ANADOLU NUN VATANLAŞTIRILMASINDA TÜRK HALK DERVİŞLERİNİN ROLÜ Abdal Yakup ve Faaliyetleri M. Yavuz ALPTEKİN

Transkript

1 ANADOLU NUN VATANLAŞTIRILMASINDA TÜRK HALK DERVİŞLERİNİN ROLÜ Abdal Yakup ve Faaliyetleri M. Yavuz ALPTEKİN 1- GİRİŞ İlk Osmanlı tarih yazıcılarından Aşıkpaşazade, özellikle 13. ve 14.yy larda Anadolu nun teşkilatlı bir toplum şemasına işaretle, dört önemli zümrenin isimlerini zikreder. Bunlar; Gaziyan-ı Rum, Ahiyan-ı Rum, Abdalan-ı Rum ve Bacıyan-ı Rum zümreleridir. 1 Gaziyan-ı Rum, Anadolu da daha çok uç bölgelerde kafire karşı cihad yapan zümreyi, Ahiyan-ı Rum, tarikat ehli ile de, gazilerle de sıkı münasebetleri olan zanaatkar zümreyi, Abdalan-ı Rum, Anadolu nun göçebe ve sivil topluma hitabeden tarikatların mensubu olan dervişler zümresini ve Bacıya-ı Rum da, bu dervişler zümresinin kadınlar kısmını teşkil ederler. 13. ve 14.yy da Anadolu Türk toplum şemasını kabaca bu şekilde ifade etmek mümkün olmakla beraber; bu dört zümrenin her birini diğerinden tamamen bağımsız düşünmek de gerçeğe çok uygun düşmeyecektir. Zira Rum Gazileri içinde savaşçı dervişlerin sayısı az olmayıp bunlarda bazı tarihçiler tarafından Alp-Erenler, Gazi-Dervişler olarak isimlendirilmişlerdir. Diğer taraftan zanaatkar Ahiler, tarikatlarla içli dışlı olup, kendilerine göre de bir sohbet halkası olan ve her biri aynı zamanda iyi birer savaşçı insanlardır. Nitekim Ahilerin Ankara yı bir zaman ellerinde tutup, daha sonra I. Murat a teslim ettikleri malumdur. Rum Abdalları ve bunların kadın kısmı ise münzevi dervişler olmayıp, bazan akınlara iştirak eden, çok zamanda önemli noktalarda kurdukları zaviyelerle yolcu ve ticaret ehlinin dinlenme ihtiyaçlarını karşılayıp, hem onların ve hem de bulundukları çevrenin güvenliğini sağlayacak bir nevi karakol vazifesi görüyorlardı. Nitekim bazı Ahi zaviyelerinin başında kadın Ahilere rastlandığı da vakidir. Kısacası Büyük Tarihçi Fernand Braudel in tam bir isabetle çözümlediği gibi, Küçük Asya, savaş ve tasavvuf coşkularının ülkesi idi. Bu belirleme, Osmanlı İmparatorluğunun ilk üç yüz yılına tam tamına uymaktadır. İlk Osmanlılar, başarılarını savaşın ve dinin iç içe girdiği dövüşken bir tarikat coşkusu içinde sürdürdüler. Dervişler gazi oldular; Yeniçeriler İst. Üniv. Sos. Bil. Ens. Sosyoloji Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi (2001). 1 Aşıkpaşazade, Tevarih-i Ali Osman, Ali Yayını, İstanbul 1332 ( ) ss Aşıkpaşazade, Tevarih-i Ali Osman, Nihal Atsız Yayını, Osmanlı Tarihleri I, İstanbul 1949 ss

2 Bektaşilere bağlandılar. 2 İşte Aşıkpaşazade nin sözünü ettiği bu dört zümrenin dördünde de savaş ve tasavvuf coşkusu hakim bir unsur idi. Hakkında çok az çalışma yapılmış bu mesele üzerinde bir deneme mahiyetini haiz bu araştırmada; söz konusu dört zümreden biri olan Abdalan-ı Rum zümresine değinilecek ve Anadolu yu vatanlaştırıp, Türkleştiren bu meçhul mimarların yüzlercesinden biri, Bayburt ta faaliyet göstermiş olan Abdal Yakub, nam-ı diğer Yakub Baba üzerinde odaklanılacaktır. Öncelikle Abdalan-ı Rum zümresi diye ifade edilen topluluğun tarihi menşei nedir? Nereye dayanmakta, ne zamandan itibaren ve hangi tarihe kadar etkindirler? Toplumsal vaziyetleri ve siyasi, sosyo-kültürel rolleri nelerdir? Merkezi ve mahalli idare ile münasebetleri nasıldır? Bütün bunlardan sonra bu zümrenin Bayburt taki bir temsilcisi olan Abdal Yakub un buradaki muhtemel faaliyetleri nelerdir? Bu bölgenin Türkleşmesi, dolayısıyla İslamlaşmasındaki rolü ne boyuttadır? Bütün bu sorulara cevap aramak, araştırmamızın temel gayesini teşkil edecektir. 2- Anadolu da Abdalan-ı Rum Zümresinin Tarihi Gelişim Seyri, Siyasi ve Sosyo- Külktürel Faaliyetleri XII.yy ın başlarında Moğolların önü sıra Anadolu ya gelen Türk göçerleri arasında çok sayıda derviş ve şeyhler mevcuttu. Bunların bir kısmı Hoca Ahmed Yesevi (öl.1167) ye bağlı Yesevi şeyh ve dervişler, bir kısmı yine Yesevi meşrep Kudbeddin Haydar (öl.1221 den sonra) a bağlı Haydari şeyh ve dervişler, bir kısmı da muhtemelen yine bir Türk şeyhi olan ve tarikatı daha çok İraklı ve Suriyeli Türkmenler arasında yayılan Tac ul- Arifin Seyyid Ebü l-vefa Bağdadi (öl.1107) ye bağlı şeyh ve dervişler idiler. Bu saydığımız her üç tarikat ta; XIII.yy Anadolu sunda faaliyet gösteren Muhyiddin Arabi (öl.1241) ve evlatlığı Sadreddin Konevi (öl.1374) tarafından temsil edilen Vahdet-i Vücud ekolü ve yine başını Şihabeddin Sühreverdi ve Evaheddin-i Kirmani (öl.1237) nin çektiği Sühreverdilik ve bunun yanısıra Necmeddin Kübra (öl.1221) nın Anadolu daki halifeleri tarafından temsil edilen Kübrevilikten oldukça farklı bir mahiyet arzetmekte idiler. İlk üç tarikat, mahiyetleri itibariyle sözlü geleneğe ve hitabettikleri sosyal taban itibariylede göçebe ve sivil Türkmenlere istinat etmekte iken; Sonraki üç tarikat, mahiyeti itibariyle, 2 Irene Melikof, Efsaneden Gerçeğe Hacı Bektaş, CumhuriyetYayınları, 1. Baskı, İstanbul 1999, s. 220

3 daha çok Medrese İslam ına, hitabettiği sosyal tabaka itibariyle de, şehirli yerleşik halka ve özellikle bürokrasiye dayanmakta idiler. 3 İşte daha çok sözlü İslam a dayanıp, göçebe Türk aşiretlerine hitabeden ilk üç tarikatın Anadolu daki hemen bütün dervişlerini kendi etrafında toplayarak, onlarla önemli bir tarihi olaya imza atacak, güçlü bir şahsiyet çıkacaktır ki; bu kişi Baba Resul adıyla da anılan, Vefailiğin Anadolu daki güçlü temsilcisi, Dede Garkın halifesi, Baba İlyas-ı Horasani (öl.1240) den başkası değildir. Bilindiği üzere Celaleddin Harezmşah ın 1230 Yassı Çemen savaşında Alaaddin Keykubad a yenilmesi, Harezm ülkesinin Moğollarca İstilasına sebep olmuştur. Bu istilada, birçok Türkmen Anadolu ya göç etmek durumunda kalmıştır. İşte Baba İlyas, Şeyhi Dede Garkın ile bu tarihlerde Harezm den Anadolu ya gelen Türkmenlerdendir. Baba İlyas, 1230 da devraldığı halifeliği, Amasya daki zaviyesi merkez olmak üzere, bütün Anadolu Türkmen göçerleri üzerinde 10 yıl süresince etkili bir faaliyetle sürdürmüş ve etrafına topladığı kalabalık kütlelerle 1239 da daha sonra Babailer İsyanı diye anılacak, kırdaki sıkıntılı Türkmen göçerlerinin, beceriksiz ve hatta Türkmenler arasında, hakkında gittikçe Türk geleneklerinden uzaklaştığı düşüncesi oluşan Selçuklu merkezine bir başkaldırısını ifade eden isyanı başlatmıştır. Üç ay süren başarısız, fakat çok etkili bir isyandan sonra, Baba İlyas ın (isyana aktif olarak katılan veya katılmayan) bütün halife ve müridleri, takip ve taciz edilme endişesiyle, Anadolu nun tenha bölgelerine dağılmışlardır. Farklı bölgelere çekilip, yarı gizli, yarı açık tasavvufi faaliyetlerine devam eden bu dervişler, kendilerine bir de yeni bir isim bulmuşlardır: Abdalan-ı Rum. Böylece isyan öncesinin Babai Dervişleri, İsyan sonrasının Rum Abdalları olmuşlardır. Ne var ki, Abdalan-ı Rum olarak tanınanlar, birinci kuşak Babai Şeyleri değil, iki ve üçüncü kuşak Babailerdir. Yani isyanı gerçekleştiren Babai Şeyhleri değil, fakat onların zaviyelerinde yetişen dervişler ve bu ikincilerin yetiştirdikleridir. Böyle olmakla beraber, bugün birinci kuşak dahi bu isimle anılmaktadır. Fuat Köprülü nün de, Ahmed Yaşar Ocak ın da görüşleri aynı yöndedir. 4 İsyan sonrası tarihlerden başlamak üzere, hemen hemen iki yüzyıl Anadolu nun farklı bölgelerinde, özelliklede Osmanlı Beyliği sınırları içerisinde gördüğümüz Rum Abdallarının önde gelenlerinden birkaçı şunlardır: Birinci kuşaktan; Kırşehir in Sulucakarahöyük (Bugünkü Hacı Bektaş Kazası) beldesinde Hecı Bektaş-ı Veli (öl.1271), 3 Geniş bilgi için bk. Ahmed Yaşar Ocak, Babailer İsyanı, Dergah Yayınevi, 2.Baskı, İstanbul 1996, ss Geniş bilgi için bk. Fuat Köprülü, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, I. Fasikül, Abdal maddesi, İstanbul 1935, Ayrıca, Ahmet Yaşar Ocak, Türkler,Türkiye ve İslam, İletişim Yayınevi, 2.Baskı, İstanbul 1999 s. 79 Yine aynı yazarın Babailer İsyanı, ss

4 Tokatta Aynüddevle (Aynadola) Dede ve önce Konya sonra Osmanlı Beyliğinde Osman Bey in kayın atası Şeyh Edebali (öl.1326), iki ve üçüncü kuşaktan ise; Bursa nın İnegöl Kazasında Geyikli Baba, Dobruca da Sarı Saltık (öl.1293), İran da Barak Baba (öl.1307), Konyada Baba Merendi (Buzağu Baba) ve Yunus Emre nin Şeyhi Taptuk Baba (Taptuk Emre) sayılabilir. 5 İşte burada andığımız önde gelen Babai Şeyhlerinin yanı sıra, isimlerini anmadığımız ve hatta isimleri kayıtlara hiç geçmeyen nice isyan öncesinin Babai ve isyan sonrasının Abdalan-ı Rum diye tanınan Şeyhleri vardır ki; bu şeyh ve dervişlerin her biri farklı ve tenha bölgelere çekildi ve bir müddet münzevi hayat sürdüler te Kösedağ bozgunundan sonra Moğolların Anadolu yu aşama aşama istila etmeleri akabinde kurulan birçok Türk Beylikleri ise, bir zamandır sessiz sedasız bekleyen Babai Şeyhlerinin ve bunların zaviyelerinden yetişen dervişlerin faaliyetlerine son derece müsait bir ortam sundu. Öncelikle, Selçuklu idaresinin muhalifi olan bu isyan mensupları, yeni kurulan beyliklerin en sadık destekleyicileri oldular. Zira henüz bu beylikler, Türk geleneklerinden uzaklaştığı düşünülen Selçuklu idaresinin aksine, Babai Şeyhlerinin arkalarındaki göçebe kitlelerle temsil ettikleri Türkmen geleneklerini sürdürmekte idiler. İkinci olarak, her bir beylik, sınırını genişletip devlet olmak idealiyle, Anadolu nun fethedilmemiş bölgelerine seferler düzenliyorlar ve yeni topraklar kazanıyorlardı. Bu ikinci durum ise uzun zamandır sosyal yaşamdan tecrit olmuş birinci, özelliklede iki ve üçüncü kuşak Babai Şeyhleri için yeniden sosyal yaşama aktif olarak katılma imkanı vermiş; kendilerinin de bizzat fethine iştirak ettikleri yeni bölgelerde vakıf ve temlik arazileri alarak, buralara zaviye ve ilgili imaretleri kurmuş, nihayet aktif bir mülkleştirme ve Türkleştirme faaliyetine girişmişlerdir. Bu faaliyetler Anadolu nun kenar bölgelerinden Ege de, Akdeniz de, Kuzey-Doğuda Trabzon Rum devleti sınırlarında ve özellikle Marmara yakınlarında Osmanlı Beyliğinde yoğunluk kazanmıştır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, isyan sonrası Babai Şeyhlerinin sosyo-psikolojik durumu, yeni kurulan beylikler için keşfedilmeyi bekleyen potansiyel bir gücü ifade ediyordu. Özellikle Osmanlı Beyliği bu gücü kullanmasını iyi bildi. Daha doğrusu karşılıklı bir dayanışmaydı bu. Osmanlı Beyliği önce sınırlarını genişletmek için bu Gazi-Derviş ve maiyetlerindeki Türkmen güçlerden istifade ediyor, sonrada fethedilen yeni topraklardan bir kısım yerleri bunlara vererek, o bölgelerin Türkleştirilmesini ve beyliğe kazandırılmasını sağlıyordu. Osmanlıdaki kadar geniş mikyaslı olmasa da, diğer beyliklerde de durum aynısıydı. Öte taraftan Babai Şeyhleri de, hem sosyal yaşama aktif bir şekilde katılarak saygınlıklarını yeniden kazanıyor ve hem de A.Y.Ocak ın yerinde 5 Geniş bilgi için bk. A.Y.Ocak, Babailer İsyanı.

5 tespitiyle, İranlılaşarak kendilerine yabancılaşan Anadolu Selçuklu merkezi yönetiminin yıkılışını hedefleyen bir hareketin mensupları olarak, tıpkı kendileri gibi henüz Türkmen geleneklerini sürdüren bir başka devletin, Osmanlı gibi Beyliklerin kuruluşunda rol alıyorlardı. 6 Bunlardan Osmanlı Beyliğinde büyük nüfuzu bulunan ve Birinci kuşak Babai Şeyhlerden biri olup, 1326 da 120 yaşında vefat eden Edebali nin, Osmanlı nın kuruluşundaki maddi ve manevi katkıları malumdur. Bu genel malumattan sonra, Abdalanı Rum mensuplarının kendilerine verilen vakıf arazilerdeki faaliyetlerinin neler olduğuna bakalım. 3- Rum Abdallarının Mülkleştirme ve Türkleştirme Faaliyetleri. Rum Abdallarının faaliyetlerini inceleyen sadece bir araştırma var dense yeridir. Bu çalışma büyük iktisat tarihçisi merhum Ömer Lütfi Barkan a aittir. Arşiv belgelerine dayanılarak, yarım yüzyıldan fazla bir zaman önce yapılan bu çalışma, hala bu sahadaki boşluğu dolduran yegane eserdir. İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri adını taşıyan bu çalışma, İsyan sonrası Babai Şeyhlerinin yani Abdalan-ı Rum un, Selçuklu idaresinin anlamını yitirdiği Moğol istilasıyla birlikte başlayarak, iki yüzyılı aşkın bir süre boyunca, önce değişik beylikler bünyesinde, daha sonrada Osmanlı sınırları içinde gerçekleştirdikleri bütün faaliyetleri ayrıntılarıyla gözler önüne sermektedir. Faaliyetlerin mahiyetlerine geçmeden önce, bu şeyhlerin isyandan sonra tenha bölgelere maiyetlerindeki bir kısım insanlarla gittiklerini ve bu insanların ise, şeyhin sadece dervişleri olmayıp, aynı zamanda kendi oymağının mensupları olduğunu belirtmekte fayda var. Yani bunlar aynı obadan ve oymaktan insanlardır. Nitekim Orta Asya dan Anadolu ya gelen Türk göçerlerinin her birinin başında bulunan kabile ve oymak liderleri aynı zamanda bu gurupların dini lideri, yani şeyhi konumundaydılar. Başarısız isyandan sonraki dağılmaları da, rasgele bir dağılma değil aksine, herkesin kendi oymağı ve oymak lideriyle beraber hareket ettiği düzenli bir dağılma ve yayılma hareketiydi. Ömer Lütfi Barkan bunun başka türlü olamayacağını şu müthiş mukayeseyle destekliyor. Şöyle ki; Serseri derviş zümrelerinin döküntülerinin, toprağa yerleşerek köyler vücuda getirecek yerde, köyler vücuda getirecek şekilde toprağa yerleşmekte olan göçebe aşiretlerin bir takım derviş zümreleri meydana getirmeleri daha muhtemeldir. 7 Bu yaklaşım, isyan sonrası yalnızlığa itilen bu şeyhlerin, beylikler dönemindeki faaliyetlerini en azından ilk zamanlar kimlerle beraber yaptıklarını açıklaması bakımından son derece kayda değerdir. 6 A.Y.Ocak, Türkler, Türkiye ve İslam, s Ömer Lütfi Barkan, Kolonizatör Türk Dervişleri Vakıflar Dergisi II.cilt, İstanbul 1942, s. 285

6 İşte isyan sonrası maiyetleriyle beraber düzenli bir yayılma faaliyeti gerçekleştiren Babai Şeyleri, Moğol istilasından sonra Selçuklu idaresinin zayıflamasıyla kurulan beyliklerin fetih hareketlerine bizzat katılıyorlar ve ele geçirilen yeni toprakların özellikle stratejik noktalarına...gelip yerleşiyorlar ve oralarda bir nevi Türk uzletgah ve manastırları tesis ediyorlar ve oraları yavaş yavaş bir köy, bir kültür ve tarikat merkezi halinde teşkilatlandırıyorlardı. Bu Kolonizatör Türk Dervişlerine ve onların köylerde tesis ettikleri zaviyelere, Türk istilası ile birlikte ilerleyen bir şekilde, bütün Anadolu da tesadüf edilmekteydi. 8 Ö. L. Barkan bu zaviyelerin her birinin en lüzumlu ve tenha yerlerde mamur bir konuk yeri hizmetini gördüğünü, derece derece muhtelif büyüklükte olanlarının, imaretli ve kervansaraylı şekillerinin mevcut bulunduğunu belirtip, ayrıca zaviye şeyhlerinin de, hem zaviyenin ve hem de civarın emniyetinden sorumlu olduklarını da ekliyor. Tahmin edileceği üzere Yeni fethedilen bir Hıristiyan memleketine, bu şekilde gelip dağ başlarında yerleşerek, onların imar ve emniyeti ile meşgul olacak ve tesis ettikleri merkezlere Türk dil ve dinini yaymağa başlayacak misyonerlere ve gönüllü muhacirlere malik olmak yeni kurulmakta olan Anadolu Beyliklerinin en büyük kuvvetlerini teşkil edecektir. Zira bu faaliyetler Türk Beyliklerinin daha ileri fetih hareketlerine girişebilmeleri için müsait zemin hazırlıyordu. Nitekim Osmanlı Beyliğinin bir imparatorluk olmasında böyle kendiliğinden taşıp gelen gönüllü sivil istila kuvvetlerinin büyük payı vardır. Şimdilerde Alp-Eren, Derviş-Gazi ve Manevi Fatihler olarak ifade olunan insanlar işte bu Kolonizatör Türk Dervişleri nin ta kendileridir. Anadolu nun vatanlaştırılmasında oynadıkları büyük rolü tam idrak edebilmek için, söz konusu zaviyelerin miktarını belirten rakamlara da bakmakta fayda var. Ö. L. Barkan ın araştırmasına göre; Kanuni devrinde tahrir defterlerine geçen rakamlar Anadolu vilayetinde 623, Karaman da 272, Rum Vilayetinde 205, Diyarbakır da 57, Zülkadiriyye de 14, Paşa Livasında 67, Silistre Livasında 20, Çirmen Livasında 4 olmak üzere toplam 1262 ayrı zaviyenin varlığına işaret etmektedir. Buralardaki müteşebbis ve üretken Türk şeyh ve dervişleri de aynı nisbette hesap edilirse, Abdalan-ı Rum un Anadolu coğrafyasını Türkleştirme ve mülkleştirme faaliyetinde, ne derece büyük bir rollerinin olduğu daha kolay anlaşılacaktır ve 14.yüzyılda Bayburt ta Sivil Toplum Faaliyetleri 8 Barkan, a.g.m, s. 291

7 Bayburt, Türklerin Anadolu da ilk fethettikleri bölgelerden biridir. Selçuklu kuvvetlerinin başındaki Tuğrul Bey, yılında, kuzey-doğu Anadolu ya yaptığı ve daha çok, bir ön keşif harekatı mahiyeti arz eden Ermeniye seferinde, bir koldan Trabzon a, bir koldan da Parhar dağlarına kadar ilerlemişti. Parhar dağlarına kadar ilerleyen ikinci kol, Bayburt u da fethetmişti. 9 Bayburt, daha bu tarihlerde Türklerin eline geçmesine rağmen, Trabzon Rum Devletine sınır olması, hatta zaman zaman bunların eline geçmesi dolayısıyla, gaza ve cihad faaliyetlerinin hep canlı kaldığı bir coğrafya olmuştur. Ta ki, Rum Devletinin Fatih tarafından 1461 yılında ortadan kaldırılmasına kadar. Bayburt un bu vasfı, Anadolu nun Türkleşmesinde büyük rolü olan ahilerin, sufilerin ve derviş-gazilerin faaliyet göstermesi için son derece müsait bir ortam sunmaktaydı. Nitekim bu saydığımız üç zümreden, Anadolu da Ahi Evran (öl.1261) dan sonra, Ahiliğin en önde gelen simalarından biri de, 13. yüzyılın sonları ile 14. yüzyılın başlarında burada yaşayıp, burada faaliyet gösteren, Bayburtlu Ahi Emir Ahmed dir. 10 Bu da daha o zamanlar, Bayburt un, Anadolu da Ahilerin önemli merkezlerinden biri olduğunu gösterir. Sufilerin teşkil ettiği diğer bir zümreden ise, özellikle Mevleviler, Bayburt ta geniş bir faaliyet alanına sahip idiler. Zira, 14.yüzyılın başlarında, Mevleviliğin Konya daki asıl merkezinden başka, Anadolu da bulunan diğer beş merkezden biri de Bayburt tadır. 11 Bu tarihlerde Bayburt ta faaliyet gösteren, üçüncü ve son zümre ise; Derviş-Gaziler zümresi olup, bunlardan en öne çıkan isim ise, Abdalan-ı Rum taifesinden, yine muhtemelen 13.yy ın sonu veya 14.yüzyılda yaşamış Abdal Yakub dur ki, bizim, Bayburt taki faaliyetlerini inceleyeceğimiz asıl kişi de Odur. 5- Bayburt un Güney-Batı Sınırında Abdalan-ı Rum dan bir Kolonizatör Türk Dervişi Bugün Bayburt ilinin takriben 45 km güney-batısında ve Demirözü ilçesine bağlı Yakub Abdal isimli bir köy ve hemen bu köyün karşı tepesinin üstünde de türbesi bulunan bir zat vardır ki; bu zat vaktiyle göçüp maiyetiyle birlikte buraya gelen ve burada bir köy Parhar kelimesi bugün Bayburt ta hala yaşamakta ve Balghar şeklinde kuzeyde, Trabzon tarafından esen nemli ve serin rüzgarı ifade etmektedir. 9 Osman Turan, MEB İslam Ansiklopedisi, Bayburt maddesi. 10 A.Y.Ocak, Türk Sufiliğine Bakışlar, İletişim Yayınevi, 3. Baskı, İstanbul 1997, ss (Bayburt un bu önemli şahsiyekti hakkında, Melih Baran ın Ahi Emir Ahmed (1991) adıyla bir monografi çalışması vardır. Umulur ki, Bayburt Valiliği, kütüphanelere ve Bayburt taki diğer ilgili kurumlara bu kitaptan temin etsin) 11 Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, c.1, İstanbul 1999, s. 129

8 kurduktan sonra ismini de oraya veren kişinin ta kendisi, yani Abdalan-ı Rum dan bir Kolonizatör Türk Dervişi Abdal Yakub, nam-ı diğerle Yakub Baba dır. Abdalan-ı Rum mensuplarının önce farklı beylikler, sonrada Osmanlı bünyesinde kendilerinin de bizzat fethine katıldıkları toprakların stratejik noktalarına yerleşerek bir zaviye ve bu zaviyenin etrafında imaretler kurup ziraat yaparak, gelene-geçene (ayende ve revendeye) hizmet ettiklerine ve buraların güvenliğini de sağlayan şeyhlerin, zamanla bir köy ve kültür merkezi halini alan buralara isimlerini verdikleri hususuna daha önce değinmiştik. Nitekim Ö. L. Barkan mezkur makalesinde bunun örneklerinden de bahsetmektedir. Mesela Murat Hüdavendigar ın Rumeli de ilk işgal mıntıkaları üzerinde bulunan Malkara köylerinde, Yegan Reise bir köy bağışladığı ve bu köye oraya yerleşen evlatları namına Yegan Reis Köyü dendiği ve zaviye ile vakfında evlatları elinde bulunduğu belirtilmektedir. 12 Diğer bir örnekte, Hacı İsmail adında bir şeyh, Larende kazasında bir köy kurmuş ve adını buraya vermiştir. Yine aynı cümleden olmak üzere, Erzurum Evkaf defterine dayanılarak verilen bilgide, ulemanın kurdu namıyla tanınan Molla Mehmed Kurdi de, Erzurum un kuzey nahiyesinde bir bölgeye yerleşerek burada bir köy kurmuş, böylece buraya Kurdi Köyü denmiştir. 13 Ö.L.Barkan bu örneklerden sonra açıklayıcı mahiyetteki şu kayda da yer verir:...bu dervişler buralara akvam ve akrabaları ile gelip yerleşmiş olan muhacirlerdir ve böyle hâlî bir yerde bir zaviye bina etmek işi, oraların imarı ve asayişinin temini için olduğu kadar, ailenin imtiyazlı mevkiinin muhafazası için de tesisi lüzumlu umumi bir hizmet müessesi kurmak demek oluyor ve imar ve iskan taahhüdünün ifa edilmiş olmasının fiili bir alameti sayılıyor....bu suretle bir çok köylere isimlerini veren şeyhler mevcuttur. 14 Diğer taraftan merhum Fuat Köprülü de, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi nin Abdal maddesinde, Anadolu da Abdal namıyla anılan köylerin bir listesini vermiştir. Bu listede Abdal adını taşıyan farlı vilayetlere bağlı 30 köy mevcuttur. Bunlardan birkaçı şunlardır: Ankara merkeze Bağlı Yakub Abdal, Ankara Haymanaya bağlı Köse Abdal, Tokat Niksar a bağlı Abdal Damı, Çorum merkeze bağlı Abdal Ata, Samsun Termeye bağlı Kara Abdal, Kastamonu Taşköprü ye bağlı Abdal Hasan ve Manisa Akhisar da Abdal Mehmed Baba köyleridir. Fuat Köprülü Listenin devamında şu nota yer verir: Bu isimlerin herhalde oldukça eski zamanlardan beri mevcut olduğu tahmin olunabilir. 12 Barkan, a.g.m, s Barkan, a.g.m, s Barkan, a.g.m, ss

9 Nitekim Katip Çelebi, Canik te bir Abdal Karyesinden bahsetmektedir. Ayrıca XV. asırda İzmit civarında bir Kemer Abdal Mezrası bulunduğunu biliyoruz. 15 Anadolu da Fuat Köprülünün Listesine girmeyen ve Abdal ismiyle anılan daha birçok köyün bulunduğu rahatlıkla tahmin edilebilir. İşte bu köylerden biri de, Bugün Bayburt un Demirözü İlçesine bağlı Yakub Abdal köyüdür. Daha önce de değindiğimiz gibi, bu köye adını veren ve köyün karşı tepesinde medfun bulunan Abdal Yakub (veya da köylülerin ifadesiyle, Yakub Baba) muhtemelen isyan sonrası Anadolu nun ücra köşelerine çekilen Babailer taifesinden bir Abdalan-ı Rum mensubudur. O, birinci kuşak olmasa bile, iki veya üçüncü kuşak bir Babai Şeyhidir. Kendisinin Abdal ismiyle anılması, en azından birinci kuşak olmadığını göstermektedir. Abdal Yakub un da diğer Rum Abdalları gibi, buraya kendi maiyetindeki oymağıyla geldiği tahmin olunabilir. Nitekim türbesinin bulunduğu yerde kendi adıyla anılan bir köyün varlığı bu tahmini desteklemekte ise de; bu gün burada, Abdal Yakub un sülalesinden hiç kimsenin yaşamaması, Onun buraya, obası veya oymağıyla değil de, Gazi-Dervişleri ile beraber geldiği gibi ikinci bir tezi de akla getirmektedir. Nitekim 1029 numaralı Ruznamçe defterinin, 76. sahifesinde yer alan, ve civardaki arazi ve suyun işletme hakkı hususundaki ihtilafı içeren, 1154/1741 tarihli arşiv kaydından da anlaşıldığı üzere, Yakub Babanın sülalesinden her hangi birinin, 260 yıl öncesinde dahi burada bulunmadığı kesinleşmiştir. Zira, eğer onun sülalesinden birileri orada bulunsa idi, Barkan ın diğer örneklerde gösterdiği üzere, bu araziyi işletme hakkı da doğal olarak bunlara ait olurdu. Bu hususta mahkemeye başvuracak her hangi bir ihtilaf da olmazdı. Dolayısıyla muhtemeldir ki; Yakub Baba buraya oba ve oymağıyla değil fakat maiyetindeki Gazi-Dervişleri ile gelmiştir. Bu durum Yakub Baban ın orada bir köy kurmasına ve buraya ismini vermesine mani değildir. Zira tarihte, Yakub Baba gibi Gazi- Dervişlerin yeni bölgelerden yer açıp, oraya zaviye kurup, orayı şenletmesinden sonraki tarihlerde, askeri hareketlerle beraber, bu uç bölgelere gelen göçebe nüfusun, yerleşmeye en müsait ve şenlik olan bu zaviyelerin etrafına konmaları suretiyle, köyler vücuda 15 Köprülü, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, Abdal maddesi, s. 46 Diğer bir ihtimal ise, Yakub Baba nın oymağının, 1501 de kurulan ve Anadolu dan bir çok Türkmen grubunun bünyesine katıldığı Safevi Devleti tarafına yani İran a geçtiği şeklindedir. Zira Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kurulşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü adlı kitabında, bu devlete Bayburt tan da geniş bir katılımın olduğunu yazar. Bk. a.g.e, Ankara 1992, s Yakub Abdal Köyü nün asıl yerinin, bugün tepesinde Yakub Baba nın türbesinin bulunduğu dağın yamacında olup, daha sonra hemen karşı dağın yamacına geçmek suretiyle yer değiştirmesi de, beyle bir şüpheyi güçlendirmektedir. Ihtimaldir ki, buradan göç eden Yakuh Baba nın oymağından sonra, burada kalanlar ve buraya civardan gelip köyün mülküne sahip çıkan insanlar, zamanında emniyet kaygısıyla yerleşilmiş bulunan köyün eski stratejik yerine değil, yerleşim için daha elverişli olan karşı yamaca köy kurmuşlardır.

10 getirdiklerini ve bu köylerin, oraya ilk yerleşen dervişin adını aldığını kaynaklardan öğreniyoruz. 16 Kaldı ki, Abdal Yakub adına kurulmuş olan köyün varlığı, bu hususta herhangi bir şüphe bırakmamaktadır. Diğer Rum Abdallarının, daha önce değindiğimiz hemen bütün faaliyetlerini, Abdal Yakub un da, vaktiyle bugünkü Yakub Abdal ı merkez edinerek, belki Bayburt merkezi de içine alan bir sahada tatbik ettiğini söyleyebiliriz. Söz konusu faaliyetleri kısa ve özlü bir şekilde şöyle sıralayabiliriz: Toprak açıp ziraat yapmak, zaviye kurup mürid ve talebe yetiştirmek, etrafın güvenliğini sağlamak, gelene-geçene, yolcuya, tüccara yardımcı olmak, ihtiyaçlarını gidermek ve nihayet buraların bir kültür noktası olmasını sağlayarak, etraf bölgelerde Türk dil ve dininin yayılmasını sağlamak... Yakub Baba nın beraberinde oymak veya derviş-gazileri ile gelip yerleştiği ve bugün türbesinin de bulunduğu tepe, civarın en yüksek tepesi olup, adeta zamanın şartları gereği, etrafı gözetlemeye de son derece müsait bir yerdir. Bu stratejik tepeden etrafı gözetleyip, (bugün de faal haldeki) yakından geçen önemli ulaşım yolunun güvenliğini sağlayan Yakub Babanın; bugün türbesinin bitişiğinde sadece yıkıntısı kalan ve köylülerin yemekhane diye aktardıkları muhtemel zaviye ve misafirhanesinde, yetiştirmekte olduğu derviş ve talebeleri ile beraber gelene geçene, tüccara, askere, hizmet verdiği ve ihtiyaçlarını giderdiği de muhakkaktır. Zira Selçuklu tarihinin bugün dahi en büyük üstadı merhum Osman Turan da; bu gibi stratejik yerlerin vergi muafiyeti karşılığı civar köylülere (bundan oraya yerleşmiş derviş-gazileri anlayabiliriz) tahsis edildiğini ve yolun ehemmiyetine binaen kervansaray veya da zaviyeler inşa edildiğini belirtmektedir. 17 Bu ifade, son derece stratejik bir nokta olan bu mevkide, Abdal Yakub un bir de zaviyesinin bulunduğunu, yaygın bir uygulamanın örneğini teşkil etmesi itibariyle, açık bir şekilde göstermektedir. Türbenin bulunduğu tepenin yamacındaki mezarlıkta yatanlardan bir kısmının askerlerden oluştuğunu söyleyen köylülerin bu ifadesi, bahsettiğimiz gibi, burasının ilk zamanlar aynı zamanda bir uç karakol gibi kullanıldığını göstermesi bakımından da son derece kayda değerdir. Bu vazifeyi Yakub Baba nın dervişleri yapabileceği gibi, zamanında buralara hakim olan beyliklerden sırasıyla Saltuklular, Danişmendliler veya 16 Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul 1999, s.484 (Türklerin Anadolu daki bu iskan tarzı, Onların Orta-Asya da X.yüzyılda Müslüman olurken, aynı zamanda inşa edilen bir mescidin etrafına çadırlarını kurarak yerleşik hayata geçmelerini hatırlatır. Kaynaklar Sütkent in bu şekilde, Karluk ve Oğuzların bir mescid etrafına yerleşmelerinden meydana geldiğini yazarlar. Bk. Ünver Günay-Harun Güngör, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ocak Yayınları, 1997, s. 210 ) 17 O. Turan, Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları, 3.Baskı, İstanbul 1993, s. 99

11 Eretnaoğulları nın göndereceği ve Yakub Baba nın emrinde bulunacak askerler de yapmış olabilecektir. Esasen Abdal Yakub un yerleştiği bugünkü Yakup Abdal, zamanında bütün bu faaliyetlere stratejik olarak son derece müsait olmaktan başka, aynı zamanda demografik ve etnik yapı olarak da muhtaçtır. Stratejik olarak müsaittir zira, Abdal Yakub dan daha sonraki tarihlerde, Akkoyunlular ın Bayburt ta yerleştikleri iki bölgeden birinin bu köyün hemen yakınında bulunan Gökçedere (eski ismiyle Pulur) olması, bugün de buradan geçen yolun vaktiyle önemli bir ulaşım güzergahı ve stratejik bir nokta olduğunu göstermesi bakımından son derece önemlidir. Bu yol, Bayburt u Erzincan ve Yeşil Irmak havzasına bağlayan yoldur. Hatta, Trabzon dan Tebriz e kadar uzandığını bildiğimiz ticaret yolunun, Bayburt tan Erzurum a ayrılan esas etabından başka, daha kısa olması itibariyle, acil ve özel durumlarda bu etabın kullanıldığını düşünebiliriz. Bu da, Yakub Baba nın son derece stratejik bir mevkide faaliyet gösterdiğini göstermeye kafidir. Aynı şekilde bu bölge, demografik ve etnik yapı itibariyle de, bu türden bir faaliyete muhtaçtır. Abdal Yakub un buraya geldiği tarihlerde bölgede hala bir Hıristiyan devleti olan Rum Pontus Devletinin bulunması, Rum ve Ermeni unsurların hala buralarda tutunabilmelerini sağladığı gibi, Türk nüfus için de bir tehdit unsuru oluşturmakta idi. Bu sebeple Bayburt, Anadolu da ilk fethedilen bölgelerden biri olmasına rağmen etnik yapı ve kültür itibariyle, Türkleştirilmeye olan ihtiyacını uzun zaman muhafaza etmiştir. Evliya çelebinin de Bayburt u ziyaretinde temas ettiği gayri Türk unsur, 19.yy a kadar varlığını sürdürmüş olup, bu yüzyılda Bayburt merkez nüfusunun 1/5 ini Ermeniler teşkil etmekte idiler. 18 Etrafın da, ortalama olarak buna müsavi olacağı açıktır. Böylece, Yakub Baba nın faaliyet gösterdiği yy daki durumun ise, çok daha menfi olduğu kolayca anlaşılabilecektir. Dolayısıyla etnik ve demografik yapının bu denli farklılığı, buraları cihad ve Türkleştirme faaliyetleri için son derece cazip kılmaktaydı. Nihayet Yakub Baba nın bütün diğer faaliyetlerine ek olarak, bugüne uzanan en önemli hizmeti de, hiç şüphesiz bu cihad ve Türkleştirme faaliyetleri olmuştur. Yakub Babayı Bayburt a gelmeye sevkeden ilk sebep, belki isyan sonrası kritik siyasi durum ise de, Onu burada tutan ve söz konusu faaliyetlere teşvik eden, Bayburt un saydığımız siyasi, ticari, sosyal ve kültürel manzarası, kısaca vatanlaştırılmaya olan ihtiyacı olmuştur. Dolayısıyla Abdal Yakub; gayet işlek bir yol kavşağına yerleşerek, buradan faaliyetlerini her bakımdan gayet stratejik olan Bayburt bölgesine yaymış olan Abdalan-ı Rumdan bir Gazi-Derviş, bir Alp-Eren, nihayet Barkan ın ifadesiyle Kolonizatör

12 bir Türk Dervişidir. En çok bilinenlerinden Bursa nın fethine iştirak eden Geyikli Baba, Abdal Musa ve Kumral Abdal ne ise, Bayburt ta Abdal Yakub da O dur. 6- Yakub Baba nın Türbesi ve Günümüze Ulaşmayan İmareti Yakub Baba nın türbesinin kim tarafından yapıldığı hakkında her hangi bir bilgiye sahip değiliz. Bize bu bilgiyi verecek olan türbenin kitabesi ise, maalesef Anadolu daki ekseri tarihi eserin uğradığı akıbete maruz kalarak, yerinden alınmıştır. Sökülen kitabenin yeri daha sonra betonla doldurulmuştur. Türbenin bugünkü durumu ise, tam manasıyla içler acısıdır. Türbenin üstünü örten, konik veya piramit olup olmadığı anlaşılamayan külahı ile birlikte, bu külahın altında ve mekanı içerden örten kubbe de yıkılmıştır. Orijinal haline uygun olarak restore edilemeyen Türbenin üstü, yakın zamanlarda muhtemelen yine köylülerin himmet ve gayretleriyle çatı ile örtülmüş ve hiç değilse duvarları yıkılmaktan kurtarılmıştır. Zamanında türbenin altında, köylülerin mahsen dediği, aslına uygun ifadesiyle mumyalık (kripta) da mevcut iken, muhtemelen külah ve kubbenin üsten aşağı çökmesi ile bu kat da çökmüş ve lahit meydana çıkmıştır. Türbe bugün aslına uygun bir restorasyona şiddetle muhtaçtır. Türbenin yanında ve köylülerin Yemekhane diye ifade ettikleri yıkıntıya gelince, anlaşılan o ki; bu yıkıntı, zamanında Yakub Babanın yaptırdığı çok amaçlı kullanılan zaviye ve konak imaretinden başkası değildir. Esasen Yakub Baba da bu imaretin hemen bitişiğinde defnedilmiş olup, daha sonraki tarihlerde kim olduğunu bilemediğimiz, fakat muhtemelen bir bölge idarecisi tarafından üstüne türbe inşa edilmiştir. Zamanla, çok daha eski olan zaviye ve konak yeri bakımsızlıktan yıkılmış, türbe ise günümüze dek gelebilmiştir. 7- SONUÇ Hep söylenegelen bir ifadedir: Anadolu, her parçası Evliyalar, Alp-Erenler diyarıdır diye. Bu söz bir hakikati ifade eder. Acaba başka bir İslam memleketi var mıdır ki; şehirlerinden kasabalarına, kasabalarından köylerine varıncaya kadar, hemen her yerleşim biriminde en az bir Evliya yatıyor olsun. Ve bu Evliyalar, vaktiyle kendilerine İslami bir yaşam tarzı olarak uzleti-kılleti seçmeyip, ya ordularla beraber veyahut bizzat kendileri gazi-dervişleriyle beraber, fetihlere katılsınlar, memleketler fethetsinler ve bu yüzden bunlara aynı zamanda Alp-Eren densin, Gazi-Derviş densin? Evlâdı Fatihan sadece bu millete has bir tarihi-toplumsal olgudur. İşte onlarda, bizzat fethettikleri topraklara 18 İslam Ansiklopedisi, Aynı madde,

13 obalarıyla, oymaklarıyla, dervişleriyle yerleşerek, kendi isimlerini taşıyan köyler, kasabalar vücuda getiren bu Derviş-Gazilerin, Alp-Erenlerin oralarda günümüze kadar sürüp gelen nesilleri ve bakiyeleridir. Anadolu nun her bir diyarı bu tarihi-toplumsal olgu sayesinde vatanlaşmıştır. Bu, aynı zamanda bir kültürel fetihtir. İşte bu tarihi-toplumsal sürecin, daha önce de değindiğimiz birçok örneklerinden birini de, Bayburt un Demirözü İlçesine bağlı Yakub Abdal Köyü teşkil eder. Bu sürecin mimarı köyün isminden de anlaşılacağı üzere Abdal Yakub ve Evladı Fatihanda, O nun buradaki Türk din, dil ve kültürünü yayma vede bizzat fetih faaliyetlerinin sonucu olarak, zamanla bir Türk diyarı olan Bayburt un bugünkü sakinleridir. Anadolu kuzeyinden-guneyine, doğusundan-batısına boyle vatanlaşmıştır. Bir tarihi toplumsal yapının gelişmesinde, ilk oluşum zamanlarındaki izlenen yol, seyir ve gidişatın, onun sonraki zamanlardaki, yüzyıllara varan uzanımındaki karakterini belirlemedeki müessiriyeti, sanılanın çok daha üzerindedir. İşte Anadolu, tarihin zaman ve coğrafya boyutunda böyle istisnai bir tarzla vatanlaşırken, bu coğrafya üzerinde sonraki yüzyıllara uzanacak bütün bir toplum hayat ve uslubununda istisnai ve kendine has bir şekil almasına kuvvetli bir tarihi dayanak teşkil etmiştir. Biraz daha açık bir ifade ile, bu coğrafyadaki Türk kültür hayatının tarzını belirlemekte büyük bir katkıya sahip olmuştur. Bizim araştırmamızın bütünlüğü içinde daha çok vurguladığımız yanı ise, dini hayatın sosyokültürel görünümü ile ilgilidir. Tüklerin bu coğrafyadaki dinlerini yaşama ve tatbik etme tarzları ile ilgilidir. Türkler Anaodoluyu, tarihte başka hiç bir milletin bu denli kendine maledemediği kadar kendine maletmiş, bunuda savaş zoruyla değil, yüzyıllara varan toplum ve toplum tecrübesiyle, bu yüzyıllarin içinden uzanıp gelen kültürüyle yapmıştır. Anadolu kültürle fehedilmiş ve bu fethin karakteri, Türk milletinin sonraki yüzyıllarda bu topraklardaki bütün bir sosyal hayatını olduğu gibi, dini hayat tarzını belirlemeye de yetmiştir. Türkler İslam ı bu coğrafyada kendilerine ve buradaki imkanlarına has bir şekilde yaşamiş ve bunun bir tarz oluşturmasını sağlamışlardır. Bir Türk Müslümanlığı vücuda getirmişlerdir. Derviş Gaziler ve bunlar içinde Abdalan-ı Rum dediğimiz Anadolu nun siyasi ve aynı zamanda kültürel fethini gerçekleştiren Türk Halk Dervişlerinin bu Müslümanlık tarzı içindeki yeri ve önemi son derece büyük ve hayatidir. Anadolu nun en ücra köyüne kadar yayılmış olan Derviş Gazi Şehit türbelerinin ve ziyaretlerinin, bunun etrafında örgülenen ziyaret kültürünün, türbe ve kümbetlerin sosyol ve mimari işlevinin tarihi arkaplanında bu Türk Halk Dervişlerinin faaliyetleri vardır. Bir yönüyle Anadolu Türk Müslümanlığının tarihi-sosyolojik temellerinde bu tarihi şahsiyetlerin tarihi bir yeri ve önemi vardır.