ULUSLARARASI ELEKTRĠK ENERJĠSĠ TĠCARETĠNĠN ENERJĠ ARZ GÜVENLĠĞĠ AÇISINDAN ĠRDELENMESĠ

Transkript

1 ULUSLARARASI ELEKTRĠK ENERJĠSĠ TĠCARETĠNĠN ENERJĠ ARZ GÜVENLĠĞĠ AÇISINDAN ĠRDELENMESĠ Nazif Hülâgü SOHTAOĞLU Duygu PAPUR İ.T.Ü. Elektrik Mühendisliği Bölümü Özet: Bu çalışmada, enerji güvenliği kavramı temel boyutları ile açıklanmış, uluslararası elektrik enterkoneksiyonları enerji arz güvenliği boyutu ile ilişkilendirilmiş, ulusal elektrik enerjisi şebekelerinin bölgesel entegrasyonuna yönelik girişimlerin güçlenmesine bağlı olarak sınır ötesi elektrik enerjisi alışverişlerinde, dolayısıyla elektrik enerjisi ticaretinin kapsamında ve hacminde kaydedilen gelişmeler, genel enerji özyeterlik düzeyleri ile birlikte bölgeler ile ülkeler ayrımında tarihsel süreçte karşılaştırmalı halde ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler: Sınır ötesi elektrik enerjisi ticareti; Enerji özyeterlik düzeyi; Enerji dışalım bağımlılığı; Enerji güvenliği; Enerji arz güvenliği. 1. Giriş II. Dünya Savaşından sonra, ülkeler arasında siyasi, ekonomik, ticari, sosyal, teknik vb. diğer alanlardaki işbirliğinin geliştirilmesine yönelik çabaların yoğunlaşması ile birlikte, ulusal elektrik ağının oluşturulması veya geliştirilmesi ile sınır ötesi elektrik enerjisi iletim bağlantılarının hızla yaygınlaştırılmasına odaklanılmış, son yıllarda ise ulusal elektrik şebekelerinin bölgesel entegrasyonuna yönelik eğilimler güçlenmiş, koşut olarak sınır ötesi elektrik ticaretinin kapsamı ve hacmi hızla büyümüştür. Elektrik enerjisi ticaretinin yaygınlaştırılmasıyla enerji kaynak çeşitliliğin artırılması, arz ve/veya talep boyutlarında karşılaşılabilecek iklimsel, mevsimsel ve/veya dönemsel niteliklerdeki olası etkilerin hafifletilmesi, kurulu güç gereksiniminin ve yatırım/işletme maliyetlerinin azaltılması vb. diğer teknik ve ekonomik kazanımlar hedeflenmiştir. Küresel sürdürülebilirlik sürecine teknik, ekonomik, sosyal, siyasi, yasal, çevresel boyutlarda ciddi katkılar yapacağı, karşılıklı bağımlılık çerçevesinde mevcut sorunların çözümünü kolaylaştıracağı vb. diğer hususlara dikkat çekilmesine karşın [1], uluslararası elektrik enterkoneksiyonları, üretici, geçiş ülkesi veya tüketici kimliğiyle üstlenilen role, enterkoneksiyonun kurgulanmasına ve şebekenin yapısal özelliklerine bağlı olarak, taraf ülkelerin enerji güvenliği önceliklerine olumlu katkılarda bulunabilmekte, olumsuzluklar yaratabilmekte, ek maliyetler ile riskler yükleyebilmektedir [2,3].

2 2. Enerji Güvenliği Kavramı ve Boyutları Enerji güvenliğine ilişkin mevcut tanımların çoğunda, başta petrol olmak üzere fosil yakıtların arzında sürekliliğin sağlanmasına odaklanılmakta, dış tehdit ve baskılara karşı zaafiyetlerin azaltılması, olası kesintilerin yol açabileceği krizlerin yayılmadan önlenmesi, herhangi bir arz kesintisi durumunda da üstlenilecek ekonomik, sosyal ve askeri maliyetlerin en aza indirilmesi hedeflenmektedir. Ancak enerji piyasalarının serbestleştirilmesi, küreselleşmesi ve tedarik yollarının çeşitlenmesi ile birlikte, enerji güvenliği olgusuna ilişkin önceki endişelerin önemi görece azalırken, iklim değişikliği ile diğer çevresel kaygıların yanısıra, ekonomik, sosyal, siyasi vb. niteliklerdeki diğer konu başlıklarına yönelik sorunlar giderek daha öne çıkmaktadır. Dolayısıyla, enerji güvenliği olgusunun güncel gelişmeler ile eğilimler ekseninde sürekli gözden geçirilmesi ve işlerlik yeteneğinin yükseltilmesi zorunlu hale gelmektedir. Küresel ölçekte egemen olan güncel siyasi, ekonomik ve ticari eğilimler dahilinde, ulusal elektrik enerjisi şebekelerinin bölgesel entegrasyonunun, buna koşut olarak uluslararası elektrik enerjisi ticaret hacminin genişletilmesinin, entegrasyona taraf ülkelerin enerji güvenliğinin artırılmasını sağlayacağı hususu, uluslararası elektrik enterkoneksiyonlarının temel gerekçelerden birisi olarak sıklıkla öne sürülmekle birlikte, enterkoneksiyonun kurgulanışına göre farklı maliyetler ile risklerin de ortaya çıkması mümkündür [1,2,3]. Sınır ötesi elektrik ticareti dahilinde uluslararası elektrik enterkoneksiyonları ile benzer uluslararası işbirliği çabalarına katılma ya da katılmama kararının sağlayacağı olası yararlar ile karşılaşılabilecek maliyet ve risklerin, analitik bir çerçevede oluşturulacak enerji arz seçenekleri veya senaryoları ile birlikte ve bütüncül bir yaklaşımla göz önüne alınması gerekmektedir. Ulusal ve uluslararası enerji politikalarının yaşama geçirilmesinde karşılaşılan yeni sorunlar, geleneksel arz odaklı bakış açısının yetersiz kalmasına yol açmış, mevcut enerji güvenliği kavramlarının yeni yaklaşımlar, araçlar ve farklı temel bileşenlerle birlikte dikkate alınmasını gerektirmiştir. Günümüzde, ulusal enerji politikalarının kurgulanması sürecinde, birbirleri ile çelişen çok sayıdaki sorunun bütün halinde göz önüne alınması ve çatışma alanlarının en uygun biçimde uyumlaştırılması gerektiğinden, yeni ve geniş kapsamlı bir enerji güvenliği algısının ulusal enerji politikalarına dahil edilmesi zorunlu hale gelmiştir. Sonuç olarak, enerji güvenliği kavramının, enerji arzı, ekonomik, teknolojik, çevresel, sosyal, kültürel ve askeri olarak sıralanabilecek temel boyutları bulunmaktadır. Enerji güvenliğinin arz boyutunda, toplam birincil enerji arzının yapısı, enerji ithalatının toplam birincil enerji arzındaki payı, kaynak ve tedarikçi ülke çeşitliliği, enerji dışalım miktarının yüzdesi olarak stoklar vb. diğer başlıklar öne çıkarken, enerji güvenliğinin ekonomik boyutunda ise toplam yatırım maliyeti, öz kaynaklar ile ithal edilen kaynakların maliyetleri, enerji fiyatlarındaki artışların ekonomi üzerindeki etkileri şeklinde sıralanabilecek konular belirleyicilik taşımaktadır. Günümüzde, genellikle gelişmiş ülkelerin öncülüğünde kurumsallaştırılan elektrik enerjisi ticaretinin yanı sıra farklı coğrafyalarda yeni elektrik entegrasyonlarının geliştirilmesine, işletilmekte olanların genişletilmesine yönelik girişimler dikkati çekmektedir. Çalışma kapsamında göz önüne alınan elektrik enerjisi ticaretine taraf ülkelerin enerji özyeterlik düzeyleri [4-9], seçilmiş yıllar için özetlenerek, Tablo 1.a ile Tablo 1.b de verilmiştir. Tabloda yer alan değerin birden büyük olması, ilgili ülkenin enerji dışsatım potansiyelini göstermektedir.

3 Tablo 1.a: İlgili ülkeler ile bölgelerin seçilmiş yıllardaki genel enerji özyeterlik düzeyleri. Ülkeler / Bölgeler t Benin 0,91 0,90 1,07 0,73 0,61 0,61.. Botswana.... 0,72 0,61 0,48 0,47.. Cezayir 11,97 5,87 4,51 5,26 4,46 4,37.. Fas 0,26 0,18 0,11 0,06 0,04 0,04.. Fildişi Sahilleri 0,67 0,68 0,78 0,89 1,12 1,11.. Gana 0,78 0,82 0,83 0,76 0,69 0,73.. Güney Afrika 0,84 1,12 1,26 1,32 1,19 1,21.. Kenya 0,79 0,80 0,82 0,84 0,84 0,84.. Kongo 0,66 5,82 10,97 17,19 10,04 9,69.. Kongo Dem. Cum. 0,89 1,01 1,02 1,05 1,03 1,02.. Libya 87,58 14,01 6,46 4,53 5,70 5,69.. Mısır 2,10 2,21 1,72 1,25 1,22 1,24.. Mozambik 0,89 0,91 0,95 1,01 1,20 1,23.. Namibya ,28 0,21 0,18.. Nijerya 3,09 2,83 2,13 2,22 2,19 2,04.. Tanzanya 0,91 0,91 0,93 0,95 0,92 0,92.. Togo 0,85 0,85 0,83 0,84 0,85 0,83.. Tunus 2,81 2,04 1,16 0,91 0,89 0,82.. Zambiya 0,77 0,90 0,91 0,95 0,93 0,92.. Zimbabwe 0,94 0,89 0,92 0,87 0,90 0,90.. Diğer Afrika Ülkeleri 0,91 0,89 0,88 0,99 1,26 1,30.. Afrika 2,31 2,00 1,77 1,77 1,78 1,77.. Hindistan 0,91 0,90 0,92 0,80 0,76 0,75.. Kamboçya ,81 0,71 0,70.. Malezya 0,81 1,53 2,22 1,61 1,30 1,28.. Moğolistan.... 0,80 0,81 1,15 1,23.. Nepal 0,98 0,97 0,95 0,88 0,89 0,89.. Tayland 0,58 0,51 0,63 0,61 0,57 0,60.. Vietnam 0,81 0,94 1,02 1,30 1,31 1,20.. Diğer Asya Ülkeleri 1,09 0,88 1,27 1,04 1,23 1,20.. Asya 0,99 1,03 0,99 0,89 0,90 0,90.. Çin Halk Cum. 1,01 1,03 1,03 0,97 0,93 0,94.. Hong Kong 0,01 0,01 0,01 0,00 0,00 0,00.. Çin 1,00 1,02 1,02 0,96 0,92 0,94.. Azerbaycan.... 0,83 1,66 4,31 4,38.. Belarus.... 0,07 0,14 0,14 0,14.. Ermenistan.... 0,02 0,32 0,29 0,27.. Estonya.... 0,53 0,67 0,78 0,78.. Gürcistan.... 0,15 0,46 0,32 0,36.. Kazakistan.... 1,24 1,98 2,05 2,09.. Kırgızistan.... 0,33 0,60 0,46 0,42.. Letonya.... 0,14 0,38 0,39 0,40.. Litvanya.... 0,31 0,47 0,41 0,42.. Moldova.... 0,01 0,02 0,03 0,03.. Özbekistan.... 0,83 1,08 1,23 1,23.. Rusya Federasyonu.... 1,47 1,58 1,84 1,83.. Tacikistan.... 0,38 0,59 0,60 0,60.. Türkmenistan.... 3,81 3,17 3,64 3,65.. Ukrayna.... 0,54 0,57 0,59 0,60.. Eski SSCB 1,18 1,22 1,18 1,38 1,62 1,63.. Arnavutluk 1,42 1,12 0,92 0,56 0,49 0,55.. Bosna ve Hersek.... 0,66 0,71 0,71 0,72.. Bulgaristan 0,30 0,27 0,34 0,53 0,50 0,52.. Hırvatistan.... 0,57 0,46 0,44 0,43.. Makedonya.... 0,51 0,57 0,49 0,55.. Romanya 1,02 0,81 0,66 0,78 0,70 0,73.. Sırbistan.... 0,69 0,86 0,62 0,62.. Slovenya.... 0,54 0,48 0,47 0,47.. OECD Dışı Avrupa 0,76 0,63 0,58 0,66 0,58 0,60..

4 Tablo 1.b: İlgili ülkeler ile bölgelerin seçilmiş yıllardaki genel enerji özyeterlik düzeyleri. Ülkeler / Bölgeler t Arjantin 0,91 0,93 1,05 1,35 1,13 1,09.. Bolivya 2,23 1,79 1,77 1,19 2,68 2,95.. Brezilya 0,70 0,57 0,74 0,78 0,92 0,92.. Ekvator 0,60 2,34 2,75 2,82 2,54 2,76.. El Salvador 0,72 0,76 0,69 0,53 0,57 0,62.. Guatemala 0,70 0,68 0,76 0,74 0,64 0,67.. Honduras 0,73 0,70 0,71 0,51 0,45 0,45.. Kolombiya 1,40 0,96 1,99 2,74 2,97 3,04.. Kosta Rika 0,58 0,50 0,51 0,42 0,55 0,55.. Nikaragua 0,59 0,59 0,71 0,57 0,59 0,61.. Panama 0,20 0,37 0,41 0,29 0,25 0,24.. Paraguay 0,85 0,77 1,49 1,78 1,70 1,69.. Şili 0,61 0,61 0,54 0,31 0,28 0,29.. Uruguay 0,22 0,29 0,51 0,33 0,38 0,33.. Venezuela 10,74 3,96 3,42 3,92 2,89 2,82.. Diğer Latin Amerika Ülkeleri 0,12 0,14 0,23 0,25 0,23 0,23.. Latin Amerika 1,73 1,13 1,24 1,36 1,28 1,27.. Bahreyn 7,57 4,27 3,09 2,53 1,94 1,89.. Irak 19,41 12,87 5,80 5,33 3,22 3,46.. İran 14,30 2,11 2,63 2,03 1,69 1,62.. İsrail 1,03 0,02 0,04 0,04 0,13 0,15.. Lübnan 0,10 0,08 0,06 0,04 0,05 0,04.. Suriye 2,02 1,86 1,96 1,93 1,24 1,19.. Ürdün 0,00 0,00 0,05 0,06 0,04 0,04.. Ortadoğu 17,03 7,80 4,23 3,48 2,75 2,70.. OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı 1,65 1,47 1,32 1,36 1,31 1,31.. Almanya 0,57 0,52 0,53 0,40 0,42 0,40 0,40 Avusturya 0,39 0,33 0,33 0,34 0,33 0,33 0,35 Belçika 0,17 0,17 0,27 0,23 0,25 0,25 0,28 Çek Cum. 0,88 0,88 0,82 0,74 0,74 0,74 0,73 Danimarka 0,02 0,05 0,58 1,49 1,38 1,40 1,34 Finlandiya 0,27 0,28 0,43 0,47 0,44 0,47 0,50 Fransa 0,30 0,27 0,50 0,52 0,51 0,51 0,51 Hollanda 0,73 1,12 0,92 0,79 0,76 0,84 0,81 İngiltere 0,53 1,00 1,01 1,22 0,84 0,80 0,81 İrlanda 0,21 0,23 0,35 0,16 0,09 0,10 0,10 İspanya 0,25 0,23 0,38 0,26 0,21 0,22 0,23 İsveç 0,20 0,40 0,63 0,64 0,67 0,67 0,66 İsviçre 0,18 0,35 0,41 0,47 0,49 0,48 0,47 İtalya 0,19 0,15 0,17 0,16 0,15 0,15 0,16 Lüksemburg 0,00 0,01 0,01 0,02 0,02 0,02 0,02 Macaristan 0,62 0,51 0,51 0,46 0,38 0,40 0,43 Norveç 0,45 3,00 5,67 8,77 7,86 7,40 8,31 Polonya 1,15 1,00 1,01 0,89 0,75 0,73 0,71 Portekiz 0,22 0,15 0,20 0,16 0,18 0,18 0,21 Slovakya 0,19 0,17 0,25 0,36 0,33 0,35 0,34 Türkiye 0,71 0,55 0,49 0,34 0,27 0,29 0,30 Yunanistan 0,24 0,25 0,43 0,37 0,34 0,32 0,34 OECD Avrupa 0,49 0,57 0,65 0,67 0,58 0,59 0,60 Amerika B. D. 0,90 0,86 0,86 0,73 0,71 0,75 0,78 Kanada 1,10 1,08 1,31 1,48 1,53 1,53 1,53 Meksika 1,01 1,55 1,60 1,53 1,39 1,29 1,26 OECD Kuzey Amerika 0,92 0,91 0,94 0,85 0,84 0,86 0,88 Avustralya 1,04 1,23 1,83 2,16 2,40 2,32 2,36 Güney Kore 0,38 0,23 0,24 0,18 0,19 0,20 0,19 Japonya 0,13 0,13 0,17 0,20 0,18 0,18 0,20 Yeni Zelanda 0,49 0,61 0,90 0,85 0,83 0,88 0,86 OECD Pasifik 0,29 0,31 0,42 0,47 0,51 0,52 0,54 OECD Üyesi Ülkeler Toplamı 0,70 0,72 0,76 0,73 0,70 0,71 0,73

5 3. Sınır Ötesi Elektrik Ticaretindeki Gelişmeler Küresel ölçekte gerçekleşen elektrik enerjisi alışverişleri tarihsel süreçte bölgeler ile ülkeler ayrımında irdelendiğinde [4-15], tarafların üretici, tüketici ya da geçiş ülkesi kimliğiyle üstlendikleri roller belirgin olarak dikkati çekmektedir. Elektrik enerjisi alışverişlerine taraf olan ilgili ülkeler ile bölgelerin toplam net elektrik enerjisi dışalım veya dışsatım değerleri [4-15], seçilmiş yıllar için özetlenerek, ardıl halde Tablo 2.a ile Tablo 2.b de sunulmuştur. Tabloda yer alan değerin eksi işareti taşıması ilgili ülkenin net dışsatıma, artı işareti ise net dışalıma sahip olduğunu ifade etmektedir. Çoğunlukla gelişmiş ekonomilere sahip OECD ülkelerinin taraf olduğu, üye ülkelerin kendi aralarında ya da OECD yapısı dışında kalan diğer ülkelerle gerçekleştirdikleri elektrik enerjisi alışverişlerinin ayrıntılarına inildiğinde, 2009 yılında toplam 372 TWh lik dışalıma karşılık, 360 TWh lik elektrik enerjisi dışsatımının yapıldığı, toplam net dışalımın 12 TWh düzeyinde bulunduğu saptanmaktadır döneminde Avrupa ile Kuzey Amerika nın elektrik ticaret hacminde güçlü bir büyüme kaydedilmesine karşın, enerji sektörüne yönelik serbestleştirme, özelleştirme vb. diğer uygulamaların üretim ve iletim yatırımlarına doğrudan ya da dolaylı yansımalarının sonucunda, anılan eğilim izleyen yıllarda zayıflamıştır yılı verilerine [16] göre, en çok elektrik enerjisi dışsatımı gerçekleştiren ilk on ülke Fransa, Paraguay, Kanada, Almanya, Rusya Federasyonu, Norveç, Çin Halk Cumhuriyeti, Çek Cumhuriyeti, İspanya ve Ukrayna olarak sıralanırken, elektrik enerjisi ithalatı en yüksek ilk on ülke ise Brezilya, İtalya, Amerika Birleşik Devletleri, Hollanda, Finlandiya, İngiltere, Belçika, Portekiz, Hindistan ve Hong Kong dur. Avrupa Kıtasında en yüksek elektrik dışsatımını Fransa gerçekleştirmekte, İtalya ise net ithalatçı kimliği ile dikkati çekmektedir. Kuzey Amerika da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada arasında karşılıklı elektrik alışverişleri söz konusu olmakla birlikte, Kanada nın net elektrik dışsatımı Amerika Birleşik Devletleri ne oranla daha fazladır. Başta Rusya Federasyonu, Kazakistan, Litvanya ve Ukrayna olmak üzere Eski SSCB ülkeleri arasındaki elektrik alışverişlerinin hacmi hızla büyümektedir. Ayrıca, anılan ülkeler tarafından, ciddi dışalım gereksinimleri bulunan Belarus, Moldova, Letonya ve Gürcistan ın yanı sıra Orta ve Batı Avrupa ülkelerine önemli miktarlarda elektrik enerjisi dışsatımı gerçekleştirilmektedir. Güney Amerika da yer alan ülkeler arasında, büyük ölçekli hidroelektrik yatırımları gerçekleştiren Paraguay dikkati çekmekte, ulusal elektrik tüketiminin yaklaşık sekiz katını, başta Brezilya olmak üzere diğer Latin Amerika ülkelerine ihraç etmektedir. Afrika kıtasındaki elektrik alışverişleri daha çok güneyde yoğunlaşmıştır. Güney Afrika, net ihracatçı kimliğiyle kıtadaki elektrik ticaretinde öne çıkmakta, Zimbabwe nin elektrik arzında belirgin roller oynamaktadır. Yeni devreye aldığı hidroelektrik yatırımları ile birlikte Mozambik, net ithalatçı kimliğinden çıkmış, net ihracatçı konumuna gelmiştir.

6 Tablo 2.a: İlgili ülkeler ile bölgelerin seçilmiş yıllardaki toplam net elektrik dışalım değerleri (GWh). Ülkeler / Bölgeler t Benin Botswana Cezayir Fas Fildişi Sahilleri Gana Güney Afrika Kenya Kongo Kongo Dem. Cum Libya Mısır Mozambik Namibya Nijerya Tanzanya Togo Tunus Zambiya Zimbabve Diğer Afrika Ülkeleri Afrika Hindistan Kamboçya Malezya Moğolistan Nepal Tayland Vietnam Diğer Asya Ülkeleri Asya Çin Halk Cum Hong Kong Çin Azerbaycan Belarus Ermenistan Estonya Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Letonya Litvanya Moldova Özbekistan Rusya Federasyonu Tacikistan Türkmenistan Ukrayna Eski SSCB Arnavutluk Bosna ve Hersek Bulgaristan Hırvatistan Makedonya Romanya Sırbistan Slovenya OECD Dışı Avrupa

7 Tablo 2.b: İlgili ülkeler ile bölgelerin seçilmiş yıllardaki toplam net elektrik dışalım değerleri (GWh). Ülkeler / Bölgeler t Arjantin Bolivya Brezilya Ekvator El Salvador Guatemala Honduras Kolombiya Kosta Rika Nikaragua Panama Paraguay Şili Uruguay Venezuela Diğer Latin Amerika Ülkeleri Latin Amerika Bahreyn Irak İran İsrail Lübnan Suriye Ürdün Ortadoğu OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı Almanya Avusturya Belçika Çek Cum Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya Lüksemburg Macaristan Norveç Polonya Portekiz Slovakya Türkiye Yunanistan OECD Avrupa Amerika B. D Kanada Meksika OECD Kuzey Amerika Avustralya Güney Kore Japonya Yeni Zelanda OECD Pasifik OECD Üyesi Ülkeler Toplamı

8 4. Sonuçlar Ulusal elektrik ağlarının bölgesel entegrasyonuna yönelik girişimlerin yoğunluk kazanmasıyla birlikte, sınır ötesi elektrik enerjisi ticaretinin kapsamı ve hacmi hızla büyümekte, elektrik enerjisi alışverişlerinin teknik, ekonomik, finansal, çevresel vb. doğrudan ve/veya dolaylı etkileri olmakta, ek maliyetler ile riskler yaratabilmektedir. Sınır ötesi elektrik enerjisi ticareti, dolayısıyla uluslararası elektrik entegrasyonları enerji güvenliği olgusu kapsamında dikkate alındığında, oldukça farklı, karmaşık ve disiplinlerarası niteliklerdeki sorunlarla karşılaşılmakta, net üretici, geçiş ülkesi ve net tüketici kimliğiyle üstlenilmesi öngörülen role bağlı olarak enerji güvenliğinin, enerji arz güvenliği, ekonomik, teknolojik, çevresel, sosyal, kültürel ve askeri olarak sıralanabilecek temel boyutlarının bütünlük içinde değerlendirilmesini zorunlu kılmaktadır. Kaynaklar [1] Department of Economic and Social Affairs, Division for Sustainable Development (DESA), Multi Dimensional Issues in International Power Grid Interconnections, United Nations (UN), New York, [2] N.H. Sohtaoğlu ve D. Papur, Ulusal Elektrik Enerjisi Şebekelerinin Bölgesel Entegrasyonu ve Avrupa Birliği nin Akdeniz Havzası Odaklı Genişleme Perspektifi, Türkiye 11. Enerji Kongresi, Ekim 2009, İzmir. [3] N.H. Sohtaoğlu ve D. Papur, Avrupa Ortak Enerji Politikasında Elektrik Enterkoneksiyonlarının Önemi ve Türkiye nin Konumu, TMMOB Türkiye VII. Enerji Sempozyumu, Aralık 2009, Ankara. [4] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [5] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [6] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, [7] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [8] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [9] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, [10] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [11] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [12] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, 2008.

9 [13] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non-OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [14] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non-OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [15] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non-OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, [16] International Energy Agency (IEA), Key World Energy Statistics, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010.