SINIR ÖTESİ ELEKTRİK ENERJİSİ ALIŞVERİŞLERİNDE KAYDEDİLEN GELİŞMELER. Nazif Hülâgü SOHTAOĞLU 1, Duygu PAPUR 2

Transkript

1 SINIR ÖTESİ ELEKTRİK ENERJİSİ ALIŞVERİŞLERİNDE KAYDEDİLEN GELİŞMELER Nazif Hülâgü SOHTAOĞLU 1, Duygu PAPUR 2 1 Elektrik Mühendisliği Bölümü İstanbul Teknik Üniversitesi nazif@elk.itu.edu.tr, sohtaoglu@gmail.com 2 Elektrik Mühendisliği Bölümü İstanbul Teknik Üniversitesi papur@itu.edu.tr, duygupapur@gmail.com ÖZET Birincil enerji kaynaklarının ticareti ile karşılaştırıldığında, elektrik enerjisi alışverişleri taraflara sunduğu farklı ve karşılıklı kazanımlar ile öne çıkmakta, arz ve/veya talep boyutlarında esneklikler yaratabilmekte, değişik üretim ve/veya yük özelliklerine sahip ülkelerdeki nihai talep dalgalanmalarının olası etkilerinin sınırlandırılmasında bir dengeleme unsuru olarak önemli işlevler yüklenebilmektedir. Elektrik enerjisi alışverişleri, enerji arz kaynaklarını çeşitlendirerek, gereksinim duyulan kurulu güç kapasitesinin daha düşük tutulabilmesine olanak tanımakta, özellikle bölgesel elektrik enterkoneksiyonları ile ulusal şebekelerdeki ekonomik, teknik ya da yapısal sorunların yol açtığı olumsuzlukların önlenebilmesini mümkün kılmaktadır. Bu çalışmada, uluslararası elektrik enerjisi alışverişlerinin kapsamlarında ve hacimlerinde kaydedilen gelişmeler ile saptanan eğilimler, üretici, geçiş ülkesi ve tüketici kimliği taşıyan ülkeler için bölge ayrımı gözetilerek karşılaştırmalı halde ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler: Sınır ötesi elektrik enerjisi alışverişleri; Elektrik enerjisi ticareti; Elektrik enerjisi dışalımı; Elektrik enerjisi dışsatımı; Elektrik enerjisi üretimi. 1. GİRİŞ Küresel ölçekte egemen olan güncel siyasi, ekonomik ve ticari eğilimler dikkate alındığında, ulusal elektrik enerjisi şebekelerinin bölgesel entegrasyonunun, buna koşut olarak uluslararası elektrik enerjisi ticaret hacminin genişletilmesinin, küresel sürdürülebilirlik sürecine teknik, ekonomik, yasal, siyasi, çevresel vb. diğer boyutlarda ciddi katkılar sağlayacağı, mevcut sorunların çözümünde önemli bir araç olabileceği düşünülmektedir [1]. İki veya daha fazla sayıdaki ülkenin elektrik enerjisi şebekelerinin enterkoneksiyonu, elektrik enerjisi üretiminde kullanılan birincil kaynak bileşiminin çeşitlendirilmesini ve kurulu güç kapasitesinin verimli kullanılmasını sağlamakta, ülkeler arasındaki elektrik alışverişlerini, sektördeki rekabeti özendirmekte, birincil enerji kaynak ihracatı yapan üçüncü ülkelerin üretim/fiyat boyutlarında sergileyebilecekleri ani politika değişikliklerinin yol açabileceği olumsuz etkilerin hafifletilmesinde önemli roller üstlenebilmektedir. 2. ELEKTRİK ENTERKONEKSİYONLARI Ulusal elektrik enerjisi şebekelerinin iki veya daha fazla sayıdaki ülkeyi kapsayacak şekilde entegrasyonunun temel amaçları olarak, bölgesel ölçekte birincil enerji kaynak çeşitliliğin artırılması, arz ve/veya talep boyutlarında karşılaşılabilecek iklimsel, mevsimsel ve/veya dönemsel niteliklerdeki olası etkilerin hafifletilmesi, elektrik kurulu güç gereksiniminin ve yatırım/işletme maliyetlerinin azaltılması, mevcut ve olası yatırımcılar ile tüketiciler açısından sektördeki serbest rekabet olanaklarının geliştirilmesi, işletme kalitesinin ve verimliliğin yükseltilmesi, elektrik ticaretinin özendirilmesi vb. diğer teknik ve ekonomik niteliklerdeki başlıklar öne çıkarılmaktadır. Dolayısıyla, taraf ülkeler arasındaki siyasi, ekonomik, ticari işbirliğinin kurulmasında, geliştirilmesinde ve bütünleşmenin sağlanmasında elektrik enterkoneksiyonları çok stratejik işlevler üstlenebilmektedir. Küresel ölçekte incelendiğinde, özellikle son yıllarda ulusal elektrik şebekelerinin bölgesel entegrasyonuna yönelik eğilimlerin giderek güçlendiği gözlenmekte, koşut olarak bölgesel elektrik enerjisi alışverişlerinin kapsamlarının ve hacimlerinin hızla büyümesi beklenmektedir. Buna karşın, uluslararası elektrik enterkoneksiyonları, üretici, geçiş ülkesi ve tüketici kimliğiyle üstlenilen role, enterkoneksiyonun kurgulanmasına ve şebekenin yapısal özelliklerine bağlı olarak, taraf ülkelerin enerji güvenliği önceliklerine olumlu katkılarda bulunabilmekte, olumsuzluklar yaratabilmekte, ek maliyetler ile riskler yükleyebilmektedir. 3. ELEKTRİK ÜRETİMİNDEKİ GELİŞMELER Pompalı-hazneli hidroelektrik üretimi hariç tutulduğunda, 1971 yılında 5.245,66 TWh olan küresel toplam elektrik enerjisi üretimi, yaklaşık 3,8 kat artarak, 2008 yılında ,15 TWh düzeyine çıkmıştır döneminde [2-14], çoğunlukla gelişmiş ekonomilere sahip OECD ülkelerinin toplam elektrik üretimi 2,8 kat artışla 3.820,73 TWh den ,11 TWh e yükselmiş, OECD dışında kalan ekonomilerde ise 6,7 kat büyüme ile 1.424,93 TWh den 9.505,04 TWh e ulaşmıştır. Anılan dönemde, küresel toplam elektrik üretimindeki ortalama yıllık artış hızı yüzde 3,7, OECD üyesi ülkeler toplamında yüzde 2,8, OECD dışında kalan ülkeler toplamında ise yüzde 5,3 olarak gerçekleşmiştir. OECD yapısının küresel toplam elektrik üretimindeki payı 1971 yılında yüzde 72,8 iken, 2008 yılında yüzde 52,9 a, küresel toplam nüfustaki payı ise yüzde 23,5 ten yüzde 17,8 e gerilemiştir. Güney Kore, Türkiye ve Meksika hariç, OECD üyesi ekonomiler düşük nüfus artışlarıyla uyumlu, belirli olgunluğa, doygunluğa ulaşmış enerji tüketim yapıları ile dikkati çekerken, OECD dışında kalan ve gelişmekte olan ekonomilerdeki mevcut eğilimler ve olası beklentiler ise, tam aksi yöndedir. Gelişmiş ekonomilerde, düşük nüfus artış hızı, kentleşme sürecinin tamamlanması, enerjinin etkin ve verimli 71

2 Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011 kullanılmasına yönelik süreklilik içeren kazanımlar, enerji talebinin yoğun olduğu üretim faaliyetlerinin bırakılması veya gelişmekte olan ülkelere kaydırılması, teknoloji yoğun üretim alanlarına odaklanma, hizmetler sektörünün daha fazla geliştirilmesine yönelik tercihler, toplam elektrik enerjisi üretimindeki artışların, gelişmekte olan ülkelere göre çok daha düşük düzeylerde kalmasına gerekçe oluşturmaktadır yılı verilerine göre, Dünyada kişi başına düşen ortalama elektrik üretimi kwh olup, OECD dışında kalan ülkelerde kwh ile küresel ortalamanın altında kalmakta, OECD ülkelerinde ise kwh ile küresel ortalamanın yaklaşık üç katına ulaşmaktadır. 4. ELEKTRİK TİCARETİNDEKİ GELİŞMELER Küresel ölçekte gerçekleşen elektrik enerjisi alışverişleri bölgeler ile ülkeler ayrımında tarihsel süreçte irdelendiğinde [2-14], tarafların üretici, tüketici ya da geçiş ülkesi kimliğiyle üstlendikleri roller belirgin olarak dikkati çekmektedir. Çoğunlukla gelişmiş ekonomilere sahip OECD ülkelerinin taraf olduğu, üye ülkelerin kendi aralarında ya da diğer ülkelerle gerçekleştirdikleri elektrik enerjisi alışverişlerinin ayrıntılarına inildiğinde, 2009 yılında toplam 372 TWh lik dışalıma karşılık, 360 TWh lik elektrik enerjisi dışsatımının yapıldığı, toplam net dışalımın 12 TWh düzeyinde bulunduğu saptanmaktadır döneminde Avrupa ile Kuzey Amerika nın elektrik enerjisi ticaret hacminde güçlü bir büyüme kaydedilmesine karşın, enerji sektörüne yönelik serbestleştirme, özelleştirme vb. diğer uygulamaların üretim ve iletim yatırımlarına doğrudan ya da dolaylı yansımalarının sonucunda, anılan eğilim izleyen yıllarda zayıflamıştır yılı verilerine [2-14] göre, küresel toplam elektrik enerjisi üretiminde öne çıkan ilk on ülke ile en çok elektrik enerjisi dışsatımı ve dışalımı gerçekleştiren ilk on ülke sıralanmış, küresel toplamda üstlendikleri roller ortaya konacak şekilde, Tablo 1 de sunulmuştur. Elektrik enerjisi alışverişlerine taraf olan ilgili ülkeler ile bölgelerin toplam net elektrik enerjisi dışalım veya dışsatım değerleri [3-14], seçilmiş yıllar için özetlenerek, ardıl halde Tablo 2.a ve Tablo 2.b de verilmiştir. Tabloda yer alan değerin eksi işareti taşıması ilgili ülkenin net dışsatıma, artı işareti ise net dışalıma sahip olduğunu ifade etmektedir. Avrupa Kıtasında en yüksek elektrik dışsatımını Fransa gerçekleştirmekte, İtalya ise net ithalatçı kimliği ile dikkati çekmektedir. Kuzey Amerika da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada arasında karşılıklı elektrik alışverişleri söz konusu olmakla birlikte, Kanada nın net elektrik dışsatımı Amerika Birleşik Devletleri ne oranla daha fazladır. OECD üyesi ülkelerin toplam elektrik enerjisi dışalım ile dışsatımındaki gelişmeler [3-14], seçilmiş yıllar için, Tablo 3 te gösterilmiştir. Başta Rusya, Kazakistan, Litvanya ve Ukrayna olmak üzere Eski SSCB ülkeleri arasındaki elektrik alışverişlerinin hacmi hızla büyümektedir. Ayrıca, anılan ülkeler tarafından, ciddi dışalım gereksinimleri bulunan Belarus, Moldova, Letonya ve Gürcistan ın yanı sıra Orta ve Batı Avrupa ülkelerine önemli miktarlarda elektrik enerjisi dışsatımı gerçekleştirilmektedir. Güney Amerika da yer alan ülkeler arasında, büyük ölçekli hidroelektrik yatırımları gerçekleştiren Paraguay dikkati çekmekte, ulusal elektrik tüketiminin yaklaşık sekiz katını, başta Brezilya olmak üzere diğer Latin Amerika ülkelerine ihraç etmektedir. Afrika kıtasındaki elektrik alışverişleri daha çok güneyde yoğunlaşmıştır. Güney Afrika, net ihracatçı kimliğiyle kıtadaki elektrik ticaretinde öne çıkmakta, Zimbabve nin elektrik arzında belirgin roller oynamaktadır. Yeni devreye aldığı hidroelektrik yatırımları ile birlikte Mozambik, net ithalatçı kimliğinden çıkmış, net ihracatçı konumuna gelmiştir. Tablo 1: 2008 yılı verilerine göre elektrik enerjisi üretiminde, dışsatımında ve dışalımında öne çıkan ülkeler. Elektrik Üretiminde Elektrik Dışsatımında Elektrik Dışalımında İlk 10 Ülke TWh Pay (%) İlk 10 Ülke TWh İlk 10 Ülke TWh Amerika B. D ,5 Fransa 48 Brezilya 42 Çin Halk Cum ,1 Paraguay 46 İtalya 40 Japonya ,3 Kanada 32 Amerika B. D. 33 Rusya Federasyonu ,1 Almanya 20 Hollanda 16 Hindistan 830 4,1 Rusya Federasyonu 18 Finlandiya 13 Kanada 651 3,2 Norveç 14 İngiltere 11 Almanya 631 3,1 Çin Halk Cum. 13 Belçika 11 Fransa 570 2,8 Çek Cum. 11 Portekiz 9 Brezilya 463 2,3 İspanya 11 Hindistan 9 Güney Kore 444 2,2 Ukrayna 7 Hong Kong 8 Diğer Ülkeler ,3 Diğer Ülkeler 49 Diğer Ülkeler 75 Toplam ,0 Toplam 269 Toplam

3 Tablo 2.a: İlgili ülkeler ile bölgelerin seçilmiş yıllardaki toplam net elektrik enerjisi dışalım değerleri (GWh). Ülkeler / Bölgeler t Benin Botswana Cezayir Fas Fildişi Sahilleri Gana Güney Afrika Kenya Kongo Kongo Dem. Cum Libya Mısır Mozambik Namibya Nijerya Tanzanya Togo Tunus Zambiya Zimbabve Diğer Afrika Ülkeleri Afrika Hindistan Kamboçya Malezya Moğolistan Nepal Singapur Tayland Vietnam Diğer Asya Ülkeleri Asya Çin Halk Cum Hong Kong Çin Azerbaycan Belarus Ermenistan Estonya Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Letonya Litvanya Moldova Özbekistan Rusya Federasyonu Tacikistan Türkmenistan Ukrayna Eski SSCB Arnavutluk Bosna ve Hersek Bulgaristan Hırvatistan Makedonya Romanya Sırbistan Slovenya OECD Dışı Avrupa

4 Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011 Tablo 2.b: İlgili ülkeler ile bölgelerin seçilmiş yıllardaki toplam net elektrik enerjisi dışalım değerleri (GWh). Ülkeler / Bölgeler t Arjantin Bolivya Brezilya Ekvator El Salvador Guatemala Honduras Kolombiya Kosta Rika Nikaragua Panama Paraguay Şili Uruguay Venezuela Diğer Latin Amerika Ülkeleri Latin Amerika Bahreyn Irak İran İsrail Lübnan Suriye Ürdün Ortadoğu OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı Almanya Avusturya Belçika Çek Cum Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya İzlanda Lüksemburg Macaristan Norveç Polonya Portekiz Slovakya Türkiye Yunanistan OECD Avrupa Amerika B. D Kanada Meksika OECD Kuzey Amerika Avustralya Güney Kore Japonya Yeni Zelanda OECD Pasifik OECD Üyesi Ülkeler Toplamı

5 Tablo 3: OECD üyesi ülkelerin toplam elektrik enerjisi dışalım ile dışsatımının seçilmiş yıllardaki durumu. OECD Üyesi Toplam Elektrik Enerjisi Dışalımı (GWh) Toplam Elektrik Enerjisi Dışsatımı (GWh) Toplam Net Elektrik Enerjisi Dışalımı (GWh) Ülkeler / Bölgeler t t t Almanya Avusturya Belçika Çek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya Lüksemburg Macaristan Norveç Polonya Portekiz Slovakya Türkiye Yunanistan OECD Avrupa Amerika B. D Kanada Meksika OECD Kuzey Amerika SONUÇLAR Ulusal elektrik şebekelerinin bölgesel entegrasyonuna yönelik girişimlerin özellikle son yıllarda yoğunlaşmasıyla birlikte, sınır ötesi elektrik ticaretinin kapsam ve hacim olarak hızla büyümesi beklenmektedir. Bununla birlikte, tarafların net üretici, geçiş ülkesi ve net tüketici kimliğiyle üstlendikleri rollere bağlı olarak elektrik enerjisi alışverişlerinin teknik, ekonomik, finansal, çevresel vb. diğer boyutlarda doğrudan ve/veya dolaylı etkileri, sonuçları gözlenebilmekte, ek maliyetler ile riskler yüklenilebilmektedir. 6. KAYNAKLAR [1] Department of Economic and Social Affairs, Division for Sustainable Development (DESA), Multi Dimensional Issues in International Power Grid Interconnections, United Nations (UN), New York, [2] International Energy Agency (IEA), Key World Energy Statistics, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [3] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [4] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [5] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, [6] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [7] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [8] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, [9] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [10] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [11] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, [12] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non-OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [13] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non-OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [14] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non-OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris,