeşlerin yanında olan Skolarlı isminde ikinci bir grup daha vardı ve haliyle 26 Edward A. Ford, The Byzantine Empire, London 1911, s Bk. İbn Bibi, El Evamirü l-ala iye, I, s ; Sergey Pavloviç Karpov, Trabzon İmparatorluğu Tarihi (nşr. E. Uzun), İstanbul 2016, s. 166.

7 Selçuklulardan Osmanlılara Trabzon 373 onlar da krala çok yakındı. Komnenoslar nazarındaki itibarları sebebiyle hanedanın yakın çevresini oluşturan bu asilzade grubu iki kardeşin Gürcistan a kaçırılmasında önemli rol oynamıştır. O yüzden Aleksios un bu gruba vefa borcu vardı. İstanbul taraftarı oldukları için Mezokaldiyalılarla fikir ayrılığına düşen bu grup aynı zamanda onların Bizans tahtını ele geçirmesi gerektiğine de inanıyordu. Nihayetinde her iki taraf da zor günlerinde Aleksios a destek verdiği düşüncesiyle yönetimde söz sahibi olmaya çalışırken birbiriyle mücadeleye girişmiş, aradaki rekabet iç politikada etkili olduğu gibi özellikle Bizans İmparatorluğuyla ilişkilerin şekillenmesinde etkili olmuştur. 28 Selçukluların Trabzon Seferi I. Aleksios un ölümünden sonra yerine, damadı Andronikos Ghidos ( ) geçmiştir. Trabzon un yerli ayanlarından olan Andronikos, Aleksios un oğlu Ioannes in başa geçmesine müsaade etmeden tahta oturmuş ve aile içerisinde meydana gelen ayrılık sonucu Komnenos soyundan olmayan bir kişi kral olmuştu. 29 Bu dönemde Komnenoslar, Selçuklularla 1214 te yaptıkları anlaşmayı bozmaya çalışmışlardır de Emir Hüsameddin Çoban komutasındaki bir Selçuklu ordusu Suğdak ı alarak bölgeyi Selçuklulara bağladıktan 30 kısa süre sonra Komnenoslar, Selçuklu h}kimiyetindeki Ünye-Sinop arasını yağmalamıştı. Rum kaynaklarında yer alan ifadelere göre bu hadiseden sonra iki taraf arasında yeni bir işbirliği sözleşmesi yapılmıştı. Ancak 1228 de Trabzon a giden bir gemi Sinop a yakın bir yerde karaya oturduğunda Sinop reisi Hetum, gemide bulunan Komnenoslara ait önemli sayılabilecek miktarda paraya el koymuştu. Komnenos hükümdarı da olaya tepki göstererek Sinop a saldırmış ancak bir 28 J. P. Fallmerayer, Trabzon İmparatorluğu nun Tarihi, s. 157 vd. 29 F. İ. Uspenski, Trabzon Tarihi (nşr. E. Uzun), Trabzon 2003, s İbn Bibi, El Evamirü'l-Ala iye, I, s. 315 vd., netice elde edememişti. 31 Suğdak seferi yapılırken Mengücekoğlu Beyliği ni ortadan kaldıran 32 Al}eddin Keykub}d ( ), aslında Trabzon un güneyindeki sahayı kontrol altında tutan bu beyliği almakla Doğu Karadeniz sıradağlarının güneyindeki h}kimiyetini pekiştirmekteydi. Sinop ta yaşananları haber aldığında ise sahile inerek Ünye den Sinop a kadar olan yerleri Rumlardan temizlemiş, donanmayı Trabzon u kuşatmak üzere bölgeye sevk ederken oğlu Gıy}seddin Keyhüsrev i de Komnenos başkentini almakla görevlendirmişti. Erzincan dan güneye inerek Zigana yı aşan Selçuklu ordusu, Maçka üzerinden Trabzon a ulaşmış ve iki taraftan kent kuşatılmıştı. 33 Selçuklu kaynaklarının itibar etmediği o yüzden Rum kaynaklarından haber alınabilen bu seferde Selçuklu ordusu Trabzon un etrafında bulunan ormanlık dağ geçitlerinden sahile inerken Komnenoslar da onları durdurmak için güzerg}h üzerine kuvvet yerleştirmişti. Ancak Erzurum dan gelen Türk ordusu o kadar kalabalıktı ki Rum birlikleri Selçuklu öncülerine büyük kayıplar verdirmesine rağmen Trabzon halkı manastırlara sığınarak ayinler düzenlemeye başlamışlardı. Kısa sürede Selçuklu ordusu Trabzon surları önüne kadar ilerlemişti. 34 Bu sırada Andronikos, Trabzon un iç kalesinin doğusunda bulunan yerleri bile müdafaa edemeyerek surların içine çekilmişti. Selçuk ordusu, denize doğru uzanan kesimde kararg}h kurduğunda kaleden yalnız doğudaki derin hendekle ayrılmış bulunuyordu. Selçuklu ordusunun ilk hücumu kuzeydeki sura karşı olmuş, fakat buradaki siperler diğer taraflarda olduğu gibi yüksek olmadıkları halde, Türkler sur ve de- 31 Emile Janssens, Trebizonde en Colchide, Bruxelles 1969, s İbnü l Esîr, El-Kâmil fi t-tarih, XII (nşr. A. Ağırakça- A. Özaydın), İstanbul 1987, s. 437 vd. 33 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993, s William Miller, Son Trabzon İmparatorluğu (nşr. N. Süleymangil), İstanbul 2007, s. 16.

8 374 İbrahim Tellioğlu niz arasında bulunan yerin darlığından dolayı, sayıca üstünlüklerinden istifade edememiştir. Neticede, bu hücum büyük kayıpla geri püskürtülmüş ve Andronikos, ustaca yaptığı bir süvari çıkışı ile Selçuklu kuvvetini ordug}hlarına kadar geri sürmüştür. İkinci kez güneydeki surlara saldıran Selçuklu askerleri, bir gece taarruzu ile üst kaleye baskın vermeye çalışmış ancak başarılı olamamıştı. Muhasaranın uzaması üzerine morali bozulan Türk askerleri neticesiz ataklarını yinelerken Andronikos, kuzey kapılarından Melik in kararg}hına karşı harekete geçince Selçuklu ordusu, kararg}hı bütün eşyasıyla beraber düşmana bırakarak panik içinde çekilmeye başlamıştı. Erzurum meliki de maiyetiyle birlikte çekilirken Maçka dan gelen gönüllüler tarafından esir edilmiştir. Andronikos, zaferden akıllıca istifade ederek Melik e çok iyi davranmış, onu fidyesiz olarak serbest bırakarak maiyetiyle beraber Konya ya göndermiştir. Rum kayıtlarına göre Sultan Al}eddin ile Komnenoslar arasında yapılan müzakereler neticesinde Komnenoslar her türlü vergiden, sultana asker vermekten muaf tutulmuştur. 35 Ancak bu bilgilerde mübalağa olduğu açıktır. Selçuklu birliklerinin sur savaşında başarısız olması şaşırtıcı değildir. Selçuklu meliki Komnenoslara esir düşmüş de olabilir. Vergi ödemekten muaf tutulmuş olabilirler mi bilinmez. Zira Al}eddin Keykub}d gibi hedeflerini ele geçirme konusunda kararlılığı iyi bilinen bir hükümdarın Rumları vergiden azat etmesi onları yeniden itaat alma noktasında bir zafiyet göstergesidir ve onun böyle bir şeyi kabul etme ihtimali zayıftır. Ancak Rumların asker vermekten muaf tutulduğu kesinlikle doğru değildir. Kösedağ Savaşında Rumların Selçuklularla birlikte savaşması 1214 te verilen taahhüdün devam ettirildiğini gösterir. Andronikos Ghidos un ölümünden sonra tahta yeniden Komnenos hanedanından birisi oturmuştur. Bu kişi Aleksios Komnenos un büyük oğlu olup Aksuh (Akhouchos) lakaplı I. Ioannes tir. Ioannes, büyük dedesinin adını ve lakabını taşır. Ioannes, İmparator I. Aleksios ( ) devrinde Haçlılar İznik i kuşatırken 1097 de esir alınan ve İmparatora hediye edilen 9 yaşındaki bir Türk çocuğudur. Bizans kaynaklarında Ioannes Aksukhos adıyla kaydedilir ki Türkçe adının Akkuş ya da Eksük olduğu tahmin edilmektedir. Ioannes, Bizans sarayında eğitim görüp yetişmiş ve II. Ioannes Komnenos un ( ) tahtı ele geçirmesinde büyük rolü olmuştur. Bu desteğinin karşılığı olarak 1118 de doğu ve batı Bizans orduları başkomutanı (megas domestikos) görevine atanmış ve 32 yıl boyunca bu vazifeyi elinde tutmuştu sonunda ya da 1150 de ölmüş olma ihtimali yüksektir de evlendiği bilinen Ioannes Aksukhos un ikisi kız, ikisi erkek olmak üzere dört çocuğu olmuştu. Küçük kızı Eudokia İmparator Aleksios Komnenos un kardeşi Isaakos un torunu Stephanos ile evlenmişti. Oğlu Aleksios ise İmparator II. Ioannes Komnenos un en büyük oğlu Aleksios Komnenos un tek çocuğu olan kızı Maria ile evlenmişti. Bu evlilikten doğan iki çocuktan birisi, Ioannes Komnenos Aksukhos, Temmuz 1200 de İstanbul da bir darbe düzenlemiş, hatta imparator bile ilan edilmiş olmasına rağmen isyanın bastırılması sonucu öldürülmüştü. İşte Trabzon da h}kimiyet kuran I. Aleksios, bu Ioannes Komnenos Aksukhos un kızı veya yeğeniyle evliydi. 36 Aleksios un İstanbul da iken Aksukhos ailesine damat olması kuvvetle muhtemeldir. Aleksios un diğer çocuklarının da Ioannes in annesinden doğup doğmadığı bilinmemekle birlikte, 3 yıl başta kalan Aksuh lakaplı bu şahsın bir tarafının Türklere dayandığı aşik}rdır. Ancak uzun süre tahtta kalamamıştır. O, Roma asilzadelerinin çok 35 G. Finlay, Empire of Trebizond, s ; Anthony Bryer-David Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, I, Washington 1985, s. 182 vd. 36 Işın Demirkent, Bizans Tarihi Yazıları, İstanbul 2005, s

9 Selçuklulardan Osmanlılara Trabzon 375 rağbet gösterdiği Türkçe çergadan adını alan 37 tzerga oyununu oynarken atından düşerek ölmüş yerine, Aleksios un ikinci oğlu I. Manuel ( ) geçmiştir. 38 Moğol Hâkimiyeti Dönemi Manuel dönemi Anadolu nun siyasi yapısının büyük ölçüde değiştiği bir zamandır. Çin den İran a kadar Asya nın büyük kısmını h}kimiyet altına alan Moğollar bu devirde Anadolu sınırına ulaşmışlardı. Al}eddin Keykub}d ın onlarla iyi ilişkiler kurması sebebiyle Moğollar Doğu Anadolu da beklemişlerdi. Ancak onun ölümünden sonra yerine geçen II. Gıyaseddin Keyhüsrev ( ) aynı dostluğu sürdürememiştir de Erzurum u, ertesi yıl da Erzincan ı ele geçiren 39 Moğollara karşı sefere çıkan Selçuklu Sultanı 1243 te Kösedağ da yapılan savaşta ağır bir mağlubiyete uğramıştır. 40 Bu savaşta Trabzon Rumları da Türkiye Selçuklularının yanında yer almıştı. 41 Kösedağ savaşından sonra Komnenoslar da Türkiye Selçukluları gibi Moğollara bağlanmıştır. Ancak bunun ne zaman ve nasıl gerçekleştiği muammadır. Komnenos tarihinin iki uzmanı bu muamma üzerine kafa yorarken aslında Trabzon un o dönemdeki siyasi ve ticari konumunu da ortaya koymaktaydı. Finlay a göre Moğollar, Trabzon a bir ticaretg}h nazarı ile bakmışlardır. Böylelikle Trabzon hükümdarı Karakurum da büyük Moğol Hanı nın huzuruna ricacı bir hükümdar olarak çıkmak yükümlülüğünden muaf tutul- 37 Rustam Shukurov, Doğu Karadeniz Bölgesinde Türkçe Konuşan Bizanslılar (nşr. K. Çiçek), Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildiriler, s Anthony Bryer, Greeks and Türkmens: The Pontic Exception, Dumbarton Oaks Papers, 29 (1975), s Anonim Selçuknâme (nşr. F. N. Uzluk), Ankara 1952, s. 31 vd. 40 Bk. İbn Bibi, El Evamirü'l-Ala iye, II, s ; Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiü d-düvel, II (nşr. A. Öngül), İzmir 2001, s. 88 vd. 41 Ahmed b. Mahmud, Selçuk-nâme, II (nşr. E. Merçil), İstanbul 1977, s. 154; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu da Türkler (nşr. Y. Moran), İstanbul 1979, s muştur. 42 Fallmerayer ise Trabzon Rumları elçi göndermiş olsa bile Moğol hanının sarayında sayıları üç bini bulan elçiler arasında Komnenos temsilcilerinin kıymet göremeyeceğine dikkat çekmektedir. 43 Ancak Moğollara elçi olarak giden Rubruklu William ın kayıtlarında, Trabzon Rumlarının yıllık vergi verme şartıyla Moğollara t}bi olduğu 44 sabittir. Moğol h}kimiyeti döneminde Trabzon un uluslarrası önemi artmaya başlamıştır. Bunun sebebi Papalığın Moğolların h}kimiyeti altındaki alanlarda misyonerlik faaliyeti yapmak için Trabzon u merkez haline getirmesidir. Memlüklere karşı Moğollarla işbirliği yapmak üzere gönderilen Fransisken elçileri 1246 dan itibaren Trabzon üzerinden uzak doğuya gitmeye başlamıştı. Komnenoslarla iyi ilişkiler geliştirmek isteyen Papalık, Trabzon u, Ortodoksluğun doğudaki temsilcisi olarak ilan etmişti. 45 II. Andronikos tan sonra başa kardeşi Georgios ( ) geçmiştir. Andronikos un halefi olan Kardeşi Georgios, 14 sene saltanat sürmüştür. Georgios devrinde Komnenoslar Anadolu daki karmaşadan faydalanarak çevredeki Türkmenleri Trabzon civarından uzaklaştırmak üzere harekete geçmiştir. Ancak bunda başarılı olamamıştır. Gümüşhane deki Türkmenlerle yaptığı savaş sırasında ordusu ağır bir mağlubiyet alırken Georgios da esir düşmüştür. 46 Bu tarihlerde Sinop a saldıran Komnenos ordusu Çepniler tarafından mağlup edilmişti. 47 Bu olayın Trabzon u ilgilendiren kısmı Çepnilerin bu 42 G. Finlay, Empire of Trebizond, s. 392 vd. 43 J. P. Fallmerayer, Trabzon İmparatorluğu nun Tarihi, s The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World (nşr. W. W. Rockhill), London 1900, s. 46, nu: Anthony Bryer, Trebizond and Rome, Archeion Pontou, 26 (1964), s Anthony Bryer, The Fate of George Komnenos, Rule of Trebizond ( ), Byzantinische Zeitschrift, LXVI (1973), s. 341 vd. 47 İbn Bibi, El Evamirü'l-Ala iye, II, s. 238.

10 376 İbrahim Tellioğlu zaferle yetinmeyerek 1270 li yılların sonlarına kadar doğuya doğru ilerleyerek Rumları geri çekilmeye mecbur bırakmasıdır. 48 Öyle ki bu yayılma neticesinde Çepniler, aynı yüzyılın sonlarında Harşit boylarına kadar ilerlemişti de Trabzon a çok önemli bir kişi Bizans İmparatoru nun elçisi olarak gelmiştir. Bu dönemde Papa III. Nichola ve Napoli Kralı Charles Anjou, iyi ilişki geliştiremedikleri İstanbul daki Paleologos hanedanının h}kimiyetine son vermek için Bizans tahtı üzerinde hak iddia eden unsurlarla irtibata geçmişlerdi. 50 Buna karşılık olarak İmparator Mikhail Paleologos ( ) da 1281 de tecrübeli bir diplomat ve önemli bir tarihçi olan George Akropolites i Trabzon a elçi olarak göndererek 51 Kral II. Ioannes ( ) in niyetini öğrenmeye çalışmıştır. Ancak Trabzon kralı İstanbul ile ilişkileri geliştirmeye niyeti olmadığını ortaya koymuştur. 52 Trabzon da Bizans Etkinliğinin Artması Papalık ile Doğu Roma İmparatorunun Komnenos hükümdarını safına çekme arzusu Trabzon u bir anda ilgi odağı haline getirmiştir. Akropolites Trabzon u terk ederken İstanbul a eli boş bir şekilde dönmüştü. Ancak kısa süre sonra çıkan bir isyan mevcut durumu büyük ölçüde değiştirmiştir. Zira Papadopulos adlı bir şahsın önderliğinde çıkan isyan sırasında asiler iç kaleyi ele geçirmiş, kralı da belirli bir süre sarayı içinde hapsetmişlerdi. Ioannes çok geçmeden kaçarak iktidarı tekrar eline aldı. İsyanda Romalıların etkisi olup olmadığı bilinmese de sonucu Bizans İmparatoruna yaradı. Zira bu olaydan 48 Rustam Shukurov, Two Waves of Nomadic Migration in the Pontos in the Thirteenth-Fourteenth Centuries, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 1 (Güz 2006), s. 32 vd. 49 Anthony Bryer, The Tourkokratia in the Pontos, Neo-Hellenika, I (1970), s Kenneth Meyer Setton, The Papacy and the Levant , I, Philadelphia 1976, s George Akropolites, The History (nşr. R. Macrides), New York 2007, s J. P. Fallmerayer, Trabzon İmparatorluğu nun Tarihi, s. 131 vd. sonra yakın çevresi Ioannes i, bir daha böyle şeylerle karşılaşmaması için Bizans imparatoru ile irtibatını güçlendirmesi gerektiğine ikna etmişti. Bunun bir sonucu olarak isyan bastırıldıktan sonra Trabzon a yeni bir elçi heyeti gelmiş ve Ioannes, Mikhail Paleologos la ilişkilerini geliştirmek arzusunu beyan etmiştir. Daha önce kendisine teklif edilen ancak kabul etmediği akrabalık bağını tesis etmek için imparatorun küçük kızı Eudocia ile evlenmek istemekle birlikte, atalarından kendisine kaldığını iddia ettiği imparatorluk unvanını terk etmeye niyeti olmadığını da elçilere bildirmiştir. İmparatorun Bazileus unvanı, ergovani ayakkabılar, kartal işlemeli robalar ve aristokrasi şeflerinin secde etmeleri, Trabzon halkının gururunu okşayan şeylerdi. Kral, gerek şahsi onuru, gerek siyasî durumu ve gerekse halkın hissiyatından dolayı, bu gelenekleri terk etmeyi aklından bile geçirmemiştir. Mikhail Paleologos da bu değişikliğin mümkün olmadığını açıkça anlamış ve Trabzon kralını kendi aile muhitine sokmanın zaruri olduğunu görmüştü. Bununla birlikte Ioannes, Bizans imparatorunun nüfuzu altına girmekten korkmaktaydı. Nihayet, şahsî emniyetine dair teminat aldıktan sonra İstanbul a gitmiş ve Eylül 1282 de Eudocia ile evlenmiştir. 53 Bu tören sırasında Ioannes, Bizans ın varisi olduğu yönündeki iddiadan vazgeçmiştir. Zira düğün sırasında imparatorluk simgesi olarak görülen ergovani ayakkabıları ve imparatorluk robasını giymemiştir. Öldürülme korkusuyla siyah ayakkabı ve Bizans sarayına mensup bir despot gibi giyinmiş olduğu halde sarayda dolaşmıştı. Romalıların İmparatoru unvanı yerine Şark İmparatoru unvanını kullanmaya başladı. Tek başlı kartalla süslenmiş robası, karısının çift kartallı elbisesinin yanında bir aşağılık alameti olmuştur. Bu devirden sonra Ioannes ve halefleri Bizans sarayı ile olan ittifakı devam ettirirken Bütün Şark, İberya ve Perateia İmparatoru unvanı kullanmaya başladı. 54 Böylece Komnenosların Bizans tahtında hak iddia etmekten vazgeç- 53 W. Miller, Son Trabzon İmparatorluğu, s G. Finlay, Empire of Trebizond, s. 402 vd.

11 Selçuklulardan Osmanlılara Trabzon 377 meleri ile Trabzon un Ortodokslar nezdindeki siyasi önemi büyük ölçüde azaldı. İstanbul da bu gelişmeler yaşanırken Trabzon da, Komnenos h}kimiyeti kurulduğundan beri ilk kez gerçekleşen bir hadise olmuştur. Gürcü Kralı David ( ) bilinmeyen bir sebepten Trabzon a hücum etmiştir. Gürcü ordusu şehrin çevresine büyük zarar verse de surların içine giremeden çekilmiştir. 55 Gürcüler, Komnenos hanedanın kuruluşundan itibaren Trabzon Rumlarına destek olmuştu. Şimdi ilk kez taraflar karşı karşıya gelmişti. Bunun sebebini sorgulayan Uspenski, Ioannes in İstanbul la yakınlaşmasına tepki olarak Gürcülerin Trabzon a saldırdığını yazar. 56 Bu dönemde Trabzon da dikkat çeken diğer bir faaliyet İtalyan misyonerlere aittir. Fransiskenler 1289 dan kısa bir süre önce Trabzon da bir ev açmışlardı. Ancak Anadolu nun doğusuna yönelik faaliyetlerini Sivas üzerinden yürüttükleri için Trabzon ikinci planda kalmıştı de Tebriz de, 1292 de de Sivas ta açılan Fransisken merkezleri Trabzon dan daha önemliydi. Ancak Trabzon un ticari konumu şehrin stratejik konumunun da değişmesine zemin hazırladı da şehirde bir Ceneviz kolonisinin kurulması Trabzon un önemini artırdı de şehirde İngiliz elçiliği ile Ceneviz konsolosluğunun açılması bunun göstergesidir. Kısa süre sonra Trabzon, Fransiskenlerin bölgedeki merkezi haline gelmiştir. 57 O dönemde Trabzon a gelen bir elçi bu canlanmanın yakından şahidi olmuştur. 58 XIV. Yüzyıl Başlarında Trabzon un Önem Kazanması İstanbul u ele geçirerek Roma İmparatorluğunu yeniden idare etme iddiasından 55 Michel Kuršanskis, L Empire de Trébizonde et la Géorgie, Revue des Études Byzantines, 35 (1977), s F. İ. Uspenski, Trabzon Tarihi, s A. Bryer, Trebizond and Rome, s. 295 vd. 58 bk. Jacques Paviot, Le Séjour de L Ambassade de Geoffroy de Langley Trébizonde et Constantinople en 1292, Médiévales, 6/12 (1987), s vazgeçen Komnenoslar, etrafı Türklerle çevrilmiş bir vaziyette üstelik de Gürcülerle ilişkileri bir halde XIII. yüzyılı tamamlamışlardı. Ancak bu dönemde başa geçen II. Aleksios ( ) Trabzon u tekrar önemli bir şehir haline getirmeyi başarmıştır. XIV. yüzyıl başlarında Trabzon u yükselişe geçiren dış sebepler arasında Türkler üzerindeki Moğol baskısının ilk sırada olduğunu söylemek mümkündür. Anadolu da ekonomik ve sosyal bakımdan büyük bir gerileme yaşanmaktaydı. Haliyle Selçukluların siyasî gücü büyük darbe almıştı. Bazı Türkmen boyları Moğol baskısına karşı çıksa da Moğollar bu isyanları bastırırken büyük kıyım yapmaktaydılar ten itibaren ise Moğol emir ve vezirleri yönetime ortak olarak ülkeyi Selçuklularla birlikte idare etmeye başlamışlardı. 59 Hal böyle olunca Trabzon üzerindeki Türk baskısı önemli ölçüde azalmıştı. Benzer bir durum Ioannes döneminde Trabzon u yağmalayan Gürcüler için de geçerliydi. Moğolların iki parçaya ayırdığı ülkede doğu ve batı farklı kişiler tarafından idare edilmekteydi. 60 Aleksios tahta çıktığında Komnenosların çeyrek asırdan fazla bir süredir münasebetlerini geliştirmeye çalıştığı Bizans İmparatorluğu nun başında dayısı II. Andronikos ( ) bulunmaktaydı. Aleksios iktidara geldiğinde 15 yaşında olduğu için babasının ölümü sırasında iş başında bulunan nazırların vesayeti altında devleti idare etmeye başlamıştı. Babasının vasiyeti gereği, dayısı olan Bizans İmparatoru da onu himayesi altına almıştı. Bununla birlikte saraya yakın bir grup onun bağımsız hareket etmesini istiyorlardı. Kral da onlara yakındı. Ancak Andronikos da yeğeni üzerindeki kontrolünü bırakmak istemiyordu. O yüzden Aleksios u 1298 de, nazırlarından birisi olan Choumnos un kızı İrene yle evlendirmek üzere harekete geçti. Bu 59 Müneccimbaşı, Câmiü d-düvel, II, s. 119 vd., 140 vd. 60 A. Hahanov, Panaret in Trabzon Tarihi (nşr. E. Uzun), Trabzon 2004, s. 25 vd.

12 378 İbrahim Tellioğlu işi yaparken o kadar pervasız davrandı ki kralın rızasını almadan bu kızı Aleksios un nişanlısı olarak ilan etmişti. Bu tavrı Trabzon da büyük tepkiyle karşılandı. 61 Aleksios da bu durumu kabul etmedi. Üstelik bu konudaki baskıyı ortadan kaldırmak için Moğol h}kimiyeti sırasında Rize ve civarına yerleşen Kıpçakları atabeyi olan Beka nın kızıyla evlendi. 62 Bu evlilikten sonra Komnenos hizmetinde görev almaya başlayan Kıpçaklardan bahsedilmeye başlanır. Türk ismi taşıyan bu şahısların aynı zamanda Hristiyan olması Kıpçak olabilme ihtimallerini güçlendirir. Öyle ki kaynaklar, 1306 da Trabzon da Tzanichites ve Kamachenos adındaki iki önemli aileden bahseder. 63 Bunlardan birincisi Tzan dan, diğeri de Kamacı dan türemiştir. 64 Aynı dönemde Trabzon da Tourkopoulos, Tourkotheodoros ve Tourkotherianos gibi kökü Türkçe olan, Rumca eklerle de yeni bir ad haline gelen Hristiyan Kıpçak aile isimlerine de rastlanır. 65 Bunlardan Kamacı ailesi 1335 te çıkan bir isyandan sonra Komnenosların süvari ordusunun komutasını ele geçirerek Trabzon un en önemli güçlerinden birisi haline gelmişti. 66 Trabzon da zaman zaman büyük karmaşaya sebep olan Skolarlı ve Mezokaldiyalılar arasındaki çekişmelere bu dönemde rastlanılmaması, Kıpçakların bölgede huzuru sağlama noktasında etkin olduklarını gösterir. Esasında böyle bir sükûnete oldukça ihtiyaç vardı. Zira Hamsiköy, Torul, Gümüşhane ve Kovanlar ın güneyinde hala yoğun bir Türk nüfusu vardı. 67 Moğolların önünden çekilen kişilik Türkmen grubunun 61 J. P. Fallmerayer, Trabzon İmparatorluğunun Tarihi, s Çeşitli kaynaklarda farklı isimlerle anılan Kıpçaklarla akrabalık kurulması konusundaki farklı görüşler için bk. İbrahim Tellioğlu, Komnenosların Karadeniz Hakimiyeti Trabzon Rum Devleti ( ), Trabzon 2009, s. 69 vd. 63 E. Janssens, Trebizonde en Colchide, s Mehmet Bilgin, Sürmene Tarihi, İstanbul 1990, s. 106; Doğu Karadeniz, Trabzon 2000, s. 90 vd. 65 R. Shukurov, Doğu Karadeniz Bölgesinde Türkçe Konuşan Bizanslılar, s W. Miller, Son Trabzon İmparatorluğu, s. 27 vd. 67 A. Bryer, "Greeks and Türkmens", s. 118 vd. Bayburt a yerleşmesiyle bu nüfus daha da artmıştı. 68 Bu dönemde dikkat çeken diğer bir olay Eylül 1301 de Giresun a sefere çıkan Aleksios un buradaki Türkmenleri dağıtarak Trabzon un güvenliğini sağlamasıdır. 69 Bu devirde Akçakale inşa edilerek Trabzon un batısındaki güvenlik önlemleri artırılmıştır. 70 Şehir merkezinde ise gece bekçiliği sisteminin uygulanmaya başlanmıştır. 71 Böylece Trabzon un huzura kavuşması için çaba harcanmıştır. Türkler ve Cenevizlilerin Trabzon Üzerinde Baskı Kurması Aleksios 1301 deki seferde Giresun ve çevresini Türkmenlerden temizlemiş gibi gözükse de bu durum çok uzun sürmeyecektir. Zira daha önce Ordu yu Rumlardan arındıran Sinop Çepnileri bölgede bir beylik kuracaktır. 72 Hacı Emir Bey tarafından kurulan bu beylik kurucusunun ismine binaen Hacı Emiroğulları adıyla anılmaktadır. Ordu ve Giresun'un güneyindeki dağlık kesime kadar yayılan bu beylik Trabzon Rumlarına komşu olmuştur. Panaretos, kuruluşundan kısa sıra sonra Ordu beylerinin Trabzon a akın düzenlemeye başladığını haber verir. O dönemde beyliğin başında yer alan Bayram Bey in öncülüğündeki Çepniler 2 Ekim 1313'te Trabzon u yağmalamış, surların dışındaki alana büyük zarar verdikten sonra elde ettikleri ganimetlerle geri dönmüştür. 73 Türkler Trabzon a akınlar düzenlemeye başladığı yıllarda Katolikler de bölgede nüfuz sahibi olmaya çalışıyorlardı. Papalığın Trabzon a bakışının şekillenmesinde siyasî ve dinî faktörler önemli yer tutmaktaydı. Dinî bakımdan Papalık, Katolikliği Gürcistan dan güneyde İran a kadar uzayan bölge ile Kaf- 68 M. Brosset, Histoire de la Georgie, I, s. 626 vd. 69 A. Bryer, Greeks and Türkmens, s A. Bryer-D. Winfield, The Byzantine Monuments, I, s tarihli bir yazıtta, Aleksios devrinde gece bekçiliği sisteminin uygulamaya sokulduğu yazılıdır. bk. Henri Grégoire, Les Veilleurs de nuit { Trébizonde, Byzantinische Zeitschrift, XVIII, 3/4 (1909), s Faruk Sümer, Çepniler, İstanbul 1992, s A. Bryer, Greeks and Türkmens, s. 143.

13 Selçuklulardan Osmanlılara Trabzon 379 kaslar ve Ön Asya ya yayabilmek için Trabzon u bir merkez haline getirmeye çalışmaktaydı. Ceneviz-Venedik ticaret kolonileri Komnenosların h}kimiyet alanında yayılmaya başlanırken ortaya çıkacak merkezlerde ihtiyaç duyulacak olan Katolik kiliselerinin tesisi için Trabzon hükümetinin izni gerekmekteydi. Siyasî bakımdan ise Türklere karşı yürütülecek Haçlı mücadelesinde, Papalık, Komnenosları doğal müttefiki olarak görmekteydi. 74 Cenevizliler, Bizans İmparatorluğu ile ilişkilerini geliştirmek suretiyle 1201 de Kefe de koloni kurmuş ve böylece Karadeniz havzasına yayılmaya başlamışlardı. Ancak 1204 te Haçlılar Bizans İmparatorluğu na el koyunca, bu girişimleri sonuçsuz kalmış, İstanbul un Latinlerin eline geçmesindeki en büyük pay sahibi olan, aynı zamanda Cenevizlilerin en önemli ticarî rakibi Venedikliler, İstanbul ve Karadeniz ticaretinde üstünlüğü ele geçirmişti. 75 Latin İmparatorluğu nun sona ermesinin ardından İstanbul yeniden Ortodoksların eline geçince, Cenevizliler, İmparator VIII. Mikhail Paleologos ile bir antlaşma imzalar. 13 Mart 1261 de imzalanan Nymphanion (Nymfe, Nif, Kemalpaşa) da imzalanan antlaşmaya göre Cenevizliler, Venedik e karşı Bizans a silahlı yardımda bulunacaklar, buna mukabil bütün imparatorluk arazisinde vergi ve gümrük muafiyetine sahip oldukları gibi kendilerine pazar yerleri tahsis edilecekti. 76 Bu anlaşmadan sonra Cenevizliler, Karadeniz in kuzey sahilinde 6 koloni kurmuşlardı den sonra güneyde, Gala- 74 A. Bryer, Trebizond and Rome, s Staníslave Siestrzencewicz de Bohusz, Histoire du Royaume de la Chersonese Taurique, St. Petersbourg 1824, s Edward Gibbon, The Decline and Fall of Roman Empire, VIII, London 1827, s. 25 vd.; F. Èlie de la Primaudaie, Ètudes sur le Commerce au Moyen Age Histoire du Commerce de la Mer Noire et des Colonies Gènoises de la Krimèe, Paris 1848, s Dennis Deletant, Genoese, Tatars and Rumanians at the Mouth of the Danube in the Fourteenth Century, The Slavonic and East European Rewiew, 62/4 (Ekim 1984), s ta merkez olmak üzere Amasra da ilk kolonilerini kuran Cenevizliler, akabinde Sinop, Samsun ve Fatsa da da kendilerine ait merkezler inşa etmişlerdi. 78 Bizans h}kimiyetindeki bölgelerde koloni kurduktan sonra Komnenoslarla temasa geçen Cenevizliler, Bizans imparatorundan elde ettikleri imtiyazların bir benzerini Trabzon kralından alma umuduyla Aleksios la irtibat kurmuşlardı. Aradaki antlaşmanın ayrıntıları bilinmemekle birlikte Cenevizlilerin Komnenos h}kimiyetindeki topraklarda koloni kurmaya başlamalarından, bu amaçlarında başarılı oldukları anlaşılmaktadır. Ancak Aleksios, Cenevizlilerin en önemli ticarî rakibi Venediklilerle de benzer bir antlaşma imzalayınca bölgede büyük bir rekabet başlamış ve haliyle bu rekabetin Trabzon u etkilemesi de kaçınılmaz olmuştur. İlişkilerin başlangıç safhasında Aleksios un bölgedeki Ceneviz kolonileşmesinden herhangi bir endişe duyduğuna dair kaynaklara yansıyan bilgi yoktur. Ancak Karadeniz havzasındaki Venedik varlığına tahammül gösteremeyen Cenevizliler, elde ettikleri imtiyazları kaybetmemek ve bir başka gücün de bu ayrıcalıklara sahip olmasını kabul etmeyerek onlara savaş ilan etmişlerdir te başlayan ve altı yıl süren savaşlar neticesinde Cenevizliler galip gelmiş ve Karadeniz havzası ticaretini kontrolleri altına almayı başarmıştı. 79 Bölgedeki en önemli kolonileri Kefe deydi. Buraya yerleşebilmek için 1296 da Moğollarla temasa geçmişler ve nihayet 1307 de onlardan aldıkları izinle koloniyi kurmuşlardı. 80 Ceneviz kolonisinin gelişmeye başlaması, Kefe nin hemen güneyinde bulunan Trabzon la bağlantının artmasını sağlamıştır. O sebeple Kefe nin İs- 78 G. I. Bratıanu, Recherches sur le Commerce Génois dans la Mer Noire au XIII Siècle, Paris 1929, s. 171 vd. 79 P. Daru, Histoire de la République de Venise, II, Paris 1826, s. 13 vd. 80 Sainte-Marie Mévil, La Mer Noire au Moyen Age Caffa et les Colonies Génoises de la Crimée, Paris 1856, s. 9 vd.