Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli. A rastırma Merkezi. HACI BEKTAŞ VELi. Araştırma Dergisi GÜZ '99 / 11

Transkript

1 Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli A rastırma Merkezi, o HACI BEKTAŞ VELi Araştırma Dergisi GÜZ '99 / 11

2 OSMAN LI ARŞİV BE LG EL E RİND EN Ayşegül ALTINOVA T;ırıhçi Giriş Elimizdeki belge il. Abdülhamid dönemine,ıiı bir belredir. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlı sıııda Y.A.Res: 703/87 numarasıyla kayıtlı bulıııımilkladır. Bıı belge incelendiği zaman görülecektir ki Hacı Bekıaş ilçesindeki Hacı Bektaş Veli sülalesinden seld;gi kabul edilen 14 ailenin emlak ve ar;ızi vergilerinden muaf olması konusunu anl,ıımakıadır. Daha önce yayınladığımız bel ~clc:rcle de belirtild;gi gibi Osmanlı Devleti'nin kııruhışundan beri aile ve vakıf arazileri müsıe~na kabul edilmektedir. Müstesna vakıflar, bi- /indiği gibi her türlü vergiden muaf oldukları gibi zaman zaman devlet yardımı da almaktadırlar. Bu belgede, çok açık bir şekilde vakıf ve Hacı Bektaş sülalesinin her türlü vergiden muaf oldukları görülmektedir. Osmanlı Arşivlerinde bulunan belgelerin özellikle sosyoloji, felsefe, sosyal antropoloji ve folklor alanında çalışma yapan ve Osmanlıca bilgisi olmayan bilim adamlarına katkı sağlayacağını ve okuyucularımızın da doğrudan doğruya kaynak bilgileriyle karşı karşıya kalacağın ı düşünüyoruz. Bu sebeple hiçbir yorum yapmadan metni yeni hadlere aktarıp günümüz Türkçesiyle okuyucularımıza sunuyoruz. Belge: 1 Kimden: Sadrazam' dan Kime: Padişaha Konu: Çelebiyan'ın vergiden muaf olma isteğini ifade eden üst yazı Atufetlu Efendim Hazretleri Hacı Bektaş Veli Hazretlerinin sülalesinden olub tekalif-i emirlyenin afvı istid'asında bulunan çelebilerin emlak ve arazi vergisi olan ve mukaddema meclis-i vala kararıyla kendilerinden aranılmamasına karar verilen senevi bin beş yüz yirmi iki kuruşun bir atıfet-i mahsusa olmak ve vergileri tamamen alınmak üzere hazine-i celilece kendilerine tahsisi hakkında meclis-i mahsus-ı vükeladan tezyll olunan şgray-ı devlet mülğa dahiliye dairesinin mazbatası arz ve takdim olunmakla ol babda her ne vechile irade-i seniyye-i hazret-i hilafetpenahi şerefmüte'allık buyurulur ise mantuk- ı münifi infaz edileced.ap <.;.;' _.4:İp ~:;... ~~ı...;.... y;..,.._,ç,~~ -.. ô..j.al'cj.,,w....,... ı:..ı_.,e,:.. ~.;...J~~,.... ~ltl. ~..... '..,...:...)~ c.ı.:~c>... ~~~ ~ ~f.;,f ~~ ':;/ #,.;,'J''t.ı/ cf./hu...,j_.~.:.p~.r. c;.:._,j..f_ t.l'~..:j'-: ~.s.>- ">U...'; ~Jı,, _...,;~;/ ~.w;;..~~... ',, ~.. :.~ ~~... ~(?~...u.,-~ c.ı.:...;~~~ ~;J.I~~;..,;.;_,.,._.: ~;>(, ~~ ~ ',. ~ #,, ~ ~:~ ~:...~.\ P.Y...ı:.sJ~ l ('..:;'ıj..:v~; J.1,,;:;.ı ~ ~-':..._';..;; ~~ /. ;-1!'-~~ ~

3 ği beyanıyla tezkire-i senaveri te rkım k ı lındı eiendim. Fi 16 Cemaziy'ül Ahire Sene 1317 Fi 10 Teş r i n - i Evvel Sene 1315 Sa dr- ı 'Azam İ mza GÜNÜMÜZ TÜRKÇES İ İLE Merhametli Efendim Hazretleri Hacı Bektaş Veli Hazretlerinin sülalesinden olup vergilerin affedilmesi için rica eden çelebilerin emlak ve arazi vergisi ol.:ın ve bundan önce Yüce Meclis kararıyla kendilerinden alınmamasına karar verilen yıllık bin beş yüz yirmi iki kuruşun bir lütuf olarak alınmaması ve vergilerin tam a mının kendilerinden alınmama s ı için ;:.-~ 1 ~i ~ :,:?..;,';,..,... o.s;,4-" Y~.~> ~.c>i:'-~-',;.. ~. ~ yüce hazine tarafından kendilerine tahsisat verilmesi hakkında ŞOra-y ı Devlet'e bağlı sonradan kaldırılan İçişleri Dairesi Kararnamesi arz ve takdim olunmaktadır. Yüce padişah hazretleri her ne buyurur ise söylediğinin yerine getiri l eceği bu mübarek tezkerede yazıldı efendim. Fi 16 Cemaziyü'l Ahire Sene 1899 Fi 1 O Teş r in-i Evvel Sene 1897 Sadrazam İ mza Belge 2 Kimden: ŞOra-yı Devlet içişle r i Dairesi Kime: Sadrazama Konu: Çelebiyan'ın vergiden muaf olma istekleri hakkındaki İçişleri Dairesi'nin raporu

4 Şur.iy-ı Devlet Dahiliye Dairesi Adecl 1735 Hacı Bektaş Veli kuddise sırruhu' I ala hazretleri sülalesinden oldukları cihetle şimdiye kadar tekalif-i emlriyeden muaf tutulduk l arı halde bu kere vergi mutalebesiyyle tazyik olunduklarından bahisle icra-yı icab ı istirhamını mutazammın Cenıaleddin vesaire imzasıy l a verilen 'arzu-. hal ve telgrafnameler Dahiliye Dairesinde kıraat ve Ankara vi layetinde bil isti'lam gelen cevabın leffiyle Maliye Nezaretinden istiisar- ı mutala'a olundu. Alınan cevabda vi layet-i mezkürenin tahrir<1t-1 cevabiyesiyle canib-i vilayetden D<thiliye Nezaretine irsal olunub ba tezkere hazineye gönderilen tahrirat mündericatına nazaran çelebilerin taht-ı tasarrufbrınd.:ı olan emlak ve arazinin vergiden istisnasiçün medar-ı istinad l arı mülğa meclis-i vala kararıyla ta'alluk iden iradei «ıliyye mucibince canib-i hazineden yazılan 11 Temmuz Sene 1279 tarihli tahrirat olunarak bunun hükmü ise bidayet-i tanzimatda herkesin servet ve iktidarına göre komşuca tevzi''olunmak üzere her karyeye maktu'an tarh u tahsis edilen vergiden on dört hane Çelebiyana yüz sekiz guruş yirmi dokuzar para hesabıyla isabet eden bin beş yüz yirmi iki guruş hissenin kendilerinden aranılmamak üzere Kırşehri kazası vergisi yekunundan tenzili hususundan ibaret bulunmuş olub halbuki icraen tahrir usulü nıevki'i icraya vaz' ile suret-i maktu'ada alınan vergi lağv igilerek eml.ik ve arazinin kıymetleri ve erbab-ı s.:ınnyi' ve ticaretin senevi temettu'ları nishetiyle istifa-yı tekalif olunmakda bulunmasına ve tahrir nizamı icabınca her nev' arazi ve emlakın ve şahsi temettu'un vergiden istisnası caiz olamayacağına binaen çelebilerin taht-ı tasarruflarında bulunan emlak ve araziden dahi vergi ahzi ve bunlardan kesb ve ticaretle iştigal edenler var ise onların da temettu'ları nisbetinde vergi ile mükellef tutulması tabi'i bulunduğundan bu babdaki tedkikata esas olmak içün mezleür on dört hane Çelebiyanır:ı herbirinin bidayet-i tahrirde 'uhdelerinde bulunan emlak ile tahrirden sonra iştira edildikleri emlak ve arazinin başka başka olarak mevki'leriyle nev'ini ve mevzu' kıymet ve vergherinin mikdarını mübeyyin olmak ve arazi'i mezküreden Veli-i müşarün ileyh zaviyesine meşrut evkaftan olanlar ile o l mayanları şerh verilmek suretiyle tefrik kılınmak üzere muvazzıh bir defter tanzimiyle musaddakan irsali lüzumu vilayet-i mezküreye bi't-tebliğ gelen tahrirat-ı cevabiyede bu çelebilerin eben ced taht-ı tasarruflarında bulunan emlak ve arazinin nıecmu'ı kıymet-i tahririyesi üçyüz otuz dört bin beşyüz guruş olub vergisi bin altı yüz elli altı guruş on beş paradan ibaret bulunduğu ve arazi-i mezklıre Veli-i müşarun ileyhin müstesna evkafı d'1hilinde bulunan zaviyesine meşruta emlak ve arazi-i kadime o l duğu gibi müceddeden ihba olunmuş denilen mahaller sonradan teferruğ edilmiş olmayub çelebilerin arazi-i mevkufeleri olduğu ve inşaat dahi bu kabil araziden kadim mülk ve arsalarına tevsi'en icra kılındığı ve bu bab da tanzim olunan defterin gönderildiği beyan ve iş'ar o lu nmuş ve çelebilerin te'yid edilmek istenilen şu suret-i mu'afiyeti yine takrir ve ibka edilecek ise bu mu'afiyet ber vechi muharrer bidayet-i tanzimatta tahsis olunub ahiren vakı' olan iş'ar-ı mebhus üzerine tahsis edilmiş olan mezkur bin beş yüz yirmi iki guruş maktu'

5 verginin nisbet ve derecesini tecavüz edenıiyeceği ve şu halde dahi emlak ve arazinin vergi ile. mükellefiyeti hakkındaki hükm-ü nizam ve kaidenin halelden vikayesi zımnında bunun içün bir karşılık tahsisi l azım geleceği cihetle vilayet-i mezkoreye mülhak Yabanabad kazası müzafatından Şeyh l er karyesinde medfun şeyh Ali es-semerkandi hazretleri evladından olanların emlak vesaire vergisiyle ağnam resmi ve a'şarları karşı l ığı olarak otuz bin guruş tahsis edi ld iğ i gibi iş bu çfefterde nıurakkam emlak ve arazinin hasbe'i tahrir vergisi olan bin a lt ı yüz elli a lt ı guruşdan yalnız bin beş yüz yirmi iki guruşa mukabil yine bu mikdar bedel-i tahsisiyle her sene ondan mahsub mu'amelesinin ic ra$ı ve mütebakisinin kendilerinden taharri ve istifasıyla beraber çelebilerin em- 1.lk ve arazi-i merkumeden ma'ada muahharen mubaya'a edilmiş emlak ve arazileri var ise onlardan ve bundan böyle iştira edecekleri arazi ve musakkafattan k ı ymet ve içlerinde sanayi' ve ticaretle iştigal edenlerden temettu' vergisi ahzi icab-ı hal ve maslahattan bulunmuş o lduğu beyanıyla ol vechle ic ra-yı icabı şora-yı mezkünın tensibiyle irade-i seniyyesinin şe r efsünuhuna mütevakkıf idüğü gösteri lm iş ve sure ı - i iş'ar şayan-ı kabul ve tervic görünnıü~ bulunmakla keyfiyet bi'i- istizan nı,1krun müsa'ade-i seniyye-i cenab-ı şehriyari buyuru lduğu halde ifa-yı muktezasının Maliye Nezaretine ve canib-i vilayete nıa' l uınat i'tasının da dahiliye nezaretlerine havalesi tezekkür kılındı. Ol bab da e nır u ferman hazret-i menlehü'i emrindir. n.ıhil i ı t> D.ıi re:<i Rei ~ i :\l..ı i lll:'y i ınuhi ırı Şerii Lüıfi Efendi Rıza Bey Abdülreşid Abdullah Beşe Maciı Bey Sami Hendi Keçecizade Aziz Bey Yahya Reşad il yas İbrahim Mansur Beşe Nureddin Bey Behçeı Bin Maciı Fi 4 Rebiülevvel Sene 1314 Fi 27 Ağustos Sene 1312 ŞOra-yı devlet mülğa dahiliye dairesinin meyan-ı yeganemizde kıraat olunan iş bu mazbatasında Hacı Bektaş Veli hazretlerinin sülalesinden olub tekalif-i emiriyeden mu'afiyet taleb ve istid'asında bulunan çelebilerin taht-ı tasarruflarındaki emlak ve arazinin vergisi bin altı yüz elli altı gun..ışdan ibaret olduğu ve mülğa meclis-i vala kararıyla canib-i hazineden mahalline yazılan 11 Temmuz Sene 1279 tarihli tahriratın münderecatı ise bidayet-i tanzimatta on dört hane Çelebiyane isabet eden bin beş yüz yirmi iki guruş hıssenin kendilerinden ara nılmamasın ı müeyyed bulunduğu anlaşılmasıyla meblağ-ı mezkore mukabil yine bu mikdar bedel tahsisiyle her sene vergilerinin ondan mahsub edilmesi lüzumu dermiyan olunmuş ise de bir kısım ahalinin tekal if-i emiriyeden istisnası caiz olamayacağından veli-i müşarun ileyhin sülalesinden on dört hane çelebiyanın em lak ve arazisi vergisi olarak mukaddema kendilerinden aranılmamasına karar verilen senevi bin beş yüz yirmi iki guruşun bir atıfet-i mahsusa olmak ve vergileri her ne mikdar ise kamilen istifa kılınmak üzere kendilerine hazine-i celilece tahsisi münasib görünmüş olacağına ifa-yı mukteziyatının Maliye Nezaretine havalesi ve Dahiliye Nezaretine de malumat i'tası tezekkür kılınan ol bab da ve ka-

6 tıbe-i ahvalde emr ü ferman hazret-i veliyyü'i emir efendimizindir. Fi 16 Cemaziyü'I Ahire Sene 1317 Fi 1 O Teşrinahir Sene 1315 S.ıdr.12,ım Şeyhülislam Arlliye Nazırı Serasker Rıi.ıı H.ılil Mehnıeı Ahmeı Rıza Bey Bin İ hr.ıhını Cemaledclin H.ıhriye Nazırı ŞOra-yı Devlet Hariciye Nazırı lfü ~eyin Bin Hasan Hüsnü Reisi İsmail Bey D.ıhilivP Tophane-i Efvkai- ı Humayun Maarif Nazırı N.ızırı Amire Müşiri Nazırı Zühdü Beşe t-ıdımeı Mt>mduh liı:.ır.-ı vt' N, ı ii,ı Sadaret Maliye Nazırı N.ızırı Müsteşarı Seyit Reşaı Seyit Mehmet Devlet Şurası İçişleri Dairesi Aded 1735 GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ İLE Hacı Bektaş Veli (sırrı yüce olsun) hazretleri sülalesinden olmaları sebebiyle şimdiye kadar devletin vergilerinden muaf tuttddukları halde bu kez vergi talebiyle sıkıştırıldıklarından bahisle gereğinin yerine getirilmesini isteyen ve Cemaleddin ve rliğer kişilerin imzasıyla verilen dilekçe ve telgrafnameler içişleri dairesinde okunan ve Ankara ilinden bildirilen cevap Maliye Bakan l ığı'ndan da soruldu. Alınan cevapta adı geçen vilayetin cevabın yazılmasıyla İçişleri Bakanlığı'na gönderilip tezkere ile hazineye gönderilen mektubun muhtevasına bakılarak çelebilerin idareleri altında olan emlak ve arazinin vergiden istisna edilmesi için güvendikleri yer olan yüce meclis kararıyla ilgili olan yüce iradenin isteği doğrultusunda hazine tarafından yazılan 11 Temmuz Sene 1862 tarihli yazılar incelendi. Bunun hükmü ise köylerin ilk düzenlenmesinde herkesin servet ve iktidarına göre komşuca dağıtmak üzere her köye götürü olarak tahsis edilen vergiden on dört ev çelebilere yüz seksen kuruş yirmi dokuzar para hesab~yla isabet eden bin beş yüz yirmi iki kuruş hissenin kendilerinden alınmamak üzere Kırşehir kazası vergisi toplamından indirilmesi hususundan ibaret bulunmuştur. Halbuki vergi kanununa göre icra makamına ibraz edilerek değeri biçilmiş vergi kaldırılarak emlak ve arazinin kıymetleri ve sanayi ve ticaret erbabının yıllık kazançlarının tamamı göz önüne a lı narak bundan vergi alınması ve vergi kanunu gereğince her çeşit arazi ve emlakin ve şahsi kazancın vergiden istisnası uygun olamayacağı esasına dayanarak çelebilerin idareleri altında bulunan emlak ve araziden dahi vergi a l ınması ve bunlardan sanayi ve ticaretle uğraşanlar var ise onların da kazançları nispetinde vergi ile mükellef tutu l ması tabi olduğundan bu husustaki araştırmaya esas olmak için adı geçen on dört hane çelebilerin her birinin vergiye dahil olan malların yazımının başlang ı cında ellerinde bulunan emlak ile yazımdan sonra satın aldık l arı emlak ve arazinin değişik yer ve çeşidini ve rayiç bedellerini ve vergilerinin miktarını açıklamak ve adı geçen araziden Veli (Hacı Bektaş) zaviyesine şartlı vakıftan olanlar ile olmayanları aç ı klamak suretiyle ayırmak üzere açık l amalı bir defter düzenlemesiyle değiştirilmeden gönderilmesinin gereği, adı geçen vilayete tebliğ ile gelen mektubun cevabında bu çelebilerin dededen babaya geçerek ellerinde bulunan emlak ve arazinin tümünün 'kıymetinin

7 yazılmasıyla bunun üç yüz otuz dört bin beş - yüz kuruş. olduğu ve vergisi bin altı yüz elli altı kuruş on beş paradan ibaret olduğu ve adı geçen arazinin adı geçen Veli'nin ayrıcalıklı vakfına bağlı olan zaviyesine şartlı emlak ve eski arazisi olduğu halde yeniden hibe edilmiş denilen yerler sonradan boşaltılmamış olup çelebilerin vakıf arazileri olduğu ve inşaat dahi bu gibi araziden eski mülk ve arsalarına genişletilerek yapıldığı ve bu hususta düzenlenen defterin gönderildiği bildirilmiş ve çelebilerin yerine getirilmesini istedikleri af şek li yine rapor ve incelemeye tabi tutulacak ise bu muafiyet anlatıldığı üzere köy yerleşim planından önce alınmış olup sonradan gönderilen yazı üzerine tahsis edilmiş olan adı geçen bin beş yüz yirmi iki kuruş götürü verginin sınırını aşamayacağı ve şu halde dahi emlak ve arazinin vergi ile yükümlü olması hakkındaki anayasa. hüküm ve kuralının bozulmasından dolayı bunun korunması için bir karşılık tahsisi l azım geleceği sebebiyle adı geçen vilayete bağlı Yabanabad kazası köylerinden Şeyhler köyünde defnedilmiş şeyh Ali es-semerkandi hazretleri evladından olanların emlak vesaire vergisiyle koyun ve keçi gibi hayvanlardan alınan vergi ve mah,;~ılattan alınan vergiler karşılığı olarak 0tuz bin kuruş tahsis edildiği gibi bu cleiterde yazılmış emlak ve arazinin kayda göre vergisi olan bin altı yüz elli altı kuruştan yalnız bin beş yüz yirmi iki kuruşa kar ~ılık yine bu miktar ayrılan bedel olan ve her sene bu bedelin alınması ve geri kalanının kendilerinden soru l ması ve ödetilmesiyle beraber çelebilerin emlak ve kayıtlı araziden başka sonradan satın alınmış emlak ve arazileri var ise onlardan ve bundan böyle satın alacakları arazi ve ev-!erden kıymet, ve içlerinde sanayi ve ticaretle meşgul olanlardan kazançlarının vergisinin alınması kurallara ve örfe uygun bulunmuştur. Bu sebeple gereğinin yerine getirilmesi, adı geçen Şuranın uygun görmesiyle bu sonucun p;:ıdişah emrine de uygunluğu gösteri l miş ve bunun kabul olduğu ve desteklenebilir olduğu görünmüştür. Bu durumun padişah emri ve izni ile olduğu ve gereğinin yapılmasının da Maliye Bakanlığı'na ve ilgili vi layete ve bu konudaki bilginin de İçişleri Bakanlığı na gönderilmesi karalaştırıldı. Bu hususta emir ve ferman Padişah Hazretlerinindir. Fi 4 Rebiülevvel Sene 1896 Fi 27 Ağustos Sene 1894 İçişleri Bakanı Akif Bey {mühür) Şerif Lütii Eiendi Rıza Bey Abdülreşid Maciı Bey Sami Efendi Keçecizade Yahya Reşa.d Abdullah Beşe Aziz Bey İlyas İ brahim Mansur Beşe Nureddin Bey Behçet Bin Macit Devlet Şurası'nın İçişleri dairesinde huzurumuzda okunan ve bu kararnamede Hacı Bektaş Veli hazretlerinin sülalesinden olup vergiden muafiyet istek ve ricasında bulunan çelebilerin ellerindeki emlak ve arazi vergisinin bin altı yüz elli altı kuruştan ibaret olduğu anlaşılmıştır. Yüce Meclis kararıyla hazine tarafından i lgi li yere yazılan 11 Temmuz Sene 1862 tarihli yazının içeriğinde ise köyün kuruluşunda on dört hanede ikamet eden çelebiye isabet eden bin beş yüz yirmi iki kuruş hissenin kendilerinden alınmamasına işaret ettiğinin anlaş ı lmasıyla adı geçen miktarın karşılığında yine bu miktarın alınma-

8 sıyla her sene vergilerinin bundan mahsup edilmesi lüzumu ortaya çıkmış ise de bir kısım ahalinin vergiden muaf olmasının caiz olamayacağından adı geçen Veli'nin sülalesinden on dört hane çelebinin emlak ve arazi vergisi olarak daha önceden kendilerinden alınmamasına karar verilen yı l lık bin beş yüz yirmi iki kuruşun bir lütui olarak alınmaması ve hatta vergi!eri her ne kadar ise tamf!mının geri ödenmek üzere kendilerine hazine tarafından t,1h:;isi münasip görünmüştür. Bu duruımııı gereğinin yapılması Maliye Bakanlıgına havale edilmesi ve bu hususta da İçişleri Bakaıılığı'na da bilgi verilmesine l,:,1r0r veri imiştir. Bu hususta ve her hususla emir ve ferman Hazreti Padişah efendimizindir. Fi 16 Cemaziyü'I Ahir Sene 1899 Fi 1 O Teşrin Ahir Sene 1897 Başbakan Rıfat Halil Bin İb rahim Denizcilik Bak<11ıı Hüseyin Bin Hasan Hüsnü Şeyhülislam Adliye Bakanı Milli Sav. Mehmet Ahmet Rıza Bey Bakanı Cemaledclin Danıştay Dışişleri Bakanı Başk~nı İsmail Bey İçişleri Tophane-i Vakıil,1r Eğitim Bakanı Bakanı Amire Müşiri Bakanı Zühdü Beşe Mehmeı Memduh Tıcareı Bakanı Başbakanlık Maliye Bakanı Müsteşarı Seyit Reşaı Seyit Mehmet