G. Kenneth SAMS - C. Brian ROSE Gordion, K. Aslıhan YENER - Murat AKAR Aççana Höyük, Antik Alalakh Kenti 2012 Yılı Kazı Çalışmaları...

Transkript

1

2

3

4 İÇİNDEKİLER G. Kenneth SAMS - C. Brian ROSE Gordion, Erksin GÜLEÇ - İsmail ÖZER - Mehmet SAĞIR - İsmail BAYKARA - Serkan ŞAHİN 2012 Yılı Üçağızlı Mağarası Kazısı...18 Armağan ERKANAL ÖKTÜ - Nazlı ÇINARDALI KARAASLAN - Neyir KOLANKAYA-BOSTANCI Panaztepe 2012 Yılı Çalışmaları...24 K. Aslıhan YENER - Murat AKAR Aççana Höyük, Antik Alalakh Kenti 2012 Yılı Kazı Çalışmaları...37 Emin YENER - Aslı SARAÇOĞLU 2012 Yılı Tralleis Kurtarma Kazıları...52 Prof. Dr. S. Yücel ŞENYURT - Dr. Yalçın KAMIŞ - Dr. Atakan AKÇAY Ovaören 2012 Yılı Kazıları.62 Ömer ÖZYİĞİT 2012 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları...81 V. Belgin DEMİRSAR ARLI İznik Çini Firinlari Kazısı 2012 Yılı Çalışmaları..100 Sevinç GÜNEL Çine-Tepecik 2012 Yılı Kazıları Engin AKDENİZ 2012 Yılında Thyateira Antik Kenti Ve Hastane Höyüğü nde Gerçekleştirilen Arkeolojik Çalışmalar. 124 Ali BORAN - Yalçın KARACA - Mehmet MUTLU - Zekai ERDAL - Halil SÖZLÜ Mersin - Silifke Kalesi Kazısı 2012 Yılı Kazı Çalışması..140

5 Nurettin ARSLAN 2012 Yılı Assos Kazı Ve Yüzey Araştırmaları Aslı ÖZYAR - Elif ÜNLÜ - Türkan PİLAVCI - Çiğdem KÜLEKÇİOĞLU - Serdar YALÇIN - Steve KARACİC - Ali GÜLDÜREN - Wesley BENNET Tarsus - Gözlükule 2012 Yılı Kazısı.170 K. Serdar GİRGİNER - Özlem OYMAN-GİRGİNER - Hayriye AKIL - Mehmet CEVHER - İlkay AKLAN 2012 Tatarlı Höyük Kazıları Latife SUMMERER Pompeiopolis 2012 Yılı Kazı Çalışmaları.197 Burçin ERDOĞU - Onur ÖZBEK - Nejat YÜCEL Gökçeada Uğurlu - Zeytinlik Kazısı 2012 Yılı Çalışmaları..204 Kaan İREN - Handan YILDIZHAN Daskyleion 2012 Yılı Kazı Çalışmaları.211 Sümer ATASOY - Şahin YILDIRIM Filyos - Tios Kazı Çalışmaları Marc WAELKENS - Rob RENS - Julian RICHARD - Hendrik ULENERS - Inge UYTTERHOEVEN - Roel Van BEEUMEN - Ine JACOBS - Johan CLAEYS - Sven VAN HAELST - Elizabeth MURPHY - Peter TALLOEN - Joeri THEELEN - Erik RISSER - Ebru TORUN - Semih ERCAN - Jeroen POBLOME Sagalassos'ta 2012 Yılı Kazı Ve Restorasyon Çalışmaları B.Yelda OLCAY UÇKAN Olympos Kazı Ve Onarım Çalışmaları..261 Havva İŞKAN - Şevket AKTAŞ - Erkan DÜNDAR - Serap ERKOÇ - Hakan KIZILTAŞ - Mustafa KOÇAK - Semih ORHAN - Ayça POLAT BECKS - Urs PESCHLOW - Feyzullah ŞAHİN - Christof SCHULER - Klaus ZİMMERMANN Patara 2012 Yılı Kazı ve Koruma Çalışmaları..271

6 Turan EFE - Murat TÜRKTEKİ - Erkan FİDAN - Deniz SAR Küllüoba Kazıları Işık ADAK ADIBELLİ 2012 Kırşehir Kale Höyük Kazısı..296 Ayla SEVİM EROL - Serpil ÖZDEMİR ÖZBEY - Alper Yener YAVUZ - Ayhan YİĞİT - Pınar GÖZLÜK KIRMIZIOĞLU 2012 Yılı Çankırı Çorakyerler Kazısı Elif ÖZER Aizanoi 2012 Yılı Çalışmaları Elif Tül TULUNAY et alii Nif (Olympos) Daği Araştirma Ve Kazı Projesi: 2012 Yılı Kazısı Erkan KONYAR - Can AVCI - Bülent GENÇ - Rıza Gürler AKGÜN - Armağan TAN Eski Van Şehri, Kalesi Ve Höyüğü Kazıları 2012 Yılı Çalışmaları Asnu-Bilban YALÇIN Anadolu Kavağı, Yoros Kalesi 2012 Yılı Kazı Çalışmaları Mustafa ÖZER Edirne Yeni Saray (Saray-I Cedîd- İ Âmire ) Kazısı 2012 Yılı Çalışmaları Mustafa ŞAHİN Myndos Kazısı Masako OMURA Yassıhöyük Kazıları Mirko NOVÁK - Ekin KOZAL Sirkeli Höyük 2012 Yılı Çalışmaları S. GÜLÇUR - Y. YILMAZ - P. ÇAYLI - I. DEMİRTAŞ Güvercinkayası 2012 Kazısı Ön Rapor...443

7 Marcella FRANGIPANE - Francesca BALOSSI RESTELLI - Hülya ÇALIŞKAN AKGÜL Arslantepe Yılı Kazı Sonuçları: İlk Tunç Çağı I in Yeni Buluntuları Hüseyin YURTTAŞ - Haldun ÖZKAN - Zerrin KÖŞKLÜ - Muhammet Lütfü KINDIĞILI Kemah Kalesi Kazısı 2012 Yılı Çalışmaları..470

8 ESKİ VAN ŞEHRİ, KALESİ VE HÖYÜĞÜ KAZILARI 2012 YILI ÇALIŞMALARI Erkan KONYAR * Can AVCI Bülent GENÇ Rıza Gürler AKGÜN Armağan TAN Urartu Krallığı nın başkenti Tuşpa / Van Kalesi, Van Gölü nün hemen doğu kıyısındaki yaklaşık 1345 m. uzunluğunda, 200 m. genişliğinde ve 100 m. yüksekliğinde bir konglomera kayalık üzerine inşa edilmiştir (Resim: 1). Van Kalesi nin de içinde yer aldığı Van Kenti ise sitadel ve çevresine yayılan aşağı şehirden oluşur. Urartu Döneminde Van Kenti nin aşağı yerleşmesini, gerek kuzeyde bugün Van Kalesi Höyüğü olarak adlandırılan alan ve gerekse kalenin güneyindeki Eski Van Şehri olarak adlandırılan alan oluşturmaktaydı. Bahsettiğimiz bu bölge, İlk Tunç Çağı'ndan 20. yüzyılın başlarına kadar iskân edilmiş olduğu bilinmektedir. Başkentin sitadelinde bulunan surlar ve temel yatakları, ana kayanın yontularak düzleştirilmesi ile oluşturulan platformlarda izleri rahatlıkla görülebilen yapı tabanları, açık hava kült alanları, kralların defnedildiği kaya mezarları, ana kaya üzerine işlenmiş kral yıllıkları, yazıtlı steller, inşa yazıtları büyük ve gelişmiş bir devlet yapısının izlerini taşımaktadır yılında Van Kalesi Höyüğü Kazısı olarak başlayan kazı çalışmalarımız, gelişen yeni arkeolojik problemlerin çözümü, Van Kenti nin tüm bileşenleri arasındaki organik bağlantının tam olarak sağlanması ve koruma-onarıma dönük projelerin daha sağlıklı yürütülmesi ihtiyacından dolayı 2012 yılından itibaren Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün de onaylamasıyla birlikte Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları adını alarak oldukça geniş bir alana yayılmıştır (Çizim:1) yılı kazı ekibi yine yeni çalışma alanlarının içerdiği farklı dönemlere ait tabakalanma ve yapı stoku çerçevesinde şekillenmiştir. Bu çerçevede özellikle mimarî restorasyon alanında akademik çalışmalar yapan İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi nden Doç. Dr. Yegan Kahya Sayar ve Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Mimarlık Fakültesi nden Hasan Fırat Diker başkanlığında oluşturulan mimarlık ekibi kazı alanındaki yapıların önceki restorasyon uygulamaları, halihazırda uygulanan * Yrd. Doç. Dr. Erkan KONYAR, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi, Vezneciler-Fatih/İstanbul-TÜRKİYE. E.posta: ekonyar@gmail.com Uzm. Can AVCI, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı, Vezneciler- Fatih/İstanbul. TÜRKİYE. Bülent GENÇ, M.A., Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı Öğr. Gör. Rıza Gürler AKGÜN, Maltepe Üniversitesi, Meslek Yüksekokulu, Mimarlık ve Şehir Planlama Bölümü, Mimarî Restorasyon Programı Armağan TAN, M.A., Eskiçağ Tarihçisi Bu çalışma Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü-DÖSİMM, Aygaz Genel Müdürlüğü ile İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (Proje No: ) tarafından desteklenmiştir.!

9 projeler ve ileriye dönük yapılacak projelere ilişkin çalışmalar yürütmüş ve bunları bir rapor hâlinde sunmuşlardır. Bilindiği gibi oldukça zengin bir tarihsel yapı grubunu barındıran kazı alanındaki uygulamaların tespit edilmesi ve koruma önerilerinin getirilmesi, kazının daha sağlıklı yürütülmesi açısından, kazı başkanınca yerine getirilmesi gereken bir zorunluktur. Keza daha sonra oluşabilecek kimi tahribat veya yanlış uygulamaların sorumluluk noktasında beyanı da önemlidir. Zira kanımızca bölgede bugüne değin sürdürülen birçok restorasyon ve çevre düzenleme çalışması gerek Van Kalesi ve gerekse Eski Van Şehri nin tarihsel siluetinin korunması noktasında telafisi güç zararların oluşmasına neden olmuştur. Konunun uzmanları tarafından hazırlanan raporlar bu görüşümüzü destekler niteliktedir. Yine yeni kazı projesi ile bağlantılı olarak sanat tarihçilerinden oluşan daha yetkin bir ekibin oluşturulmasına özen gösterilmiştir. Bu çerçevede yine akademik çalışmalarını bölgemiz üzerinde sürdüren veya aynı dönemleri çalışan ve özellikle çanak-çömlek ve mimarî gibi alanlarda uzmanlaşmış akademisyenler ekipte yer almıştır. Bu çerçevede özellikle mimarî alanda Yrd. Doç. Dr. Hacer Banu Konyar ve Yrd. Doç. Dr. Ahmet Vefa Çobanoğlu yanında, Yrd. Doç. Dr. Tuba Yiğitpaşa ve Uzm. Ayşe Denknalbant Çobanoğlu başkanlığındaki ekipler özellikle Eski Van Şehri ve Van Kalesi ndeki Türk-İslâm Dönemi yapıları üzerinde çalışmışlardır. Bunların yanında yine özellikle Eski Van Şehri ve Van Kalesi nde, Osmanlı Dönemindeki tarihsel seyrin ve yapıların niteliklerinin tarihi kayıtlarda tespiti amacıyla İstanbul Üniversitesi nden Doç. Dr. Ali Fuat Örenç tarafından oldukça özgün bir çalışma başlatılmıştır. Osmanlı Arşivleri ndeki özellikle kale defterlerinin taranmasına dönük bu çalışmalarda oldukça yeni verilere ulaşılacağı anlaşılmaktadır. Bilindiği üzere Eski Van Şehri 20. yüzyıl başlarında Osmanlı-Rus savaşı sırasında büyük çatışmalara sahne olmuş ve ağır yıkım görmüştür. Bu süreçte birçok anıt yapı tahribata uğramış, daha çok kerpiçten yapılmış sivil mimarlık örnekleri ise toprak altında kalmıştır. Söz konusu yapıların büyük bölümü 2011 Van depreminde aynı yıl restore edilmelerine karşın- özellikle restore edilen bölümleri büyük oranda tahribata uğramıştır. Eski Van Şehri nde yıkılış sürecinden bu yana devam eden bilinçli veya bilinçsiz tahribat, anıt yapılardan sivil mimarîye birçok yapının ciddî oranda zarar görmesine neden olmuştur. Özellikle restorasyon sürecinde tarihsel siluetinin ciddî oranda değiştiği ve bozulduğu gözden kaçmamaktadır. Yine terk edildiği 20. yüzyılın ilk çeyreğinden günümüze değin süren kaçak kazılar da bölgede ağır tahribata neden olmuştur. Söz konusu tahribata bir yenisinin eklenmemesi ve doğru kazı stratejisinin belirlenebilmesi amacıyla 2012 yılında özellikle Eski Van Şehri nde mevcut durumu belgeleme, ileriye dönük çalışmaları planlama üzerinde çalışılmıştır. Bu çerçevede kazı ekibinde yer alan mimar ve mühendislerin tespitleri yanında jeo-manyetik ve jeoradar teknikleri ile yer altı taraması da yaptırılmıştır. Yapılan çalışmalar İstanbul Üniversitesi, Jeofizik Mühendisliği Bölümü nden Yrd. Doç. Dr. Fetih Ahmet Yüksel tarafından yeniden değerlendirilmiştir. Söz konusu veriler ışığında 2013 yılında özellikle Eski Van Şehri nde daha geniş alanlarda kazı çalışmasının yürütülmesi planlanmaktadır. Jeofizik çalışmaları daha çok Ulu Camii ile Kızıl Minareli Camii arasında yoğunlaşmıştır. Söz konusu alandaki olası yapı toplulukları ve yollar yapılan jeo-manyetik ve jeoradar çalışmaları ile ortaya çıkarılmıştır. Belgeleme çalışmalarının ardından kazı çalışmalarımız Van Kalesi Höyüğü (A Alanı), Eski Van Şehri (D Alanı), Van Kalesi Yukarı Sitadeli Eski Saray Alanı (E Alanı), Mìnua Çeşmesi (F Alanı) ve Horhor Çeşmesi Bölgesi nde (G Alanı) sürdürülmüştür

10 Van Kalesi Höyüğü Çalışmaları Van Kalesi Höyüğü A Alanı nda 2010 yılında açılmış olan N20-N21 ile M-26 açmalarındaki Urartu ve Post-Urartu tabakalarında çalışmalar devam etmiştir. Bilindiği gibi bu tabakaların üstünde daha önceki yıllarda iki evreli bir Ortaçağ mimarîsi ve onun üzerinde de 20. yüzyıl başlarına kadar kullanıldığı anlaşılan, iki evreli bir mezarlık tabakası ortaya çıkarılmıştır (Resim:2) yılından başlayarak, yıllarında Prof. Dr. M. Taner Tarhan başkanlığındaki kazılarda açılmış olan ve Bey Konağı olarak tanımlanan yapı katı temizlenmiş ve tekrar değerlendirilmiştir. Höyükte bu dönemde yapılan kazılarda geç ve erken olmak üzere iki evreli Urartu yapı katı saptanmıştır. 1 Orta Demir Çağı içerisinde değerlendirilen IIc (Urartu) erken evre büyük bir Urartu kompleksi olarak tanımlanırken, IIb (Urartu) geç evre zayıf bir Urartu yapı katı olarak değerlendirilmiştir. 2 Ancak 2010 yılından itibaren sürdürülen yeni dönem kazı çalışmalarında 3 N20 açmasında, Erken Evre Yapı Katı denilen ve MÖ 8. yüzyıla tarihlenen 4 tabakanın altında, locus numaralı küllü toprak içerisinden yeni bir evrenin habercisi olabilecek nitelikte karakteristik bir Urartu buluntusu olan fibula (VK12739) ile yine aynı dönemi karakterize eden bazı buluntulara da rastlanmıştır 5. Höyükteki tabakalanmayı yeniden değerlendirmek için ulaştığımız sonuçları göz önünde bulundurduğumuzda Urartu Döneminin bu alanda iki yapı katından oluştuğunu söyleyebiliriz. Tanımladığımız bu iki yapı katı arasında mimarî anlamda bazı farklılıklar bulunmaktadır. Özellikle bu yıl tespitini yaptığımız ve şu ana kadar ortaya çıkardığımız yapı katlarından erken olanında bulunan mekânların, tek sıra taştan oluşan temel yapıları ve üzerinde yer alan kerpiç duvarları bir sonraki yapı katında yer alan ve temeli üç dört sıra taştan oluşan duvarlardan farklıdır (Resim:3, Çizim:2). Gerek mimarî yapıları, duvar genişlikleri ve gerekse iki duvarın temel seviyeleri arasında yer alan 50 cm.lik dolgu tabakası ve buradan gelen keramik parçaları iki yapı katının tanımlanmasında önemli veriler sunmaktadırlar. Açmanın güneybatısındaki eski kazı döneminde açılan evlerle çağdaş ve üç-dört sıra taş temelden oluşan ve kalınlığı 1 metreyi aşan duvar doğuya doğru erken yapı katı olarak tanımladığımız, tek sıra taş temelli yapının tam köşe noktasına denk gelmekte olup üstten bu duvarı kesecek şekilde oturtulmuştur. Bunun yanında tarafımızdan saptanan ve Erken Urartu yapı katı olarak tanımlanan evrenin bir Urartu yıkıntısı üzerine inşa edilmiş olması büyük olasılık taşımaktadır. Ancak gelecek sezonlarda yapılacak kazılarla birlikte olası tabaka veya evrenin durumu netleşecektir. Şimdilik sadece N20 açmasında ortaya çıkardığımız yapılar ve bunların diğer yapılarla ilişkisi iki yapı katının varlığını somutlaştırmaktadır. Devam eden çalışmalar höyükteki tabakalaşmanın yeniden sağlıklı bir değerlendirmesini yapmamızı sağlayacaktır. Diğer bir sorun ise Geç Demir Çağı veya Post-Urartu Dönemine ilişkin yeni verilerdir. Tabakalanmaya ilişkin veriler özellikle N20 ve M26 açmalarından gelmektedir. N20 açmasında hatlarını açmanın kuzey ve doğu kesitlerinde net olarak izleyebildiğimiz kalınlığı cm. arasında değişen kerpiç döküntüsünden oluşan 1 Tarhan-Sevin 1991, 433,434; Tarhan 1994, Sevin 2012, Konyar Tarhan 2011, Konyar 2012, 224.!

11 turuncu bir tabaka Urartu yapılaşmalarının son evresi ile Ortaçağ mezarları arasında her iki tabakayı birbirinden ayıran bir katman oluşturmaktadır (Çizim:3). Bu tabakanın üst ve alt hatlarının düzgün olması ve altında yer alan Urartu yıkıntısını kısmen düzleştirmiş izlenimi vermesi bu alanın bir şekilde kullanılmış olduğunu göstermektedir. M26 açmasında sürdürülen çalışmalarda ise Urartu sonrası döneme ilişkin önemli kronolojik tespitler yapılmıştır yıllarında höyükte gerçekleştirilen kazılarda Geç Demir Çağı dönemi mimarîsi tam olarak tespit edilememiştir. 6 Ancak bu yıl N20 açmasının kuzey ve doğu kesitlerinde gözlemlenebilen kerpiç döküntü tabakası M26 açmasında muhtemelen iki ayrı mekânın mimarî parçaları durumundaki kerpiç bloklar ile temsil edilmektedir. Bu kerpiç blokların her biri 45x45 cm. ölçülerinde olup araları 4 8 cm. arasında değişen derzlerle doldurulmuştur. Bununla birlikte küllü taban üzeri dolgusundan gelen birkaç parça krem astarlı Geç Demir Çağı parçaları ve Post Urartu/Med hatta Erken Akhamenid Dönemi çerçevesinde değerlendirebileceğimiz akıtacağı üzerinde bir dağ keçisi figürünün bulunduğu tek dikey kulplu in situ bir kap (VK13292) bu tabakanın en önemli buluntusudur (Resim:4). Tüme yakın bu ünik kabın Urartu çanak-çömlek geleneğinde ancak Urartu sonrasında yapıldığı anlaşılmaktadır. Gelecek yıllarda söz konusu kabın ve zayıf kerpiç mimarînin bulunduğu bu tabakalarda gerçekleştireceğimiz çalışmalar hem höyüğün hem de Van Bölgesi nin Urartu sonrası yerleşimi ile ilgili çok daha net veriler sunacaktır. Van Kalesi Yukarı Sitadel Çalışmaları Prof. Dr. M. Taner Tarhan başkanlığında yürütülen dönemi kazılarında Yukarı Sitadel alanında Eski Saray olarak adlandırılan bölgede de kazı çalışmaları yapılmıştır. Bu alanda iki evreli bir Osmanlı Dönemi mimarîsi altında ana kaya üzerine oturmuş, oldukça iri taşlardan oluşan ve sitadeldeki en erken yapı kalıntısı olarak tanımlanan, iri traverten bloklardan inşa edilmiş bir platform yapısı ortaya çıkarılmıştır yılı çalışmalarımızda neredeyse tamamen toprağa gömülmüş bu alanda kazı ve temizlik çalışması yürütülmüştür. Platform olarak tanımlanan mimarînin doğu duvarının, kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan 5.40 metrelik kısmı ortaya çıkarılmıştır. 3 sıra taştan inşa edildiği yayınlarda belirtilen duvarın 4. ve son sırası bu sene yapılan çalışmayla tespit edilmiştir. Duvarın belirlenebilen yüksekliği 2.05 m.dir. Duvarın, üstten ilk üç sırasında bulunan taşlar ortalama 80x60x x70x100 cm. arasında değişen ölçülere sahiptir. Alt sıradaki taş dizisi ana kayaya oyulmuş duvar temel yatağına oturtulmuştur. Duvar büyük olasılıkla güneybatı aksında ilerleyerek, Yukarı Sitadel in güney cephesinde bulunan sur-teras duvarı ile birleşmektedir. Bu yıl yapılan çalışmalarda duvarın en altta yeni bir taş dizisinin bulunmasının yanı sıra duvarın üstten en az bir taş dizisine sahip olduğu görülmüştür (Resim:5) yılı çalışmalarında platform olarak tanımlanan mimarîyle kuzeybatı yönde 90 derecelik bir açı ile birleşen bir duvar ortaya çıkarılmıştır. Kuzeybatı-güneydoğu aksında ilerleyen duvar iki sıra az işlenmiş taştan inşa edilmiştir. İşçilik ve kullanılan taş cinsi açısından platform duvarlarıyla farklılık gösteren duvarın yaklaşık olarak 2 m.lik kısmı saptanmıştır. Duvarın üst seviyesinde kumtaşından löyfer dizisi tek sıra yer yer iki sıra uzanmaktadır. Löyfer dizisinin üzerinde kerpiçten duvar takip edilebilmektedir. Mevcut duvarın dönemi hakkında bir belirleme yapmak henüz mümkün görünmemektedir. Ancak geç dönem eklentisi olduğu açıktır. 6 Sevin 2012, Tarhan 2011, Tarhan Sevin

12 Mìnua Çeşmesi Çalışmaları 2012 kazı sezonunda Van Kalesi Höyüğü ile Van Kalesi Sitadeli dışında çalışmaların yürütüldüğü bir diğer alan ise Van Kalesi nin kuzey eteklerinde yer alan ve İşpuini oğlu Mìnua nın taramanili (çeşme) yaptırdığından bahsedilen yazıtların bulunduğu bölgedeki açmalardır. Urartu yazıtlarında geçen taramanili ya da tarmani sözcüğünün Urartu dilinde çeşme anlamına geldiği düşünülmektedir. Söz konusu sözcüğün Urartuca yazıtlarda ilk defa İşpuini ve oğlu Mìnua nın ortak saltanatına (MÖ ) ait bir askerî seferi konu alan Pirabat yazıtında (CTU I: no. A 3-6) kullanıldığı görülmektedir. Bu yazıtın dışında Mìnua Dönemine ait Salmanağa Steli (CTU I: No. A 5-17), Van Kalesi (CTU I: No. A 5-58A-B), Anzaf Yazıtı (CTU I: No. A 5-62), Argişti oğlu Rusa ya ait Mazgirt- Kaleköy Yazıtı (CTU I: No. A 12-6) ve Erimena oğlu Rusa ya ait Gövelek (CTU I: No. A 14-1) ile Savacık (CTU I: No. A 14-2) yazıtlarında taramanili sözcüğünün geçtiğini görmekteyiz. Bizim çalışmalarımızı gerçekleştirdiğimiz bölgedeki ana kaya üzerine düzeltilerek oluşturulmuş, 3 niş içerisindeki panolara kazınmış ve birbirinin tekrarı olan bu yazıtlardan alçakta olanı fazlasıyla tahribat görmüştür. Yazıtların her birinde şunlar okunmaktadır: Tanrı Haldi'nin kudretiyle İşpuini oğlu Mìnua bu taramanili'yi yaptırdı. Tanrı Haldi'nin büyüklüğüyle, İşpuini oğlu Mìnua, güçlü kral, büyük kral Bianili Ülkesi'nin kralı ve Tuşpa Şehri'nin kahramanıdır. İşpuini oğlu Mìnua der ki: Her kim bu yazıtı tahrip ederse, her kim suç işlerse, her kim bir başkasına bunları yaptırırsa veya her kim değişik bir şey, (yani) Ben yaptım derse, tanrı Haldi, tanrı Teişeba, tanrı Şivini (ve bütün) tanrılar onu güneş ışığından yoksun etsinler... (CTU I: no. A 5-58A-B / PAYNE 2006: ) Bir yandan yazıtları doğrulamak diğer yandan da bölgede yaptığımız jeomanyetik ve jeo-radar sonuçlarının test edilmesi için kazı çalışması yapılmıştır. Altta yer alan yazıtın hemen kuzeyini oluşturan açmada kuzey-güney yönünde 7.55 m. doğubatı yönünde ise 6.35 m.lik bir alanda çalışılmıştır. Sürdürülen çalışmalar boyunca dolgu toprağın gittikçe nemlendiği ve bir müddet sonra balçık hâline geldiği tespit edilmiştir. Devam eden çalışmalarda ana kayadan çıkan daha çok sızıntı hâlinde bir su kaynağına ulaşılmıştır. Yine aynı alanda yazıt panosundan yaklaşık 3 metre düşeyde belli bir düzen oluşturmayan ancak bilinçli bir şekilde bırakıldığı anlaşılan biri kumtaşından diğeri ise kalkerden işlenmiş iki taş blok ortaya çıkarılmıştır. Kültür tabakasının devam ettiği balçık dolguda sürdürülen çalışmalarımız sırasında, pişirilmiş ve etlerinin kemik kısımlardan kazındığına dair bıçak izlerinin tespit edildiği at, domuz, büyükbaş ve küçükbaş hayvanlara ait kemikler yanında Urartu çanak çömlek parçaları da bulunmuştur. Horhor Çeşmesi Çalışmaları Bilindiği üzere Van Kalesi Sitadeli nin eteklerini çevreleyen alanlarda, form olarak T, kare, dikdörtgen biçimli olabilen ve kör pencereler olarak tanımlanan, genellikle de dinsel işlevlerinin olduğu düşünülen nişler yer almaktadır. Bu nişlerden günümüzde Horhor çeşmeleri olarak bilinen ve Van Kalesi nin güneybatı ucuna yakın bir lokasyonda, G Alanı AR25 plan karesine denk gelen alanda

13 yer alan bir tanesi, diğerlerine göre farklılık arz etmekteydi. Bu farklılığın temel bileşenleri ise hemen kuzeyinde bulunan ve sitadele bağlantı sağlayan basamaklar ile çevresinde bulunan diğer nişlerdi. Hem nişlerin işlevini saptamak hem de bileşenleriyle bir farklılık ortaya koyan bu alanda yaptığımız kazı çalışmaları sonucunda bir çeşme yapısıyla karşılaştık. Tamamen ana kayaya işlenmiş çeşmenin nişi, 142 cm. yüksekliğinde, 104 cm. genişliğinde ve 65 cm. derinliğindedir. Bu nişin içinde, orta kısmında dikdörtgene yakın ancak kuzeyi daha dar olan bir açıklık bulunmaktadır. Bu açıklığın içi ve alt kısmı kaya oyuğu içerisinden nişe doğru eğimli olarak gelmektedir. Eğimli gelen bu hat kayalık alan içerisine doğru uzanmaktadır. Nişin 90 cm. altında, 95 x 75 cm. ölçülerinde ve 18 cm. derinliğinde kayaya oyulmuş bir havuz bulunmaktadır. Kareye yakın bir görünüm sergileyen havuzun kuzeydoğu köşesinde doğuya doğru devam eden 180 cm. uzunluğunda, cm. genişliğinde ve 13 cm. derinliğinde V şeklinde bir kanal yer alır. Niş ve havuz gibi bu kanal da ana kayaya oyularak meydana getirilmiştir. Hem kanalın hem de havuzun güney tarafı ana kaya ile sınırlanmıştır (Çizim:4). Kanalın doğuda bittiği noktadan itibaren önünde tüm ve in situ bir küp (VK15022) bulunmaktadır. Küp özel olarak açılan bir oyuğa oturtulmuştur. Küpün 50 cm. doğusunda parçalanmış durumda ve in situ bir pithos (VK15021) daha yer almaktadır. Pithosun karın kısmından yukarısı tamamen parçalanmış ve pithosun içine dökülmüş hâldedir. Bu pithosun da diğer küp gibi ana kayaya özel olarak açılan bir oyuğa oturduğu görülmüştür. Pithosun 40 cm. doğusundan itibaren ana kayanın aşağıya doğru eğimli bir şekilde devam ettiği saptanmış olmakla birlikte, ne kadar uzunlukta ve hangi yöne doğru devam ettiği yapılacak kazılarla anlaşılacaktır. Çeşmenin bulunduğu alanla ilgili 17. yüzyıl gezginlerinden Evliya Çelebi bize önemli bilgiler vermektedir. Seyahatnâme adlı eserinde Van Kalesi ve çevresini ayrıntılı bir biçimde betimleyen Evliya, kazı çalışmalarını gerçekleştirdiğimiz alanı da kapsayan Horhor Bahçeleri ve Çeşmesi nden de bahsetmektedir 7. Günümüzde Horhor Suyu olarak bilinen mevkide anıtsal bir çeşme yapısının olmaması, ortaya çıkarılan çeşmenin Horhor Çeşmesi olabileceğini düşündürmektedir. Çeşmede in situ ortaya çıkarılan küp ve pithos da Ortaçağ sonrasındaki bir döneme ait oluşlarıyla bu düşünceyi desteklemektedir. Bu alandaki yegâne in situ buluntular daha önce de bahsettiğimiz gibi kanal önündeki küp ve onun doğusundaki pithostur. Küp ile pithos form ve bezeme yönünden Ortaçağ veya sonrasındaki bir döneme aittirler. Dış yüzü krem renginde olan küpün ağız iç çapı 20 cm., karın kısmının çapı ise 48 cm.dir. Ağız kısmında üçlü sarmallar hâlinde bezemeler bulunmaktadır. Boyun kısmında ise çizgi hâlindeki bantlar arasında meander motifleri yer almaktadır. Küpün omuz kısmına bakıldığında, kabartma hâlindeki bir bant içerisinde ağız kısmındaki sarmalların benzerleri yan yana iki tane olarak kullanılmıştır. Küpün çevresi bu bant ile iki sarmal dörtten sekize kadar değişen sayılarda kalın çizgi ve yine iki sarmal şeklinde devam eden bir bezeme ile çevrelenmiştir. Küpün karın kısmının altı da bir bant ile çevrelenmiştir. Bu bandın da üzerinde meander motifleri yer almaktadır. Bu bandın benzeri küpün dip kısmına yakın yerde de bulunmaktadır. Karın çapı 70 cm. olan pithosun üzerindeki bezemelere baktığımızda yukarıda bahsettiğimiz küpte de bulunan çizgi bant içerisindeki meander motifleriyle karşılaşırız. 7 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, cilt 4/1, 2010, İstanbul, s. 263, 266,

14 Bunun yanı sıra örgü şeklinde kabartma bezeme ve kabartma olarak düz bant bulunmaktadır. Çeşmenin en son ne zaman kullanılmış olduğu konusunda insitu küpler önemli birer veri durumundadırlar. Bununla birlikte çeşmenin ilk yapımı ve dönemi konusunda günümüze ulaşan bazı veriler Urartu Dönemiyle ilişkilendirebilmemizi sağlar. Daha önce de bahsettiğimiz gibi birçok Urartu yazıtında karşımıza taramanili veya taramani şeklinde çıkan ve çeşme anlamına geldiği düşünülen bir sözcük vardır. Bununla birlikte Urartu Dönemine ait yazıtı olan tek çeşme yapısı İran Azerbaycanı nda Uşnaviye nin kuzeyinde Ejdaha Bulağı nda (Ain-e Rum) yer almaktadır 8 ve üzerindeki yazıttan Urartu Kralı Mìnua nın yaptırmış olduğunu öğreniriz. Horhor Çeşmesi olarak adlandırdığımız yapıyı karşılaştırabileceğimiz tek örnek olması bakımından önemlidir. Ain-e Rum daki çeşme yapısını incelediğimizde suyun çıktığı kayalık yüzeyin, üst kısmı, kemerli bir niş şeklinde oyularak oluşturulduğunu görmekteyiz. Nişin içinde ortada ve sol tarafa doğru suyun çıktığı doğal kaynak bulunmaktadır. Yazıtlardan biri nişin üst kısmında kemerli bölümdedir. Ancak günümüzde yatak değiştiren su çeşmenin aşağısında yola yakın bir noktada akmaktadır. Bu durumda Urartu Krallığı nda suyun çıktığı doğal bir kaynağın veya kayalık yüzeyin işlenerek nişlerle cephe oluşturulduğu ve su kaynağına giydirilen cepheyle daha görsel bir hâle getirildiği söylenebilir. Kaynağın aktığı kayalığa, kaynağı da içine alacak şekilde oluşturulan yüksek ve derin niş tarzındaki uygulamanın kaynak suyu açısından oldukça zengin Van Kalesi nin güneyinde bulunan çeşmeye de uygulandığını görmekteyiz. Bu uygulamaya göre işleyiş anlayışları bakımından birbirine benzer bir mantık içermesinden dolayı ve yine Urartu karakteri taşıyan kayaya oyulmuş sitadele doğru devam eden basamaklarla organik bir bağı olan Horhor Çeşmesi ni Urartu Dönemiyle ilişkilendirebiliriz. 8 Salvini, in Pecorella-Salvini 1984: (II.5 La nicchia rupestre di Ain-e Rum); CTU I: A 5-59A-D

15 KAYNAKÇA Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, cilt 4/1, 2010,İstanbul. KONYAR, E "Excavations at the Mound of Van Fortress / Tuspa", Colloquium Anatolicum X: KONYAR, E. - AYMAN, İ. - AVCI, C. - YİĞİTPAŞA, D. - GENÇ, B. - AKGÜN, R. G "Excavations at the Mound of Van Fortress ", Colloquium Anatolicum XI: PAYNE, M. R Urartu Çiviyazılı Belgeler Kataloğu, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. PECORELLA, P. E. - SALVINI, M Tra lo Zagros e l'urmia: Richerche storiche ed archeologiche nell'azerbaigiano Iranico, Rome: Edizioni dellateneo. SALVINI, M Corpus dei testi Urartei (CTU). Le iscrizioni su pietra e roccia. Vol. I, I testi, Vol. II; Thesaurus, Vol. III, Tavole. Roma: CNR Instituto di studi sulle civilta dell Egeo e del Vicino Oriente. SEVİN, V "Van Bölgesinde Post-Urartu Dönemi: Yıkıntılar Üzerinde Yeni Bir Yaşam", Belleten LXXV-276: TARHAN M.T., 1994 Recent Research at the Urartian Capital Tushpa, Tel Aviv, 21/1, (Iron Age Symposium on Eastern Anatolia: Tel Aviv University Institute of Archaeology 1992): "Başkent Tuşpa / The Capital City Tushpa", K. Köroğlu, E. Konyar (ed), Urartu: Doğu da Değişim / Transformation in the East, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları: TARHAN M.T. SEVİN V "Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları, 1989", Kazı Sonuçları Toplantısı XII/II: Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları, 1991, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü- XIV. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu- XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı: Ankara Mayıs 1992, I, Ankara 1993, s

16 Çizim 1: Kazı alanlarının topografik planı. Çizim 2: A Alanı N20 Açması planı

17 Çizim 3:A Alanı N20 Açması, doğu kesiti Çizim 4: G Alanı AR25 plan karesinde bulunan Horhor Çeşmesi nin plan ve kesiti

18 Resim 1: Van Kalesi/Tuşpa, Eski Van Şehri ve Van Kalesi Höyüğü, havadan. Resim 2: Van Kalesi Höyüğü, A Alanı açmaları

19 Resim 3: A Alanı, N20 Açmasında tespit edilen Urartu yapı katları. Resim 4: A Alanı M26 Açmasında bulunan dağ keçisi figürlü tek dikey kulplu kap

20 Resim 5: Yukarı Sitadel deki Platform yapısının iri traverten bloklardan inşa edilmiş, doğu duvarı