II. II. Mahmut Dönemi Osmanlı Arşiv Belgeleri

Transkript

1 II. II. Mahmut Dönemi Osmanlı Arşiv Belgeleri Giriş: Ahmet Hezarfen Dergimizde arşiv belgeleri yayınlamaya başlamamızdan bu yana yoğun kutlama ve teşekkür yazıları gelmektedir. Çünkü uzun bir süredir çalışma yaptığımız alanda yeteri kadar bilgi ve belgenin olmadığı yönünde iddialar bulunmaktadır. Oysa gerek özel arşiv ve kütüphanelerle Osmanlı Devlet Arşivleri, Başbakanlık Devlet Arşivleri ve Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivlerinde sayıları on binlerle ifade edilecek kadar çok belge olduğu bilinmektedir. Aşağıda Osmanlı Devlet Arşivlerinden alınmış ll. Mahmut Dönemi ne ait bazı belgeleri bulacaksınız. Bu belgeleri, değerli araştırmacı yazar Ahmet Hezarfen metinleri aynen kullanmak yerine sadeleştirerek ve orijinal belgelerle birlikte göndermiştir. Biz de kendisine tarihimizin karanlıkta kalan kısımlarını aydınlatan bu belgeleri dergimize ulaştırdığı için teşekkür ediyor ve aynen yayınlıyoruz. Dergimizin kış sayısında bulacağınız diğer belgeler ise belirli bir sistem içinde değerli okuyucularımıza ulaştırılmaya devam edilecektir. Belge No: 1 Çelebi Cemalettin Efendi ve dönemin eğitim bakanlığı ilk öğretim bölümü görevlisi Hulusi Bey e Gümüş Mecidiye Nişanı verilmesi kararı ile ilgilidir. Bu belge 1. Dünya Savaşı nın başlamasından iki ay önce düzenlenmiştir. Üzerinde bulunan tarihlere göre 15 Recep 1332/ 27 Mayıs 1330 bugünün tarihi ile 9 Haziran 1914 tarihli bir yazıdır. Sadaretten dönemin sadrazamı Sait Halim Paşa tarafından imzalanmış olan belge Hacı Bektaş Veli Dergahı Post-nişini Çelebi Cemalettin Efendi ile Maarif Nezaretinden Hulusi Bey e gönderilmiştir. Belge: 918 Fi 15 Receb sene 1332, Fi 27 Mayıs sene 1330 İRÂDE-İ SENİYYE

2 Hacı Bektaş Veli Hazretleri Dergâh-ı Şerîfi Post-nişîni Çelebi Cemaleddin Efendi ile Maarif Nezareti nde Tedrisât-ı İbtidâiyye Beşinci Şu be Müdîri Hulûsî Bey e tebdîlen Gümüş Donanma Madalyası i tâ olunmuştur. Bu İrade-i Seniyye nin icrâsına sadâret me murdur. Belge No: 1 Günümüz Türkçesiyle: Sadrazam (Sait Halim Paşa) Hacı Bektaş Veli Hazretleri kutsal dergahı postnişini Çelebi Cemalettin Efendi ile Eğitim Bakanlığı nda İlköğretim (Genel Müdürlüğü) Beşinci Şube Müdürü Hulusi Bey e verilmek üzere Gümüş Donanma Madalyası tevdii uygun görülmüştür. Belge No: 2 Bu padişah iradesinin yerine getirilmesinden Sadrazam (başbakan) sorumludur. METNİN ÖZET VE AÇIKLAMASI Bu belge bundan 173 yıl önce kaleme alınmıştır. 15 Sefer 1241 (Eylül 1825) tarihini taşımaktadır. Bu dönem tarihten de anlaşılacağı gibi ll. Mahmut Dönemi ne isabet etmektedir. Yazı Mucur Naibi ne (kadı vekili, hakim) hüküm olarak gönderilmiştir. Belgede özetle şu bilgiler bulunmaktadır: Hacı Bektaş-ı Velî Dergâhı Post-nişîni Seyyid Şeyh Mehmed Hamdullah Efendi nin babası Şeyh Feyzullah ı haksız yere öldürmeğe cüret eden katillerin Mucur köyüne gelirlerse hemen yakalanıp bağlanarak valiye teslim edilmesi, Mucur köyü ahalisi mahkemeye çağrılarak, bu katiller köye geldiğinde hemen yakalayacaklarına, şeyh Hamdullah Efendi ye suikast yapmaya kalkan olursa onu da yakalayıp bağlayarak mutasarrıfa teslim edeceklerine söz vermeleri, aksi halde devlet tarafına kuruş, Yeniçeri Ocağına da kuruş nezir vereceklerine dair mahkeme hüccetiyle birbirine kefil olmalarının sağlanması anlatılmakta ve sonuç olarak: Sen ki, naipsin, bu yüce emrim sana ulaştığında yukarıda sözü edilen buyruklarımı yerine getirmeye gayret göster, sakın ihmalcilik yapma denilmektedir.. Belge No: 3 B O A - Cevdet Zabtiye No: l548, 2 adet belge. METNİN ÖZET VE AÇIKLAMASI Bu belgede 173 yıl önce Bektaşilere başlayan saldırıları anlatmaktadır. Yazı 10 Sefer 1241 (Eylül 1825) tarihini taşımaktadır. Belgenin yazıldığı tarih ll. Mahmut

3 Dönemi dir. O yıl Yunan ayaklanması sebebiyle Mısırlı İbrahim Paşa nın ayaklanmayı bastırmak üzere görevlendirildiği bilinmektedir. Balkanlarda olduğu gibi Anadolu da da yoğun eşkıyalık olaylarının başladığı bir dönemi anlatması bakımından önemlidir. Yazı Mucur da Hacı Bektaş-ı Velî Seccade Nişîn Es- seyyid El-Hâc Mehmed Hamdullah. Efendiden babası Feyzullah Efendinin katillerinin yakalanarak cezalandırılmaları ile ilgilidir. Belgenin bazı bölümleri günümüz Türkçesine çevrilmiştir: Hacı Bektaş Velî evlatlarından post-nişîn Es-seyyid El-Hâc Mehmet Hamdullah Efendi Divânı Hümâyûn a sunduğu dilekçesinde: Hacı Bektaş Velî evlatlarından olup benden önce post-nişîn olan pederim Seyyid Şeyh Feyzullah Efendi yi haksız yere öldürenler, Mucur köyünden Mazlumoğulları Hasan, Süleyman, Bozoklu Mustafa nın oğlu Ahmet, Harmandalılı oğlu Ali adındaki kişiler olduğu mahkemece kanıtlandı. Bu nedenle Dergâh-ı âli Turnacıbaşı (Yeniçeri ocağının yüksek rütbeli subaylarından) Ali Ağa bu eşkiyayı yakalamak için görevlendirildi, bundan korkan eşkıyanın firar ederek çevrede bulunan aşiretlere sığındıkları öğrenildi. Mazlumoğulları Adana sancağı Nisis(?) altında kışlayan Maraşlı Afşar Aşireti nin başı Baltaoğlu İbrahim Bey ile Kürşat Aşiretinden Battal ın kardeşi İbrahim Bey in çadırlarına sığındıkları, Bozoklu Mustafa nın oğulları Ahmet, Harmandalılı oğlu Ahmet adındaki eşkıya civarımızda bulunan Boynuincelü Aşireti ile yakınlarında bulunan Kapısız (hiç bir yerde görevli olmayan) serseri delilerden (l5.y. y da oluşturulan hafif süvari) den Kel Hüseyin ve Ka(?) Kollukçu (güvenliği sağlayan Yeniçeriler) adındaki delilerin yanında elini kolunu sallayıp dolaştıkları, yukarıda adlarıyla söylenen eşkıya Afşar Aşireti nden 7-8 eşkıya alıp vakfımızın topraklarında Kızılözlü denen yere gelip köyümüz halkından l5 kişiyi bağlayarak elbiselerini çaldıkları gibi 23 baş kısraklarını çalıp götürdüler. Afşar Aşireti nden 20 kadar atlı eşkıya vakitli vakitsiz civarımızda dolaştığından köyümüz ahalisi korkudan köyün dışına çıkamamakta ve bu yüzden tarlalardaki ürün toplanamadığından çürüyüp dökülüp ziyan olmaktadır. Gözü dönmüş bir kaç eşkiyanın taşkınlığına engel olunsun, bunlara gereken ceza verilerek Devletin gücü ve yüceliği gösterilerek masum, işi gücüyle uğraşan ahalinin can ve mal güvenliğinin sağlanması yüce padişah hazretlerinin buyruklarından olmakla gereğinin yapılması için Adana, Kayseri, Maraş valiliklerine yazılmasını ceddim Hacı Bektaş Veli Hazretlerine hürmeten ben ve ezilen vakıf ahalisinin acıklı durumuna son verilmesini diliyor demektedir. Görüldüğü gibi İçanadolu da genel olarak ortaya çıkan bir otorite boşluğu yüzünden yağma ve çapul olaylarının başlaması bir sosyal sistem olan Bektaşi Dergahının da büyük zararlar görmesine sebep olmuştur. Saray bu dilekçeye verdiği karşılıkta huzuru sağlamak için yağmacı ve çapulcuları yakalamak ve cezalandırmak yerine köylüleri nezir adı verilen bir sistemle birbirlerinin canlarına kast etmemeleri için borçlandırmaktadır. Dilekçe nezir uygulamasının gerçekleştirilmesi için daha sonra başmuhasebeye havale edilmiştir. Divan-ı Hümayundan çıkan kayıtta aynen şöyledir: İzzetlû Defterdâr Efendi Nezir maddesine dair mukaddem vürûd iden i lâm başmuhâsebeye kaydı olunmak üzere i lâm emri isdârı gelmiş olmağa Tarih: (12 Sefer 1241) Yukarıdaki Fermandan, köy ahalisinin post-nişîn Şeyh Mehmet Hamdullah Efendi ye süikast yapılmaması için köy ahalisinin 5000 kuruş nezir (can bedeli yalnız burada

4 köy halkı şeyhe suikast yapmayacaklarına ilişkin birbirlerine kefil olmakta, şayet suikast olursa bu para hazineye kalmaktadır) e bağlanması buyurulmaktadır. BELGENİN ÇEVİRİSİ Bundan 86 yıl önce Y A Z I : Eylül 1913 yılı, Padişah 5. Mehmet Reşad zamanıdır. O tarihte 19 Temmuz da Bulgarlara karşı 2. Balkan Savaşı başladı. 21 Temmuz da Edirne ve Kırklareli bölgeleri Bulgarlardan kurtarıldı. 10 Ağustos Bükreş antlaşması imzalandı. K İ M D E N : Meclis-i Vükela Muzakerat Mazbatası (Tutamak) K İ M E : Kırşehir de Hacı Bektaş Veli Dergahı Şerifine K O N U : Kırşehri nde Medfun Hacı Bektaş Veli Hazretleri dergahı şerifine bağlı köylerdeki ağnam (koyunlar) vergisinin toplanmasında Maliye Müdürlüğü nün karışmaması, Bu iş, İrade-i Seniyyece Hacı Bektaş Veli Dergah-ı Şerif Vakfı İdarecileri nin görevi olduğuna ilişkin yapılan şikayet. B E L G N İ N M E A L İ MECLİS-İ VÜKELA MÜZAKERATINA MAHSUS ZABT VARAKASIDIR. HAZIR BULUNAN ZEVAT-I FEHHAMIN ESAMİSİ HÜLASA-İ MEALİ Kırşehri nde Medfun Hacı Bektaş Veli Hazretleri Dergah-ı Şerifi ne merbut kura (köyler) da ki ağnam (koyunlar) bedele rabtı hakkında Maliye Nezaretinden gelen tezkere üzerine sebk eden (görüşülen) karar ve iş ara cevaben Evkaf-ı Hümayun Nezareti nden varid olan (gelen) 31 Temmuz 1329 /1913 tarihli tezkere ve melfufları (ekleri) okundu. K A R A R I Mezkûr teskerede 8 kalem müstesna (kural dışı) evkaftan olan müşarü-n-ileyh HACI BEKTAŞ VELİ HAZRETLERİ VAKFI nın emr-i idaresi ba-irade-i Seniyye hazine-i evkafa tevdi edilmiş (verilmiş) olmasına nazaran vakf-ı mezkure (sözü edilen) merbut kura (bağlı köyler) ki ağnamın (koyunlar) me murin-i maliyyece müdahele edilmiyerek doğrudan doğruya evkaf me murlarınca ta dad (sayım) resminin istifasiyle (toplanması) bu babtaki G Ferman-ı Ali Mücebince mahsus lehlerine taksimi muktezası ise de zikr olunan ağnamın bedele rabtı tasvip (uygun) olunduğı halde ağnam resminin (koyun vergisi) 10 senelik mikdarının esas olarak bi-l-kabul bundan yüzde beşinin masraf mukabili tenzili ile bir seneliğinin bedel olarak takdiri luzumı der-miyan olunmışdır. Vakf-ı meskure ait ağnam resminin bedele rabtı esasen münasib olduğundan ber-vechi muharrer ağnam...resminin on senelik mikdarının esas ittihaziyle bundan yüzde onunun masarif olarak ba de-t-tenzil (düşürüldükten sonra ) bir seneliğinin bedel olarak

5 takdiri ve mahsus lehlerine verilmek üzere her sene Evkaf-ı Hümayun Nezareti ne i tası (verilmesi) hususunun Maliyye Nezareti ne iş arı ve Evkaf-ı Hümayun Nezareti ne ma lumat i tası tezekkür ( konuşma) kılındı. Sadr-ı A zam : Mehmed Tal at (Tal at Paşa) Maarif Nazırı : (okunamadı) Adliye Nazırı: (okunamadı) Şeyhü-l -İslam : (Es ad) Şuray-ı Devlet Reisi: (okunamdı) Evkaf-ı Hümayun Nazırı : (okunamadı) Posta ve Telgraf ve Telefon Nazırı : ( okunamadı) Ticaret ve Ziraat Nazırı : (okunamadı) Belgenin transkripsiyon çeviri ve açıklamasını yapan: Ahmet HEZARFEN B E L G E : BOA - M V. Tasnif, Dosya No: 180 /24