OSMAN CEMAL KAYGILI NIN ESERLERİNDE İSTANBUL FOLKLORU

Transkript

1 T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi OSMAN CEMAL KAYGILI NIN ESERLERİNDE İSTANBUL FOLKLORU Barış AYDINDAĞ Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir EMEKSİZ İSTANBUL 2010

2

3 ÖZ Bu çalışmada, İstanbul da doğan ve yaşayan Osman Cemal Kaygılı nın eserleri, İstanbul folkloru yönünden incelenmiştir. Eserler, folklorik unsurlar bakımından taranmış, elde edilen malzemeler sınıflandırılmış ve tahlil edilmiştir. Eski İstanbul a ait hayatın geçiş dönemleri, halk edebiyatı ve âşık edebiyatı, halk tiyatrosu, eğlence hayatı, adlar adlandırmalar, ekonomik hayata bağlı faaliyetler ele alınmıştır. Anahtar Sözcükler (6): Osman Cemal Kaygılı, İstanbul, folklor, halk edebiyatı, eğlence, yerleşim yerleri ABSTRACT In this study, the publications of Osman Cemal Kaygılı, who is born and lived in İstanbul examined in the way of İstanbul folklore. Publications were scanned according to the folkloric elements, and findings were classified and analysed. Transition periods of old İstanbul life, folk literature and ashig literature, folk theater, entertainment, onomastic, economic activities, have been discussed. Key Words (6): Osman Cemal Kaygılı, İstanbul, folklore, folk literature, entertainment, location area iii

4 ÖN SÖZ Osman Cemal Kaygılı; 1890 da İstanbul da doğmuş, yaşamının büyük bir bölümünü İstanbul da geçirmiş ve 1945 te İstanbul da vefat etmiştir. Kaygılı, 1910 ile 1945 yılları arasında eserler vermiştir. Buradan da anlaşılacağı gibi Kaygılı, Osmanlı nın çöküş devrinde ve Cumhuriyet in ilk yıllarında eserlerini meydana getirmiştir. İstanbul da doğup yaşamış bir yazar olarak İstanbul u çok iyi tanımaktadır. Yazar, pek çok medeniyete tanıklık etmiş olan, dolayısıyla içinde zengin bir kültürü barındıran İstanbul u uzaktan değil, bizzat yaşayarak, İstanbul un köşe bucağını dolaşarak, İstanbul kültürünü eserlerine yansıtmıştır. Kaygılı; roman, hikâye, tiyatro, sözlük gibi farklı türlerde eserler vermiştir. Gazetelerde köşe yazıları yazmıştır. Kaygılı, eserlerinde İstanbul folkloruna ait unsurları doğrudan vermemektedir. Folklorik unsurlar, Kaygılı nın eserlerinde yeri geldikçe bağlam içerisinde tespit edilebilmektedir. Bu nedenle çalışmalarımız sırasında önemli sorunlardan biri konu sınırlaması ile ilgili olmuştur. Elde edilen malzemenin folklor unsuru olup olmadığı, İstanbul folkloru ile ilgisi sorgulanmış, İstanbul da yaşatılan bir folklor malzemesinin İstanbul folkloruna da ait olacağı sonucuna varılmıştır. Osman Cemal Kaygılı ile ilgili dört tez çalışması bulunmaktadır. Yapılan tezler dışında Kaygılı ve eserleri üzerine yazılmış kitap, makale, ansiklopedi maddesi vb. yayınlar bulunmakta; fakat Kaygılı nın eserlerindeki İstanbul folklorunun tespiti bakımından bir çalışma bulunmamaktadır. İçinde pek çok milletten ve kültürden insanı barındıran İstanbul, folkloru bakımından araştırmacıların ve folklara ilgi duyan herkesin ilgisini çekmektedir. İstanbul da yaşayan, İstanbul u eserlerinde çeşitli yönlerden işleyen yazarlarımızdan biri de Osman Cemal Kaygılı dır. Bu nedenle bu çalışmada İstanbul folklorunu Osman Cemal Kaygılı nın eserlerinde tespit etmeye çalıştık. Tespit edilen iv

5 malzemeler alfabetik olarak sıralanmıştır. Yerleşim Adları bölümünde ise birbirine yakın yerler bir arada verilmiştir. Çalışmamızda Kaygılı nın eserleri ve İstanbul folkloru ile ilgili çalışmalar incelenmiş, doğrudan veya dolaylı olarak yararlanılan kaynaklar kaynakça kısmında verilmiştir. Çalışmamız yedi bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın birinci bölümünde geçiş dönemleri ele alınmıştır. Düğün ve ölüm ile ilgili tespitlerde bulunulmuştur. İkinci bölümde Kaygılı nın eserlerinde geçen halk edebiyatı unsurları ortaya konulmuştur. Geleneksel Türk tiyatrosu çalışmamızın üçüncü bölümünü oluşturmaktadır. Dördüncü bölümde eğlence ve eğlence mekânları verilmiştir. Beşinci bölümde yer ve insan adları üzerinde tespitlerde bulunulmuştur. Altıncı bölümde ekonomik hayata bağlı faaliyetlere ve mesleklere yer verilmiştir. Yedinci bölümde İstanbul daki yerleşim yerleri ve özellikleri anlatılmıştır. Kaygılı nın eserlerinden İstanbul folkloruna dair elde edilen sonuçlara Sonuç kısmında, yararlanılan eserlere Kaynakça kısmında yer verilmiştir. Çalışma konusunun belirlenmesinde, izlenecek yol ve kullanılacak yöntemlerin ortaya konulmasında her türlü yardımını bizden esirgemeyen, çalışmalarımızı yakından takip eden saygıdeğer danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir Emeksiz e teşekkürlerimi sunarım ve çalışmanın İstanbul kültürü bakımından faydalı olmasını dilerim. Barış AYDINDAĞ İstanbul 2010 v

6 İÇİNDEKİLER ÖZ (ABSTRACT). iii ÖN SÖZ iv İÇİNDEKİLER vi KISALTMALAR.... xi GİRİŞ 1 Osman Cemal Kaygılı nın Hayatı... 1 Osman Cemal Kaygılı nın Eserlerinin Tanıtımı..6 I. BÖLÜM: GEÇİŞ DÖNEMLERİ Evlenme Düğün Düğün Öncesi Hazırlıklar Düğün Sırası Ölüm II. BÖLÜM: HALK EDEBİYATI VE ÂŞIK EDEBİYATI Halk Edebiyatı Anonim Halk Edebiyatı Fıkra Bekri Mustafa Galata Kulesi ni Satıyor Bekri Mustafa ve Asma Çubuğu Ben Hekimim Hemşerim Hastaya Gidiyorum Meşhur Havuz Vakası Zeytin Fıçısına Daldırılan Köpek Atasözü Deyim Kalıp Sözler Mani.51 vi

7 2.2. Âşık Edebiyatı Destan Kalenderi Semai Türkü.60 III. BÖLÜM: GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU Karagöz Geleneksel Halk Tiyatrosu Söyleyişleri..68 IV. BÖLÜM: EĞLENCE HAYATI İçki ve Sarhoşluk Semai Kahveleri Semai Kahvelerindeki Fasıllar Semai Kahvelerindeki Halk Oyunları ve Dans Edenler Sirk...81 V. BÖLÜM: ADLAR ADLANDIRMALAR Adlar Takma Ad İstanbul un Semt ve Mevki Adları 90 VI. BÖLÜM: EKONOMİK HAYATA BAĞLI FAALİYETLER Meslekler Dondurmacılar Helvacılar Macuncular Muhallebiciler...98 vii

8 Pazarcılar Seyyar Satıcılar Simitçiler Turşucular Şekerciler..99 VII. BÖLÜM: YERLEŞİM YERLERİ Yerleşim Yerleri Anadolu Yakası Pendik Yakacık Göztepe Kadıköy Üsküdar Beylerbeyi Çamlıca Kuzguncuk Adalar Beykoz Avrupa Yakası Beyazıt Çemberlitaş Gedikpaşa Kadırga Kumkapı Sirkeci Laleli Aksaray Şehzadebaşı Çapa ve Şehremini Topkapı viii

9 Yedikule Edirnekapı Mısırtarlası Ramis Kazıklıbağ Kazlıçeşme Bakırköy Florya Kalitarya Otakçılar Eyüp Kasımpaşa Sütlüce Feriköy Mevlanakapı Eğrikapı Sulukule Balat Sultanhamamı Defterdar Ayvansaray Balıklı Fener Hasköy Balıkpazarı Karagümrük Çukurbostan Fethiye Sultanselim Çarşamba Fatih Şişhane ix

10 Yüksekkaldırım Tophane Cihangir Çeşmemeydanı Asmalımescit Tepebaşı Bülbülderesi Dolapdere Kalyoncu Âşıklar Mezarlığı Altıntepe Beyoğlu Nişantaşı ve Meşrutiyet Mahallesi Mecidiyeköy Kurtuluş Beşiktaş Ortaköy Bahçeköy Sarıyer Kemerburgaz SONUÇ KAYNAKÇA. 175 x

11 KISALTMALAR bk. : bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren Dan. : Danışman Hz. : Hazırlayan Prof. Dr. : Profesör Doktor s. : sayfa S. : Sayı TDK : Türk Dil Kurumu vd. : ve diğerleri Yrd. Doç. Dr. : Yardımcı Doçent Doktor Yay. : Yayınları yy. : yüzyıl Eser Adı Kısaltmaları A : Akşamcılar AF : Aygır Fatma BM : Bekri Mustafa Ç : Çingeneler ÇK : Çingene Kavgası ÇŞH : Çuvalcı Şeyhinin Halefi İSKMŞ : İstanbul da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri KPE : Kovuk Palas ın Esrarı SGV : Sandalım Geliyor, Varda TOK : Tekin Olmayan Kedi Ü : Üfürükçüler xi

12 Giriş 1. Osman Cemal Kaygılı nın Hayatı Osman Cemal Kaygılı, 22 Eylül 1306 (4 Ekim 1890) 1 tarihinde İstanbul da Eğrikapı dışında, Yeni Mahalle denen semtte doğmuştur. Babası Mustafa Efendi, annesi Ülfet 2 Hanım dır. 3 Birçok kaynakta Kaygılı nın annesini ve babasını çocuk yaşta kaybettiği söylenir. Ancak bu bilgiyi yalanlayan başka bir bilgi bulunmaktadır. 4 Kaygılı nın çocukluk yıllarına ait çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Ancak kaynaklardan şakacı ve yaramaz bir çocuk olduğunu öğreniyoruz. Yazar ın Resimli Ay dergisine yazdığı, daha sonra Turgut Çeviker in Güldiken dergisinde yeni harflere çevirerek yeniden yayımladığı Yirmi Senedir Herkesi Nasıl Güldürüyorum adlı yazıda çocukken nasıl muzip olduğunu şöyle anlatmaktadır: ( ) Bir yaz gecesi komşular bize misafirliğe gelmişlerken hanımninem kalktı, seccadeyi yayıp yatsı namazına durdu, dört-beş rekatı güzelce kıldıktan sonra şeytan aklıma bir muziplik getirdi, usulca kalktım, dolaptan çamaşır ipini alıp geldim ve misafirler lafa dalmışlarken kimseye çaktırmadan ipin ucunu arka taraftan hanımninemin kuşağına, diğer ucunu da odanın kapısına bağladım, bir kenara büzüldüm. Bir dakika sonra kadıncağız Allahuekber deyip rükûa varacak oldu, fakat kımıldamak mümkün değildi. Bir iki zorladı, olmadı. Tekrar yüksek sesle bir Alaahuekber daha dedi ve yan gözle etrafına bakındı. Misafirler, annem filan hep şaşırdılar. Halam A, kadına bir şeyler oldu dedi ve o tekrar rükûa eğilmek için çabaladı, yine başaramayınca ayakta selam verip arkasını döndü ve belinden bir iple kapıya bağlı olduğunu gördü. Ötekiler hep birden kahkahayı salıverdiler. (Kaygılı, 1997: 15-16) 1 Osman Cemal Kaygılı ile ilgili ilk biyografik çalışmayı Reşat Feyzi Yüzüncü yapmıştır. Kaygılı nın doğum tarihi rumi takvime göre 22 Eylül 1306, miladi takvime göre 4 Ekim 1890 dır. Yazarın birçok biyografisinde hatalı olarak 22 Eylül 1890 tarihi geçmektedir. Ancak Adnan Akgün ün (Akgün, 1996: ) Edebiyatçılarımızın Resmî Hâl tercümeleri adlı çalışması konuya açıklık getirmiştir. 2 Yüzüncü, Kaygılı nın annesinin adını Gülfet olarak söylemiştir. Apaydın (2006) bunun basım hatası olduğunu düşünmekte ve adın Gülfem olduğunu belirtmektedir. Mediha Mangır ın (2009) doktora tezinde de bahsettiği gibi Refika Ünsal (1954) tarafından hazırlanan Osman Cemal Kaygılı Hayatı ve Eserleri adlı tezde Kaygılı nın annesinin adı Ülfet olarak geçmektedir. 3 Kaygılı nın annesinin asıl adı Aşnidil dir. Evlendikten sonra Ülfet adını alır. (Ünsal, 1954: 1) 4 Yüzüncü, Kaygılı nın babasını küçük yaşta kaybettiğini söylemektedir. Apaydın da aynı bilgiyi vermektedir (Apaydın: 2006:5). Ünsal, 16 Kanunisani 1336 tarihli Şebab dergisinde çıkan Mizahnüvistimiz Osman Cemal Beyin pederleri Tarikat-ı Aliye-i Sudiye mensubiinden Mustafa Dede seksen beş yaşında olduğu halde vefat etmiştir. (Ünsal 1954: 17) ilânını vermektedir. Bu durumda babası öldüğünde Kaygılı nın otuz yaşında olması gerekir. 1

13 Kaygılı, Akşamcılar romanına yazdığı ön sözde çocukken kendisinin ailesi ve komşuları tarafından peri, hortlak, yılan ve benzeri şeylerle korkutulduğundan bahseder. (Kaygılı, 2003: 10) Osman Cemal Kaygılı, ilköğrenimini Cezrî Kasımpaşa Mektebi nde tamamlar. Sonra Eğri Kapı Merkez Rüştiyesi ni bitirir. Ardından Menşe- i Küttâb-ı Askeriye ye devam eder ve on altı yaşında iken mezun olur. Mezuniyetten hemen sonra on altı yaşındayken Erkân-ı Harbiye-i Umumiye de kâtip olur. 80 kuruş maaşla işe başlayan Kaygılı, açılan bir sınavda başarılı olduğundan 1909 yılında Kıtaat-ı Fenniye Müfettişliği Kâtipliğine getirilerek maaşı 400 kuruşa çıkarılır. (Yüzüncü, 1947: 3) 1912 yılında Tepebaşı tiyatrosunda oynanan bir oyun sırasında taşkınlık yapınca Mahmut Şevket Paşa suikastına karışmış olabileceği gerekçesiyle Sinop a sürgün edilir. (Alangu, 1968: 95) Birinci Dünya Savaşı başladığında seferberlik ilan edildiğinden affedilir ve seyyar tümenlerde kâtipliğe başlar. En son görevine Menemen de 46. Tümen İdare Kâtipliğine başlar yılında hastalanır ve tedavisinin uzun sürmesi üzerine 27 yaşında zorunlu olarak emekliye sevk edilir. (Okay: 1992: 281) Yazar, emekliye ayrıldıktan sonra Sur dışında, Otakçılar Mahallesi nde babadan kalma eve yerleşir. Burada geçimini sağlamak için bir süre inek besleyip süt satar. Ancak, bu işten anlamadığından kısa sürede iflâs eder. Çıkan bir yangında babadan kalma evini kaybeden Kaygılı, yine burada bir ev kiralayarak ömrünün sonuna kadar bu mahalleden ayrılmaz. Kaygılı, geçimini sağlamak için çok çeşitli işler yapar. Dağlardan koca yemiş toplayıp satmak, vapurlarda biletçilik yapmak, semt pazarlarında basma, pazen satmak yazarın yaptığı işler arasındadır. Ancak, biraz talihsizliği biraz da bu alandaki beceriksizliği yüzünden bu işler onun için hep geçici olmuştur. (Yüzüncü, 1947: 4 5) 2

14 Yazarlıkla geçinmenin zorluğu yüzünden 1925 yılında, Mülga İstanbul İmam Hatip Okulunda Türkçe öğretmenliği yapmaya başlayan Kaygılı, bu göreve 1931 yılında Çemberlitaş Erkek Ortaokulunda devam eder. Öğretmenliği severek yapan Kaygılı ölümüne kadar da 1932 yılında girdiği Fener Rum Lisesinde çalışır. Ancak hastalıklar bir türlü yakasını bırakmaz ve arada derslerine gidemediği için çok üzülür. (Yüzüncü, 1947: 15) Kaygılı nın başından iki evlilik geçmiştir yılında Leman adlı dul bir kadınla ilk evliliğini yapar. Kaygılı ile Leman Hanım ın Hikmet adında bir de oğulları olur. Ancak bozuk sütten dolayı üç yaşında iken oğullarını kaybederler. Bu olay, yazarı derinden etkiler. Onun yaşamı boyunca süren kederli, sıkıntılı, kaygılı hali soyadına da yansır. Yazar 1928 de Soyadı Kanunu ilân edilince Kaygısız soyadını almak ister, fakat bu soyadını bir başkası daha önce onaylattığı için kendisine Kaygılı soyadı verilir. Eşi Leman Hanım ın 1934 yılında veremden ölmesiyle yazar yalnız kalır. İkinci eşi Sabriye Hanım la 1935 te evlenen Kaygılı nın bu evliliğinden çocuğu olmamıştır. (Yüzüncü, 1947: 2-3) 1943 yılının ikinci yarısında Kaygılı da hastalık belirtileri baş gösterir. Yapılan araştırmalar sonuç vermez ve bir teşhis konulamaz te artık işine devam edemeyen yazar, Gureba Hastanesi İkinci Dâhiliye Kliniği ne yatırılır. Yazarın midesinde kanser ve ciğerlerinde verem tespit edilir. Başarısız bir ameliyat geçiren yazar iyileşemez ve 9 Ocak 1945 tarihinde 55 yaşında hayata gözlerini yumar. (Yüzüncü, 1947: 15-16) 1.1. Osman Cemal Kaygılı nın Edebî Kişiliği Osman Cemal Kaygılı, edebiyat hevesi daha okul yıllarında başlamıştır. Daha öğrenciyken yazı yazan Kaygılı nın ilk yazısı Baha Tevfik in çıkardığı Eşek dergisinde 1910 yılında görülür. Yazarın bu dergide birkaç mizahî yazısı daha yayımlanır. Ancak Kaygılı, asker olduğundan bu yıllarda düzenli olarak yazı yazamaz. 3

15 Osman Cemal Kaygılı düzenli olarak 1920 yılında Babıâli de Alay yazmaya başlar ve yazarlığı meslek edinir. Kaygılı nın Sinop sürgünündeyken yazdığı ilk hikâyesi Çuvalcı Şeyhinin Halefi de Alay dergisinde yayımlanır. Yazar, 1921 de Sedat Simavi nin çıkardığı Güleryüz de O. C. imzasıyla hikâye ve mizahî şiirler yazar de, Kaygılı, Refik Halid in çıkardığı Aydede dergisinde yazmaya başlar. Burada 8. sayıdan itibaren altmış kadar yazısı yayımlanır. Aynı yıl yayımlanmaya başlanan Yusuf Ziya nın Akbaba dergisinde Anber 5 takma adıyla yazılar yazar te Semih Lütfü nün çıkardığı Zümrüd-i Anka da, 1924 te Yıldız da, yılları arasında Papağan adlı mizah dergisinde hikâye ve mizahî yazılar kaleme alan Kaygılı, 1928 den itibaren gazetelerde daha çok fıkra türünde yazılar yazmıştır. Açıksöz, Akşam, Alemdar, Cumhuriyet, Haber, İkdam, Kurun, Payitaht, Sabah, Son Posta, Son Saat, Son Telgraf, Vakit, Yenigün, zaman zaman yazdığı gazetelerdir. Yazar, bu gazetelerde fıkralar yazdığı gibi romanlarını da tefrika eder te ilk hikâye kitabı Altın Babası yayımlanır te Perili Bostan, Tekin Olmayan Kedi, Gonca nın İntiharı, Eşkıya Güzeli, Çingene Kavgası adlı kitapları art arda yayımlanır de Haber gazetesinde Argo Lugatı adlı önemli çalışmasını yayımlar te Haber de Kaygılı nın en bilindik romanı Çingeneler tefrika edilmeye başlanır. Osman Cemal Kaygılı nın İstanbul un Semai Kahveleri ve Meydan Şairleriyle ilgili folklorik çalışmasının (1937) yanı sıra bir de Üfürükçüler (1938) adlı piyesi vardır. Yazar, Kaygısız soyadını yalnız bu eserinde kullanır. Osman Cemal Kaygılı; Ahmet Mithat, Hüseyin Rahmi Gürpınar ve Ahmet Rasim le süren geleneğin son halkası olarak değerlendirilir. Kaygılı, onlar gibi halka dönük konuları işlemiştir. Bizzat halkın içine girmiş, insanları, olayları, mekânları yakından gözlemlemiştir. Bu özelliği onu diğer yazarlardan ayırmaktadır. 5 Yazar, ayrıca Cımbız, Kanber, O.C, O.C.Kaygısız müstear adlarını da kullanmıştır. 4

16 Kaygılı, tiyatroyla da yakından ilgilenmiştir. Onun mizahi yönü eserlerine de yansımıştır. Ortaoyununda kavuklu, pişekâr ve zenne rollerinde oynamış, çeşitli taklitler yapmıştır. Yüzüncü, Kaygılı nın 17 farklı şivede konuşabildiğini ve taklit yaptığını belirtmektedir (Yüzüncü, 1947: 7). Geleneksel Türk tiyatrosunun etkileri eselerinde de görülmektedir. Osman Cemal Kaygılı eserlerindeki diyaloglarda, orta oyunu ve Karagöz de rastlayabileceğimiz çeşitli söz oyunları, atışmalar, secili söyleyişlere yer verir. Bir kenar mahalle çocuğu olan Kaygılı, doğup büyüdüğü çevre ve sonradan devam ettirdiği ve içinde bulunduğu yaşam koşulları bakımından bir halk adamıdır. Halktan ayrılmamış, halkı yadırgamamıştır. Halkın mahallesinde, halkın oturduğu evlerde oturmuştur. Gerektiğinde geçinebilmek için Haliç vapurlarında bilet satmış, semt pazarlarında pazen, Amerikan bezi satmıştır (Yüzüncü, 1947: 4-5). İstanbul, Kaygılı nın hem doğup büyüdüğü hem de yaşadığı bir şehir olarak onun hayatında önemli bir yere sahip olmuştur. Bu nedenle Kaygılı, mizah yazarlığı, romancılığı, hikâyeciliği yanı sıra İstanbul folkloru üzerine de incelemelerde bulunmuştur. Kaygılı nın hikâye ve romanlarının dış mekânları İstanbul un sur dışında yoksul halkın yaşadığı bağlar, bahçelerin yanı sıra İstanbul un eğlence hayatının merkezleri Beyoğlu, Kumkapı, Yenikapı, gibi semtleri de olabilir. Ayrıca, Aksaray, Fatih, Haliç iskeleleri, Kâğıthane, Kasımpaşa, Lonca, Unkapanı, gibi halk yaşayışını yansıta yerler, orada yaşayan insanlar eserlerinin temelini oluşturur. (Alangu, 1968: 97) İstanbul un her tarafını gayet iyi bilen ve onu bütün yazılarında yansıtan Kaygılı, aynı zamanda bir İstanbul folklor araştırmacısıdır. Hatta bazı araştırmacılar onun edebi yönünün zayıf olduğunu, eserlerinin ancak bir folklor malzemesi olabileceğini ileri sürerler. 5

17 Yüzüncü, Kaygılı nın ölmeden önce İstanbul un Türkler tarafından fethedilişinin 500 üncü yıldönümü için İstanbul un âdet, anane ve özelliklerine dair, büyük bir eser yazmaya hazırlandığını ancak ömrünün yetmediğini aktarmaktadır. (Yüzüncü, 1947:9) 2. Osman Cemal Kaygılı nın Eserlerinin Tanıtımı 2.1. Osman Cemal Kaygılı nın Romanları 1.Çingeneler 6 Osman Cemal Kaygılı nın ilk romanı olan Çingeneler 1935 yılında Haber gazetesinde tefrika edilmeye başlanmıştır. Roman 1939 yılında kitap olarak basılmıştır yılında CHP roman ödülünde derece alınca 1943 yılında Semih Lütfü Kitapevi tarafından yeniden yayımlanmıştır. 8 Romanın üçüncü basımı 1972 yılında Bilgi Yayınevi, son basımı ise 1997 de Toplumsal Dönüşüm Yayınları tarafından yapılmıştır. Yazar, romanın ön sözünde Ahmet Haşim in Çingenelerle ilgili tespitlerini eleştirir. Kaygılı, Ahmet Haşim in oba Çingeneleri denilen göçebe Çingeneler ile şehirde yaşayan çalgıcı Çingeneleri birbirine karıştırdığını belirtir. Göçebe Çingeneler ile şehirde yaşayan Çingenelerin giyiniş, yaşayış, geçiniş, şive gibi pek çok bakımdan birbirinden ayrıldığını söyler. Yazar, romanın ön sözünde belirttiği iki tür Çingene ye de yer vermektedir. 6 Osman Cemal Kaygılı, Çingeneler, Etiman Kitabevi, İstanbul, T. Alangu, ilk yayım tarihini Etiman Kitabevi olarak verir (Alangu, 1968: 95). Kaygılı nın eserleri üzerinde çalışan M. Apaydın ise İnkılap Kitabevi olarak vermiştir. (Apaydın, 2006: 14) 8 R. F. Yüzüncü, eserin Halide Edip in birinci olduğu yarışmada derece aldığını söyler (Yüzüncü, 1947: 13). Apaydın ın çalışmasında (Apaydın, 2006: 14) yanlış olarak 1939 yılı geçmektedir. Eser zaten 1939 yılında ilk kez basılmış, fazla rağbet görmediği için 1942 yılında aldığı ödülden sonra 1943 te yeniden basılmıştır. 6

18 Çingeneler romanında, İrfan adlı musiki meraklısı roman kahramanının Çingene çadırları etrafında dolaşırken Çingenece ninni söyleyen bir kadına âşık olması, Çingenelerin hayatını merak ederek onlarla birlikte vakit geçirmesi, onların eğlencelerine ve adları Nazlı ile Sulukuleli Çakır Emine olan iki Çingene kadına âşık olarak kendi acı sonunu hazırlaması anlatılmaktadır. Romanın birinci kısmı yazarın ağzından aktarılırken ikinci kısmı İrfan ın anı defteri biçiminde yazılmıştır. Osman Cemal Kaygılı Çingeneler romanında göçebe Çingenelerle Sulukule ve Ayvansaray daki çalgıcı ve oyuncu Çingenelerin hayatlarını, eğlencelerini, kavgalarını, fal bakmalarını, düğünlerini ve daha pek çok yönünü ortaya koyar. Böylece okuyucu hem oba Çingenelerinin hem de İstanbul un yerleşik Çingenelerinin hayatlarıyla ilgili bilgi sahibi olmuş olur. Araştırmacılar, Çingeneler adlı romanın roman tekniği bakımından zayıf olduğunu belirtseler de daha çok içerdiği malzemenin önemli olduğunu vurgulamıştır. Çingeneler, romanını önemli yapan özellik onun başarılı kurgusunda değil, İstanbul da yaşayan Çingeneler hakkında o güne kadar yazılmış en ayrıntılı roman olmasıdır. Tahir Alangu, Çingeneler in başarısını şöyle anlatmaktadır: Osman Cemal, Topçular daki evinin çevresinde oturan Çingenelerden başlayarak İstanbul civarındaki göçebe Çingenelere kadar uzanıyor; dillerine, yaşayışlarına, törelerine kadar inerek edebiyatımızın bu en dikkate değer eserini hazırlıyor. (Alangu, 1968: 98) 2.Aygır Fatma 9 Aygır Fatma, Kaygılı nın ikinci romanıdır. Aygır Fatma, Son Posta gazetesinde 28 Mart 30 Mayıs tarihleri arasında tefrika edilmiş, 1938 de Suhulet Kitabevi tarafından basılmıştır (Ünsal, 1954: 32) yılında roman Semih Lutfi Kitabevi tarafından yeniden basılmıştır de İnkılâp ve Toplumsal Dönüşüm 9 Osman Cemal Kaygılı, Aygır Fatma, Semih Lutfi Kitabevi, İstanbul,

19 yayınları tarafından son baskısı yapılmıştır. Osman Cemal Kaygılı nın tefrika edilen ilk romanı Çingeneler, basılan ilk romanı ise Aygır Fatma dır diyebiliriz. Romanda bir bayram yerinde birbirini tanıyıp seven iki çocuğun aradan yıllar geçtikten sonra tekrar buluşup Aygır Fatma adlı kadının aracılığıyla birbirlerini sevmesi ve daha sonra gelişen acıklı olaylar anlatılmaktadır. Romanda okuyucu, yerli yaşantının renkli ayrıntıları ile halk duygularına bağlı davranışları nı (Alangu, 1968: 98) romanın kahramanı Hasan ın başından geçenlerle görebilmesi mümkündür. 3.Bekri Mustafa 10 Bekri Mustafa romanı 1941 yılında Son Telgraf gazetesinde tefrika edilmeye başlanmış, 1944 te ise Semih Lutfi Kitabevi tarafından basılmıştır. Bekri Mustafa, 2007 yılında Arma Yayınları tarafından Eski İstanbul Simalarından Bekri Mustafa adıyla yeniden yayımlanmıştır. Romanda, IV. Murat ( ) zamanında yaşadığı düşünülen, içkiciliği ve hazır cevaplılığıyla ünlü Bekri Mustafa adlı kişinin başından geçen maceralar anlatılmaktadır. Aslında bir hafız olan Bekri Mustafa, yorgancılık yaparken bir kıza âşık olması nedeniyle içkiye başlamış ve bir daha içkiyi hiç bırakmamıştır. İstanbul da IV. Murat ın ( ) içki yasağına rağmen içki içmeyi sürdürmüştür Bekri Mustafa, romanı için biyografik roman denilebilir. Ancak romandaki olaylar tarihi kaynaklara dayanmaz. Osman Cemal Kaygılı, Bekri Mustafa nın fıkralarını kronolojik olarak art arda dizerek onun hayatını ve başından geçen maceralı olayları anlatmaktadır. Eser, bize eski İstanbul hayatını, bilhassa sebilcileri, kullukçu denilen zaptiyeleri, külhanbeylerini, meyhaneleri, batakhaneleri ve oralarda olup bitenleri anlatması bakımından bir değerdir. (Ünsal, 1954: 73) 10 Osman Cemal Kaygılı, Bekri Mustafa, Semih Lutfi Kitabevi, İst

20 4.Akşamcılar 11 Akşamcılar romanı 1937 de Son Telgraf gazetesinde tefrika edilmiş, ancak 2003 yılında kitaplaşabilmiştir. 12 Altmış iki alt başlıktan oluşan bu eserde yazar, dönemin İstanbul unun içki ve eğlence hayatını, meyhanelerini, akşamcılarını, mezelerini, bu âlemlerde söylenen şarkı ve şiirleri gözler önüne serilmektedir. Romanın başlangıcında birinci tekil şahıs ağzıyla içkiye başlangıcın nasıl olduğu ve hayatın nasıl devam ettiği anlatılırken, sonraları üçüncü tekil kişi anlatıma geçilmiş ve romanın başkişisi olan Turhan ın başından geçenler ile birlikte içki âlemleri anlatılmıştır. 5.Kovuk Palas ın Esrarı 13 Kovuk Palas ın Esrarı romanı uzun süre gazete tefrikası olarak kaldıktan sonra 2003 yılında Arma Yayınları tarafından basılmıştır. Romanda, İstanbul un sur diplerindeki mahallelerinden birinde Aksaraylı Derviş Hacı Balaban denilen tuhaf bir adamın ve onun yaşadığı kovuğa gelen misafirlerinin içki ve esrar âlemleri anlatılmaktadır. Roman kahramanları içki ve esrarın da etkisiyle türlü hayaller görürler. 2.2 Osman Cemal Kaygılı nın Hikâyeleri Kitaplaşmış Hikâyeleri 11 Osman Cemal Kaygılı, Akşamcılar, Arma Yayınları, İstanbul, Reşat Feyzi Yüzüncü (Yüzüncü, 1947: 6) ve Tahir Alangu nun (Alangu, 1968: 96) Akşamcılar adlı eserin Açıksöz gazetesinde tefrika edildiğini söylemeleri hatalıdır. referans gösteren Alangu da aynı yanlış bilgiyi verir (1968: 96). 13 Osman Cemal Kaygılı, Kovuk Palas ın Esrarı, Arma Yayınları, İstanbul,

21 1.Çuvalcı Şeyhi nin Halefi Sabah Matbaası, İstanbul, 1339/1923 ilk olarak Alay dergisinde yayımlanan bu hikaye kitabı Osman Cemal Kaygılı nın yayımlanan ilk hikâyesidir. Tek hikâyelik bu kitapta, Çuvalcı Şeyhi Esseyit Mehmet Kadri Efendi nin hayırsız oğlu Cemil in tulumbacılık merakı nedeniyle başına gelen gülünç durumlar anlatılmaktadır. 2.Altın Babası Cihan Biraderler Matbaası, İstanbul 1339/1923 Altın Babası, 1923 te basılmıştır ve tek hikâyelik bir kitaptır. Hartun Salih adlı cimri bir kişinin cimriliği yüzünden başından geçen olaylar anlatılır. 3.Bir Kış Gecesi Orhaniye Matbaası, İst. 1339/1923 Kaygılı nın tek hikâyelik kitaplarından biridir. Bu hikâyede, karlı bir kış gecesinde bir delinin birinin eline düşen hikâye kahramanının yaşadıkları ve onun elinden nasıl kurtulduğu anlatılır. 4.Çingene Kavgası Orhaniye Matbaası, İst. 1341/1925 Kaygılı, bu hikâyede okuyucuya Çingenlerin kavgalarını anlatan bir sahne sunmaktadır. Yazar, konuşmaları Çingenelerin şivesiyle vermektedir. 5.Tekin Olmayan Kedi Orhaniye Matbaası, İst. 1341/1925 Tekin Olmayan Kedi tek hikâyelik bir kitaptır. Bir ailenin sürekli hırsızlık yaptığını düşündükleri kedilerini sokağa bırakmaları; ancak sonunda bir Yahudi tarafından kandırılmaları ile trajik bir şekilde biten bir dolandırıcılık olayını anlatan hikâyedir. 10

22 6.Gonca nın İntiharı Orhaniye Matbaası, İstanbul 1341/1925 Bu hikâye kitabı Osman Cemal Kaygılı nın birden çok hikayesinin yer aldığı üç kitaptan biridir. Kitapta toplam yedi hikâye vardır. Bunlar: Goncanın İntiharı, Cümleten Helal Olsun, Feci Bir Muamma, Şifalı Maden Suyu, Fena Bir Şaka ve Fena Bir İntikam, Bir Yaz Âlemi Dönüşü Şefika Hanımın Aşkı dır. 7.Eşkıya Güzeli Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1341/1925 Bu kitapta toplam yedi hikâyesi yer alır ve hepsi mizah hikâyesidir. Hikâyede, erkek kılığına giren kaçak hayat kadınlarının yol kesip anlatıcıyı ve arkadaşlarını kaçırması anlatılır. Kitaptaki diğer hikâyeler şunlardır: Bir Gece Yolculuğu, Şadan Nasıl Çıldırdı, Moskof Çay Pasof Çay, Bir Zırzopla Tanıştım, Halis Şıra, Nereden Tanıyormuş, Kırkından Sonra Saz Çalınır mı? 8.Perili Bostan Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1341/1925 Osman Cemal Kaygılı nın 1925 te yayımlanan üçüncü ve son hikâye kitabıdır. Kitapta altı kısa hikâye bulunmaktadır. Perili Bostan, anlatıcının ve birkaç arkadaşının bir bostan âleminde, mumlarını kaplumbağalarının sırtına dikmesi ve çevrede yaşayanların bu ışıkları cin zannetmesini anlatan mizahi bir hikâyedir. Kitapta Perili Bostan Acaba Neremi Seviyordu, Adada Bir Başka Âlem, Zamane Gençleri ve Dullar, Bir Kahve İçinceye Kadar, Eski Bir Mahkeme adlı hikâyeler yer almaktadır. 9. Sandalım Geliyor Varda Çığır Kitabevi, İstanbul, 1938 Sandalım Geliyor Varda adlı kitapta, anlatıcının sandal gezintisi yaptıkları bir kadına âşık olması ancak sonrasında yaşanan acı olaylar anlatılmaktadır. 11

23 Bu kitapta Sandalım Geliyor Varda adlı uzun hikâyenin dışında, yazarın daha önce de 1925 te yayımlanan Tekin Olmayan Kedi adlı bir hikâyesi bulunmaktadır Süreli Yayınlarda Kalan Hikâyeleri 1. Bir Defa Nasılsa, Alay, S. 16, 27 Mart İftara Azimet ve Avdet, Güleryüz, S. 5, 2 Haziran Fena Bir Şaka ve Fena Bir İntikam, Güleryüz, S. 7, 16 Haziran Deli Aziz Beyin Sünnet Olması, Güleryüz, S.8 9, Haziran Eski Bir Hatıra, Güleryüz, S. 14, 4 Ağustos Gönül Kimi Severse, Güleryüz, S. 16, 11 Ağustos Bir Şayianın Aslı, Güleryüz, S. 12, 19 Temmuz Tanıdığım Delilerden Bazıları, Güleryüz, S.18, Eylül Hazır Cevap, Güleryüz, S. 21, 22 Eylül Acı Bir aka, Güleryüz, S, 50, II. Te rin Münasebet- i Gayr-ı Meşrua, Ayine, S. 10, 27 Teşrinevvel Üsküplü İhsan Efendi, Ayine, S. 11, Teşrinisani Tanıdığım Delilerden, Âyine, S. 14, 24 Teşrinisani Şu Gelen Küçük Bey, Âyine, S. 15, 8 Kanunuevvel İşkembe Çorbası, Aydede, S. 8, 26 Kânunusani Sarhoşluk, Aydede, S. 10, 2 Şubat Evlenmek Meselesi, Aydede, S. 27, 3 Nisan Bir Ahbabımın Oğlu, Aydede, S. 29, 10 Nisan Şübban-ı Vatandan Biriyle Meşguliyete Dair, Mülakatlarımız, Aydede, S Nisan Şehremaneti Ekâbir-i Memurininden Biriyle Umur-ı Belediyeye Dair- Mülakatlarımız, Aydede, S. 33, 23 Nisan Eskiden Bir Ramazan Günü, Aydede, S. 40, 18 Mayıs Kavuklu Hamdi İle Bir Cevelan, Aydede, S. 42, Mayıs Etibbayı Belediyeden Biriyle Mülakatlarımız, Aydede, S.46, 8 12

24 Haziran Program Haricinde Bir Perde Komedi Bir Aktörün Defterinden, Aydede, S. 48, 15 Haziran Kıyafete Dair Bir Hanım İle Mülakatlarımız, Aydede, S. 53, 3 Temmuz Yeni Bir Milyoner, Aydede, S. 56, 13 Temmuz Bayram Gezmesi, Aydede, S. 62, 3 Ağustos Tanıdığım Delilerden, Aydede, S. 65, 14 Ağustos İsmet Nasıl Çıldırdı, Aydede, S. 71, 4 Eylül Görünmez Kaza, Aydede, S. 73, 11 Eylül Kör Hafızla Kambur Çocuk, Aydede, S.76, Eylül Bir Hayat Memat Meselesi, Aydede, S. 79, 2 Teşrinievvel Hatırşinas Derviş, Aydede, S. 83, 16 Teşrinievvel Mülakatlarımız, Aydede, S. 89, 6 Teşrinisani, Hazin Bir İntihar Münasebetiyle, Aydede, S. 90,Teşrinisani Tanıdığım Delilerden, Akbaba, S. 2, 11 Kânunuevvel Haydan Gelen Huya Gider, Akbaba, S. 14, Kânunuevvel Cinayet Mahkemesinde, Âyine, S. 70, 21 Kânunuevvel Yeni Biçim Bir Tavcılık, Akbaba, S. 7, 28 Kânunuevvel Siyahlı Kadın Münasebetiyle, Âyine, S. 71, 28 Kânunuevvel Moskof Çay Popof Çay, Zümrüdüanka, S. 29, 19 Mart Bir Garibe-i Hilkat, Zümrüdüanka, S. 24, 2 Nisan Barba Kosti, Zümrüdüanka, S. 29, 19 Nisan Esbap-ı Harik, Akbaba, S. 55, 26 Nisan Hacı Bünyamin Efendi, Akbaba, S. 3 3 Mayıs Geçen Seneki Ada Âlemlerinden, Akbaba, S Haziran Adabı Umumiye Namına, Akbaba, S Haziran İtalya Harbe Girdi mi Girmedi mi?, Akbaba, S. 56, Haziran Fasafiso Rıza, Akbaba, S. 61, 5 Temmuz Cehennemden Polis Müdüriyetine, Akbaba, S. 70, Ağustos Üç Kişi Daha Tanıdım, Akbaba, S. 71, 9 Ağustos Boksör Ahmet Bey, Akbaba, S. 82, 17 Eylül

25 53. Sirkeci den Fatih e, Akbaba, S. 87, 4 Teşrinievvel Burası Neresi, Akbaba, S. 90, 15 Teşrinievvel Canlı Yastık, Akbaba, S. 90, 15 Teşrinievvel Bıraktığı Hediye, Akbaba, S. 92, Teşrinievvel Bir Sarhoşun Seksen Değnekle Darbı, Akbaba, S. 96, Ekim Haza Yankesici, Akbaba, S. 97, 8 Teşrinievvel Eski Bahar Yoldaşına, Akbaba, S. 98, 12 II. Teşrin Tanıdığım Sarhoşlar, Akbaba, S. 103, 29 Teşrinisani Gençlik Terakki Ediyor, Akbaba, S. 108, 17 Kânunuevvel Halis Şıra, Akbaba, S. 109, 20 I. Kanun Tekin Değilmiş, Akbaba, S. 10, 24 Kânunuevvel Perdeler Kalktıktan Sonra, Akbaba, S. 110, 24 Kânunuevvel Külyutmazoğlu Şaban Efendi, Papağan, S. 1, 23 Nisan Ada Eğlenceleri, Papağan S. 3, 7 Mayıs Gulyabani, Papağan, S. 3, 7 Mayıs Ceza Mahkemesinde, Papağan, S. 5, 21 Mayıs Yarım Elma Gönül Alma, Akbaba, S. 114, 7 Kânunusani Sadaka Almayan Dilenci, Akbaba, S. 117, 19 Kânunusani Tıpkı Buradaki Gibi, Akbaba, S. 118, 21 Kânunusani Yeni Tanıdıklarımdan Biri, Akbaba, S. 131, 6 Mart Salamon Efendinin İddiası, Akbaba, S. 135, 20 Mart Körün Taşı Rasgele, Akbaba, S. 144, 21 Nisan Bir Ramazan Gecesi, Akbaba, S. 145, 24 Nisan Tanıdığım Âşıklar, Akbaba, S. 154, 26 Mayıs Tanıdığım Aptallar, Akbaba, S. 157, 5 Haziran Vermeyince Mabut Neylesin Mahmut, Akbaba, S. 159, Haziran Sulh Mahkemesinde Topuz Arif in Muhakemesi, Zümrüdüanka, S. 171, 28 Ağustos Hırsız Kim imiş, Yıldız, S. 2, 1 Teşrinievvel Osmanlı Bankasının Tatili, Zümrüdüanka, S. 181, 2 Teşrinievvel Meşhur Eyüp Sultanlı Kancalı Sıtkı Baba Nasıl Evliya Oldu, Yıldız, 1 Teşrinisani

26 83. Eski Bir Tüfenk Meselesi, Papağan, S. 67, 31 Mayıs Hüsmen Ağa Dalgada, Papağan, S. 69, 7 Haziran Yasefaçi Dalgada, Papağan, S. 70, 10 Haziran Tenekecinin İntikamı, Papağan, S. 73, 1 Temmuz İstavri nin Şapkası, Papağan, S. 75, 15 Temmuz Deniz Hamamında Feci Bir Vaka, Papağan, S. 79, Ağustos Bostan Muhabbeti, Papağan, S. 81, 26 Ağustos Sağırla Kör, Papağan, S. 83, 9 Eylül Medrese Muhabbeti, Papağan, S. 84, 16 Eylül Tatlı Muhavereler, Papağan, S. 129, 23 Mayıs Adana daki Kaplumbağa, Papağan, S. 131, 30 Mayıs Kurbanlık Öküz, Muhit Dergisi, S. 22, Ağustos Koyun, Aslan, Domuz ; Kurun, 19 Mart Bir Kız Kaçırma, Kurun, 21 Mart Şekerden Tatlı Portakallar, Kurun, 29 Mart Susuzluk, Kurun, 23 II Kanun Gün Doğmadan Neler Doğar, Kurun, 1 Nisan Bir Bahar Uykusu, Kurun, 20 Nisan Köpekten Korkar mısınız?, Kurun, 7 Mayıs Cevizden Büyük Elmas, Kurun, 11 Mayıs Kara Gildan, Kurun, 5 Haziran Yoğurtçu Selim Çavuş, Esnaf Meslek Mecmuası, S. 12, Ekim Denizde Bir Macera, Karikatür, S , 13 Mart Bir Tepsi Kuzu Dolması Bir Tepsi Tatlı, Haber, Mayıs Küfelerden Çıkan Kadın Başları, Kurun, 25 Mayıs Kâmuran la Müjgan Nasıl Barıştılar, Kurun, 18 Ağustos Aşkın Gözyaşları Kurun, 9 Şubat Hangi Hayvanı Seversiniz?, Kurun, 16 I Teşrin Karanlıkta Bir Oyun, Son Telgraf, 26 Ağustos Mürtaza nın Kır Atı, Haber, 11 Ağustos Sarhoşun Çorbası, Haber, 5 Mart Yılana Aşık Leylek, Haber, 21 Mart

27 115. İki Yorgan Bir Battaniye, Son Telgraf, 12 Mayıs Boşuna Akıyor Yazıktır, Son Telgraf, 28 Mayıs Domates Tarlasında Define, Son Telgraf, 16 Haziran Evlilik Oyunu Gibi, Aydede, S. 21, 8 Ağustos Sarhoşluk, Aydede, S. 28, 11 Ağustos Asri Hayat, Aydede, S. 14, Ağustos Oyunları Osman Cemal Kaygılı nın, Kaygısız soyadıyla yazdığı tek eseri üç perdelik tiyatro oyunu Üfürükçü dür. 14 Üfürükçü, Kaygılı nın en tanınmış ve tiyatro eseridir. Eserde cinci Hasan denilen bir üfürükçünün başka bir üfürükçü tarafından oyuna getirilmesi anlatılmaktadır. Komedi tarzında yazılan oyun İstanbul daki halkevi sahnelerinde oynanmıştır. Reşat Feyzi Yüzüncü, Kaygılı nın Bana Benziyor mu isimli başka bir tiyatro oyunundan da bahseder. (Yüzüncü, 1947: 7)Eserin yayımlandığı konusunda herhangi bir bilgi yoktur Sözlüğü Kaygılı, sözlük alanında da eser vermiştir. Eser, Argo Lugatı adıyla 1932 de Haber gazetesinde tefrika edilmeye başlanır yılında Tahsin Yıldırım tarafından hazırlanan kitap Selis Kitaplar tarafından basılmıştır. 15 Yaklaşık bin kelimelik bir sözlük olan Argo Lugatı, argo anlamında Türkçedeki ilk sözlüklerden biridir. Kaygılı, ileride büyük ve esaslı bir lugat yapacaklara kolaylık olsun diye böyle bir çalışma yaptığını belirtir (Kaygılı, 2003: 39). 14 Osman Cemal Kaygılı, Üfürükçü, İstanbul Devlet Basımevi, İstanbul, Osman Cemal Kaygılı, Argo Lugatı, Selis Kitaplar, İstanbul,

28 2.5. Folklor Kitapları İstanbul da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri İstanbul da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri, önce 1935 yılında Haber gazetesinde Tulunbacı Edebiyatı adıyla tefrika edilmiş, sonra Burhaneddin Basımevi tarafından 1937 yılında basılmıştır. 16 Kaygılı nın küçük hacimli bu folklor araştırmasında semai kahveleri, bu kahvelere daha çok kimlerin gittiği, hangi tür şiirlerin söylendiği, icracılar ve dinleyiciler hakkında bilgiler vermiştir. Âşık kahvelerinden semai kahvelerine geçiş süreci ve sonra semai kahvelerinin de ortadan kalkışı anlatılmıştır. Semai kahvelerine daha çok tulumbacıların gittiğini belirterek oraya icracı veya dinleyici olarak gidenleri tulumbacı olanlar ve olmayanlar diye ayırmıştır. Yazar, bu çalışmasında semai kahvelerindeki fasıllar, fasıllarda okunan şiir türleri hakkında bilgi verip kaydedebildiği şiirleri de aktarmıştır Köşe Bucak İstanbul Köşe Bucak İstanbul, İstanbul un herkesçe bilinmeyen noktalarına değinen ve Kaygılı nın İstanbul folkloruna sunduğu katkılardan biridir yılında Yeni Gün gazetesinde İstanbul un Köşe Bucağı başlığıyla yayımlanan gezi yazıları Tahsin Yıldırım tarafından 2003 te ve 2004 te iki kez basılmıştır. 17 Kaygılı, yanına gazetenin fotoğrafçısını da alarak eski İstanbul un pek çok semtini dolaşmış ve oraların özelliklerini, eğlence yerlerini, mesirelerini, parklarını, orada yaşayanları anlatmıştır. 16 Osman Cemal Kaygılı, İstanbul da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri, Burhaneddin Basımevi, İstanbul, Osman Cemal Kaygılı, Köşe Bucak İstanbul, Selis Kitaplar, İstanbul,

29 Bir Muharrir Yatağı: Kadıköy, Edirnekapısı Nasıl Bir Yerdir, Gedikpaşa da Hayat Nasıl Geçer?, Sirkeci de Ne Var Ne Yok, Şehzadebaşı Alemleri, Yakacığın Büyük Bir Kabahati Var, Cuma Günü İstanbul un En Tenha yeri Beylerbeyi, Vapur İskelelerinde Hayat! kitaptaki bazı başlıklardır. 18

30 I. BÖLÜM: GEÇİŞ DÖNEMLERİ 1. Evlenme 1.1 Düğün Evlilik merasimlerinin son aşaması olan düğün, evlenen çiftlerin mutluluğunun paylaşıldığı bir dönüm noktasıdır Düğün Öncesi Hazırlıklar Osman Cemal kaygılı, Çingeneler adlı romanında bir Çingene düğünündeki gözlemlerini ayrıntılı olarak anlatmaktadır. Söz konusu düğün, Ayvansaray ın arkasındaki Lonca 18 mahallesinde yapılmaktadır. Kaygılı, düğün hazırlıklarının iki üç gün önceden ve hummalı bir şekilde başladığını belirtmektedir. Öyle ki sanırsınız, masallardaki peri padişahının kızı ile eski Hindistan hükümdarlarından birinin oğlu evlenecek diyerek düğün hazırlıklarına verilen önemin altını çizmektedir. Hâlbuki evlenecek olan yaşlı bir lavtacının 19 oğlu ile eski bir zurnacının kızıdır. Düğün öncesi evlerde yeni yataklar, yorganlar, yastıklar dikilir, tahtalar silinir, çamaşırlar yıkanır, duvarlar badanalanır, bakırlar kalaylanır ve birkaç yorgancı, döşemeci ustası durmaksızın düğün olacak evdeki gelin ve misafir odalarını hazırlar. Gelin alayları için fenerler, meşaleler hazırlanır. Gelin alayı düğün öncesinde çalgılarla beraber hamama gider. Kaygılı nın aktardığı düğünde gelin alayı Eğrikapı daki Hançerli hamama gitmektedir. Gelin 18 İstanbul un Balat denilen renkli semtinin mahallelerinden biri (Ortaylı, 2007: 149). 19 Lavta: Mızrapla çalınan, gövdesi uttan küçük bir çalgı. 19

31 alayının önünde Sulukule den para ile getirtilen çalgı, hanende ve çengi takımı; onların arkasında ise en şık elbiseleriyle kadınlar ve çocuklar yer almaktadır. Loncalılardan hiçbir çalgıcı bu düğün alayının önünde çalmaz. Onlar, hamamda, kendi aralarında çalıp söylerler. Gelin alayında belli bir hiyerarşi de gözlenmektedir. Çalgıcıların arkasında iki tarafın kaynanaları, onların arkasında süslenmiş gelin, gelinin yanında görümceler, baldızlar, teyzeler, halalar, yengeler, daha da arkada davetliler yer alır. Düğün alayı hazır olduktan sonra maşallahlar, inşallahlar, ala alaheylerle hareket eder. Lonca dan Eğrikapı ya kadar olan bütün sokaklar binlerce seyirci ile dolar. Evlerin pencerelerinden alayın üzerine çiçekler, lavantalar, kolonyalar serpilir (Kaygılı, 1972, ). Çingeneler arasında bu eğlenceli alayı ve düğünü çekemeyen, düğün alayıyla alay eden kadınlar da çıkar. Onlar ise düğün alayının üzerine limon sıkar arada bir sıktıkları limonları yalarlar. Bu hareketleriyle amaçladıkları yapılan düğünün çok baygınlık verici olduğunu anlatmak, hem kendilerinin hem de düğün alayındakilerin bayılmalarını engellemektir. Burada Çingenelerin o meşhur kavgaları çıkmaz; çünkü düğünün tadı bozulmasın diye düğün alayından kimse, alaya sataşanlara cevap vermez. Damadın tarafında ise başka bir hazırlık sürmektedir. Gece, yatsıdan sonra damat ve arkadaşları kahvede berber masasının önünde tıraş olurlar. Kahveyi lük lambaları, petrol lambaları, rengârenk fanuslu lambalar ve mumlar aydınlatmaktadır. Kahvenin bir köşesinde de bir incesaz takımı çalmaktadır. Bahşişler çok süslü, sapları gümüşten tepsilerde toplanmaktadır. Yazarın aktardığına göre büyük düğünlerde Balat ın, Fener in en meşhur berberi Tayyar ile kalfaları gelir. Damadı onlar tıraş eder. Tıraş biter bitmez de damat ve arkadaşları tepsilerin içine bahşişlerini atarlar. Berber ve saz takımı bu zamanlar epeyce bahşiş toplar (Kaygılı, 1972, ). 20

32 1.1.2 Düğün Sırası Düğün, düğün öncesi yapılan hazırlıklardan çok daha şatafatlı geçer. Her kahvede ayrı ayrı saz takımları olduğu gibi düğün evinde de bir cümbüş sürmektedir. O gece için büyük bir ziyafet verilir. Düğün evindeki özel misafir sofralarından başka geniş bir meydana, uzun sofralar kurulur. Misafirlere, çorba, kızartma, pilav, zerde, kahve, şerbet ikram edilir. İçki sofraları kurulur. Yoldan gelip geçenler bile tıka basa doyurulur. Kaygılı nın anlattığı bu büyük Çingene düğününde pek çok davetli vardır. Ayvansaray ın Sulukule nin, Kasımpaşa nın, Üsküdar ın en namlı çalgıcıları, İstanbul un en gözde çalgıcılarından Türk, Rum, Ermeni, Yahudi kemancılar, utçular, kanuncular, hanendelerden bazıları davetli olarak yer alır. Yine davetliler arasında İstanbul un en nüfuzlu sivil paşalarından birinin damadı da bulunmaktadır. Kaygılı, bize İstanbul un kenar mahallerinden biri olan Lonca mahallesinde geçen büyük bir Çingene düğününün renkli, canlı, eğlenceli, görkemli yüzünü aktarmıştır (Kaygılı, 1972: ) Ölüm Osman Cemal kaygılı, Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri adlı eserinde zamanın sevilen ve ilgi gören tulumbacılarından ve semaicilerinden olan Çiroz Ali nin ölümü ve cenazesi hakkında bilgi vermiştir. Çiroz Ali, hastalığının son demlerinde hava değişikliği olsun diye babasının Eğrikapı daki evinden dayısının Bakırköy deki evine götürülür. Ancak hastalığı zaten ileri safhada olduğu için Çiroz Ali bir iki ay içinde iyice çöker ve kendisinden ümit kesilir. 21

33 Çiroz Ali, hakkın rahmetine kavuştuktan sonra sevenleri bu kara haberi İstanbul daki bütün meşhur tulumbacı koğuşlarına ulaştırır. Bunun üzerine koğuşlardaki kocaman tulumbacı fenerleri yakılır. İki yüz kişilik kadar bir tulumbacı grubu Çiroz Ali nin tabutunu Bakırköy den Eyüp e getirmişler. Ancak Kaygılı ya göre cenazeyi, cemaatin içinde Hristiyan ve Yahudilerin de bulunduğu ve herkesin cenazesinden farklı olarak tulumbacıların açık ayak dedikleri ve tulumbacılık sporunun en güçlerinden biri olan bir tulumbacı koşusu ile getirmişlerdir. Kaygılı, Çiroz Ali nin cenazesi çiçekli bir bahar günü Eğrikapı önünden geçerken İslam ve Hristiyan evlerinden kopan kadın çığlıklarının anlatıla anlatıla bitirilemediğini nakletmektedir (Kaygılı, 1937: 11-12). 22

34 II. BÖLÜM: HALK EDEBİYATI VE ÂŞIK EDEBİYATI 2.1. Halk Edebiyatı Anonim Halk Edebiyatı Fıkra Fıkra, anonim halk edebiyatımızın zengin, kısa ve yoğun anlatım özelliğine sahip ve etkileyici bir son ile biten bir türüdür. Fıkralarda öne çıkan fıkra tipleri de zeki, taşı gediğine koyan, en son sözü söyleyen tiplerdir. Dursun Yıldırım fıkrayı şöyle tanımlamaktadır: Fıkra, hikâye çekirdeğini hayattan alınmış bir vak a veya tam bir fikrin teşkil ettiği kısa ve yoğun anlatımlı, beşeri kusurlarla içtima ve gündelik hayatta ortaya çıkan kötü ve gülünç hadiseleri, çarpıklıkları, zıddiyetleri, eski ve yeni arasındaki çatışmaları sağduyuya dayalı ince bir mizah, hikmetli bir söz, keskin bir istihza yoluyla yansıtan umumiyetle bir fıkra tipine bağlı olarak nesir diliyle yaratılmış, sözlü edebiyatın müstakil şekillerinden ibaret yaygın epik-dram türündeki realist hikâyelerden her birine verilen isimdir. (Yıldırım; 1999: 3). Kaygılı, fıkralarıyla ön plana çıkan Bekri Mustafa hakkında roman formunda bir kitap yazmıştır. Bu kitapta Bekri Mustafa nın birçok fıkrasına rastlamak mümkündür. Bekri Mustafa, IV. Murat ( ) zamanında yaşadığı sanılan ve içkiciliği, hazırcevaplılığı ve kurallara başkaldırışıyla ünlü bir kişidir (Koz, 1983: 7). Osman Cemal Kaygılı Bekri Mustafa adlı eserini roman formunda yazdığından fıkraları olay örgüsü içerisinde vermiştir. Biz de fıkraları buraya özetleyerek aktarıyoruz. 23

35 Bekri Mustafa Galata Kulesi ni Satıyor Bekri Mustafa; kendisi gibi zilzurna sarhoş olan yorgancı Yamuk Osman, Uzunçarşılı Bıdık Hasan ve İnce Arap ile gece yarısı Galata Yüksekkaldırımı ile Şişhane arasında haraç mezat Galata Kulesini satışa çıkarır. Bekri gece gece Haraç.. mezat.. haraç.. mezat!.. Bin beş yüz on beş!.. Satıyorum.. satıyorum.. ucuza veriyorum diye bağırınca yanlarına kullukçular gelir ve Kalyocukulluğu ndan Kasımpaşa ya inen yokuşun başında karakola gelirler. Karakol kumandanı olan pala bıyıklı bir yeniçeri Bekri Mustafa ya neden Galata Kulesi ni satmaya çalıştığını sorar. Bekri Mustafa da Niçin satılmasın, alan olduktan sonra Beyazıt kulesini, Çemberlitaşı, Tekirsarayını bile satarım!.. diye karşılık verir. Bu cevaba sinirlenen karakol kumandanı tımar takımını isteyince Bekri Mustafa koynundan yarı dolu rakı şişesini çıkarıp kumandanın önüne koyar ve şöyle der: Vallahi ağam, ne yapacaksan buna yap, çünkü alan da o, satan da o, ben yalnız arada bir vasıtayım! Bu cevap kumandanın hoşuna gider ve karşısındakinin meşhur Bekri Mustafa olduğunu öğrenince hepsini serbest bırakır (Kaygılı, 1944: 70-72) Bekri Mustafa ve Asma Çubuğu Kaygılı nın Akşamcılar romanında içkiye dair bir halk hikâyesi dediği ve ilk defa olarak bir meyhanede kuyumcu Dayı Zafiri nin anlattığını söylediği Bekri Mustafa fıkrası şöyledir: Bekri Mustafa, bir gün evinin bahçesine bir asma çubuğu diker ve asma çubuğunun dibinde bir kuzu kurban eder. Beki Mustafa, neden böyle yaptın diye soranlara insan içkiye başladı mıydı bir müddet kuzu kesilir ve beşinci altıncı dubleye kadar yanındakilerle hep kuzu gibi konuşur. diye cevap veriri. Bekri Mustafa, ertesi gün aynı çubuğun dibinde bir aslanı keser ve onunda kanını oraya akıtır. Bunu neden yaptın diye soranlara Bekri Mustafa, insan beşinci, altıncı dubleden sonra yediyi, sekizi aşmaya başladı mıydı aslan kesilir, etrafa aslan gibi saldırmak ister de onun için diye cevap verir. Üçüncü gün Bekri Mustafa, aynı asma çubuğunun dibinde bir domuz keser ve onun da kanını oraya akıtır. Bunu neden yaptın diye soranlara Bekri Mustafa, İnsanlar sekiz on 24

36 dubleyi aşıp on beş, yirmiyi, bazan yirmi beşi otuzu bulduktan sonra meyhaneden çıktılar mıydı, domuz gibi çamurların, süprüntülerle, pisliklerin içinde yuvarlanıp dururlar! (Kaygılı, 2003: 217) Ben Hekimim Hemşerim Hastaya Gidiyorum Bekri Mustafa, bir batakhanede gece yarısı kavgaya karıştıktan sonra kavgada yakaladığı adamlara semer vurarak onlara kendini eşek gibi taşıtır. Yolda iki karakullukçu Saraçhane ile Vezneciler arasında onları fark eder. Bekri Mustafa; hekim olduğunu, bir hastanın yanına gitmekte olduğunu, ancak kendisinin de ayakları sakat olduğundan ve gece yarısı dört ayaklı eşek bulamadığından bu adamları tuttuğunu söyler. Karakullukçulardan biri de kendi subaşılarının da fena halde sancısı olduğunu kendisi hekimse ona da bakmasını söyler. Bekri Mustafa kendisinde hazır ilaç olduğunu söyleyerek rakı şişesini uzatır. Rakı şişesini gören karakullukçu şaşırır. Bekri Mustafa, bu ilacın yalnız sancıya değil, soğuk algınlığına, can sıkıntısına, iştahsızlığa da iyi geldiğini hatta karakullukçulara üçer beşer yudum kendilerinin de içebileceğini söyler. Bunun üzerine karakullukçular onar, on beşer yudum içsek olmaz mı diye sorunca Bekri Mustafa, o zaman gece vakti devriye gezmek için benim gibi size de ikişer ayaklı birer eşek ister der (Kaygılı, 1944: 39-41) Meşhur Havuz Vakası Bekri Mustafa, Kumkapı çarşısında bir sebilci oyunu oynamak ister. Bir saka kırbası bulur ve içine rakı doldurup meyhanede hoşaf diye dağıtmaya başlar. Kırbanın içinde rakı olduğunu anlayan birçok akşamcı, ayyaş, kopuk oraya toplanır. Bu arada bir Ermeni dudusu ile bir kocakarı da gelir. Hoşaf zannederek rakıyı içerler ve feryadı basarlar. Bu curcuna üzerine bir bekçi ile iki karakullukçu koşarak olay yerine gelirler. İşi tam anlayıp Bekri Mustafa yı yakalayacakları zaman, Bekri Mustafa kendini başka bir meyhaneye atar. Bu meyhanenin ortasında koskoca bir havuz vardır. Bekri Mustafa, sırtında kırba ile yarı beline kadar havuza girer. Bekçi ile 25