PETROL FİYATLARINDA KAYDEDİLEN DEĞİŞİMLERİN MAKROEKONOMİK BÜYÜKLÜKLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİN İNCELENMESİ

Transkript

1 PETROL FİYATLARINDA KAYDEDİLEN DEĞİŞİMLERİN MAKROEKONOMİK BÜYÜKLÜKLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİN İNCELENMESİ Veysel SARICI Nazif Hülâgü SOHTAOĞLU İ.T.Ü. Elektrik Mühendisliği Bölümü Özet: Bu çalışmada, petrol fiyatlarında kaydedilen ani ve aşırı değişimlerin, başta toplam birincil enerji arzı ve gayri safi yurtiçi hasıla olmak üzere temel makroekonomik büyüklüklerde yol açtığı getirdiği etkiler, toplam petrol arzı, petrol ithalat bağımlığı, kişi başına düşen ulusal gelir ve petrol tüketimi vb. diğer unsurlar gözetilerek OECD ülkeleri kapsamında incelenmiş, Türkiye için elde edilen sonuçlar karşılaştırmalı halde sunulmuştur. Petrol piyasalarında yaşanan istikrarsızlıkların temel makroekonomik büyüklüklerde yarattığı etkiler ülkelerin yapısal özelliklerine bağlı olarak önemli farklılıklar göstermekte, belirsizlik ve risk koşullarında ülkeler ayrımında petrol fiyatları ile temel enerji büyüklükleri arasında bağımsız veya kısmen bağımsız, bağımlı veya kısmen bağımlı ilişkilerin varlığını ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: Petrol fiyatları; Toplam birincil petrol arzı; Petrol ithalat bağımlılığı; Enerji-ekonomi ilişkileri; OECD üyesi ülkeler. 1. Giriş İktisadi büyüme ile toplumsal refahın sürdürülebilirliğinde önemli roller oynayan enerji, tüm yaşamsal faaliyetlerin başlıca temel unsuru konumundadır. Ancak, petrol fiyatlarında yaşanan ani ve aşırı değişimler, küresel ve bölgesel niteliklerdeki ekonomik kriz vb. diğer öngörülemeyen etkiler, toplam birincil enerji arzı, gayri safi yurtiçi hasıla başta olmak üzere tüm makroekonomik büyüklükler üzerinde farklı etkiler yaratmakta ülkeler özelinde ilgili değişkenlerin sergilediği davranışları belirleyici unsur olarak öne çıkmaktadır. II. Dünya Savaşını izleyen dönemde, hızlı ekonomik büyümenin ana ögelerinden biri olan petrol, ülkelerin kalkınma çabalarında önemli roller üstlenmiştir yılında, Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Örgütü'nün (Organization of Arab Petroleum Exporting Countries, OAPEC), Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere birçok ülkeye petrol ihracatını durdurması enerji piyasalarını derinden etkilemiş, fiyatlar birkaç katına çıkmış, petrol ithalat bağımlılığı yüksek olan ülkelerde krizlere yol açmış, dolayısıyla ilerleyen yıllarda başta petrol olmak üzere enerji arz güvenliğinin sağlanması, enerji politikalarının kurgulanmasında temel kısıt olarak yer almıştır.

2 Petrol üretimi, tüketimi veya arzındaki gelişmelere, dolayısıyla ani ve aşırı fiyat değişikliklerinin enerji arz güvenliği üzerinde yarattığı baskıların sınırlandırılmasına yönelik faaliyetler yoğunlaşmış, ortak politikaların geliştirilip, yürütülebilmesi amacıyla 1974 yılında Uluslararası Enerji Ajansı (International Energy Agency, IEA) Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Avusturya, Belçika, Danimarka, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, Japonya, Kanada, Lüksemburg ve Türkiye tarafından kurulmuştur. Bu kapsamda, küresel ölçekte alternatif enerji kaynaklarının geliştirilmesi ve enerji verimliliğinin arttırılması, arz-talep yapısının yeniden yapılandırılması, üye ülkelerin en az 90 günlük ithalat miktarı kadar petrol stoku bulundurmaları, acil durumlarda stoklarının ortak kullanıma açılması ve paylaşılması, enerji talebinin azaltılması vb. önlemlerin alınması amaçlanmıştır [1]. Petrol fiyatlarında yaşanan güçlü değişimler gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin enerji-ekonomi büyüklüklerinde, geçici, sürekli veya dengesiz biçimde farklı etkiler yaratırken, ülkelerin ortaya koyduğu kısa, orta veya uzun vadeli iktisadi büyüme ve enerji yatırım planları üzerinde aksaklıklara yol açmaktadır. Bu çalışmada, OECD üyesi ülkelerin toplam petrol arzı, petrol ithalat gereksinimi vb diğer unsurları [2-7] dikkate alınarak, küresel petrol fiyatlarında [8] yaşanan ani ve aşırı değişimlerin, 2000 yılı fiyatları ve satınalma gücü paritesine göre hesaplanan toplam gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) ile toplam birincil enerji arzında (TBEA) oluşturduğu etkiler, yıllarını kapsayan dönemde OECD üyesi ülkeler [2-7] için irdelenmiştir. 2. OECD Üyesi Ülkelerde Petrol Arzına İlişkin Gelişmeler Petrol fiyatlarındaki değişimlerin enerji-ekonomi büyüklüklerinde oluşturduğu baskı, çoğunluğunu gelişmiş ülkelerin oluşturduğu ve petrol ithalat bağımlılığı yüksek OECD üyesi ülkeler açısından çeşitli sorunları beraberinde getirmekte, nihai enerji tüketimindeki petrol payının azaltılması amaçlanmaktadır döneminde, OECD ülkelerinin toplam birincil petrol arzındaki büyüme sınırlı kalırken, kişi başına düşen değerler gerilemiştir. OECD dışında kalan ülkelerin toplam birincil petrol arzı ise önemli miktarda yükselirken, kişi başına düşen petrol arzında daha düşük oranlı artışlar kaydedilmiştir. OECD Pasifik ve OECD Kuzey Amerika da toplam birincil petrol arzı artarken, OECD Avrupa da azalmıştır. Kişi başına düşen petrol arzı, OECD Pasifik ülkelerinde yükselirken, diğer bölgelerde gerilemiştir. İnceleme döneminde Almanya, Fransa, İngiltere ve İtalya başta olmak üzere OECD Avrupa ülkelerinde toplam birincil petrol arzı ve bu büyüklüğün kişi başına değerleri düşmüştür. Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Meksika nın oluşturduğu OECD Kuzey Amerika ülkelerinde toplam birincil petrol arzı artarken, kişi başına düşen petrol arzı Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada da azalmış, Meksika da ise yaklaşık iki katına çıkmıştır. OECD bölgeleri içinde toplam birincil petrol arzında en yüksek kat artış hızı OECD Pasifik bölgesinde gerçekleşirken, Güney Kore de söz konusu büyüklük 1971 yılına göre 2009 da yaklaşık dokuz katına ulaşmış, diğer bölge ülkelerinde sınırlı kalmıştır döneminde, Türkiye de toplam birincil petrol arzı yaklaşık üç katına çıkarken, kişi başına düşen petrol arzı geçmiş seyrini korumuştur yılında Türkiye de kişi başına düşen petrol arzı, OECD üyesi ülkelerin yaklaşık beşte biri, Avrupa ortalamasının ise yaklaşık üçte biri seviyesindedir. Toplam birincil petrol arzı ile kişi başına düşen değerleri seçilen yıllar için özetlenerek Tablo 1 de verilmiştir.

3 Tablo 1. OECD üyesi ülkelerde toplam birincil petrol arzı ve kişi başına düşen değerleri. Toplam Birincil Petrol Arzı (Mtoe) Kişi Başına Düşen Petrol Arzı (toe) t t Almanya 140,57 121,64 125,40 103,90 1,79 1,53 1,53 1,27 Avusturya 10,04 10,34 11,69 12,63 1,34 1,35 1,46 1,52 Belçika 24,82 17,96 23,26 22,98 2,57 1,80 2,27 2,13 Çek Cumhuriyeti 7,15 8,72 7,71 9,19 0,73 0,84 0,75 0,88 Danimarka 16,90 7,63 7,96 6,34 3,41 1,48 1,49 1,15 Finlandiya 10,90 9,46 8,77 8,75 2,36 1,90 1,69 1,64 Fransa 99,32 83,92 82,03 79,59 1,90 1,44 1,35 1,24 Hollanda 27,52 23,28 25,89 29,43 2,09 1,56 1,63 1,78 İngiltere 100,77 76,37 73,22 64,57 1,80 1,33 1,24 1,05 İrlanda 4,61 4,47 7,39 6,99 1,55 1,27 1,94 1,55 İspanya 30,11 45,47 62,10 60,79 0,88 1,17 1,54 1,32 İsveç 26,79 14,30 13,57 11,84 3,31 1,67 1,53 1,27 İsviçre 13,08 12,26 11,02 11,51 2,06 1,80 1,53 1,50 İtalya 79,11 83,32 86,85 66,96 1,46 1,47 1,53 1,12 İzlanda 0,48 0,62 0,70 0,84 2,33 2,43 2,49 2,63 Lüksemburg 1,37 1,48 1,97 2,32 4,01 3,87 4,49 4,64 Macaristan 7,00 8,35 6,63 6,73 0,68 0,81 0,65 0,67 Norveç 7,17 8,06 8,95 8,92 1,84 1,90 1,99 1,86 Polonya 8,33 13,04 19,16 23,85 0,25 0,34 0,50 0,63 Portekiz 4,45 10,70 14,91 11,33 0,51 1,07 1,46 1,07 Slovak Cumhuriyeti 4,37 4,49 2,82 3,38 0,96 0,85 0,52 0,63 Türkiye 9,17 23,40 30,40 25,08 0,25 0,42 0,47 0,35 Yunanistan 6,39 12,07 14,88 15,93 0,71 1,17 1,36 1,42 OECD Avrupa 640,44 601,35 647,30 593,84 1,43 1,21 1,25 1,09 Amerika Birleşik Devletleri 722,01 756,84 871,15 800,13 3,48 3,03 3,08 2,60 Kanada 71,91 76,51 87,10 88,27 3,27 2,76 2,84 2,63 Meksika 25,47 80,26 90,23 99,49 0,51 0,99 0,92 0,93 OECD Kuzey Amerika 819,40 913, ,48 987,88 2,93 2,54 2,55 2,20 Avustralya 24,15 31,20 34,15 40,35 1,83 1,82 1,77 1,87 Güney Kore 10,59 49,73 99,04 91,49 0,32 1,16 2,11 1,88 Japonya 198,85 250,42 255,21 202,04 1,89 2,03 2,01 1,59 Yeni Zelanda 3,51 3,51 5,71 6,29 1,23 1,01 1,47 1,45 OECD Pasifik 237,09 334,86 394,11 340,18 1,54 1,79 2,00 1,68 OECD Üyesi Ülkeler Toplamı 1.696, , , ,90 1,92 1,77 1,85 1,61 OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı 575, , ,96 0,20 0,28 0,26 OECD üyesi ülkelerin petrol ithalat gereksinimi ve ithalat bağımlılığı, seçilmiş yıllar için Tablo 2 de özetlenmiştir yıllarını kapsayan dönemde, petrol ithalatı OECD üyesi ülkeler toplamı ile birlikte OECD Kuzey Amerika ve OECD Pasifik bölgelerinde artarken, OECD Avrupa da ise üçte bir oranında azalmıştır yılında 1971 yılına kıyasla petrol ithalatı Türkiye de yaklaşık dört katına ulaşırken, Almanya, Fransa, İngiltere ve İtalya da gerilemiştir. Analiz döneminde petrol ithalatı, Amerika Birleşik Devletleri nde iki kattan fazla artarken, Kanada ve Meksika 1971 yılında petrol ithal ederken, izleyen yıllarda petrol ihracatı yapar konuma gelmişlerdir döneminde Güney Kore nin petrol ithalatı yaklaşık on katına çıkmıştır.

4 OECD üyesi ülkeler toplamı ile OECD Avrupa dan farklı olarak Türkiye de 1971 yılında %66,74 olan petrol bağımlılığı, 2009 yılında %97,01 düzeyine çıkmıştır. OECD üyesi ülkelerin petrol üretimi ve ithalatındaki değişimden önemli ölçüde etkilenen bağımlılık düzeyi, 1970 lerin ortalarında en yüksek seviyeye ulaşırken, izleyen dönemde Norveç ve İngiltere de bulunan yeni petrol sahalarıyla üretim artmış, petrol ithalat bağımlılığı 1979 yılından sonra büyük oranda azalmıştır. Tablo 2. OECD üyesi ülkelerin petrol ithalat gereksinimi ve ithalat bağımlılığı. Petrol İthalatı (Mtoe) Petrol İthalat Bağımlılığı (%) t t Almanya 141,34 122,12 126,89 110,61 100,55 100,39 101,19 106,46 Avusturya 7,80 9,63 10,98 12,04 77,69 93,13 93,93 95,33 Belçika 28,80 22,60 30,13 31,32 116,04 125,84 129,54 136,29 Çek Cumhuriyeti 7,35 8,58 7,51 9,21 102,80 98,39 97,41 100,22 Danimarka 18,68 2,73-8,49-4,99 110,53 35,78-106,66-78,71 Finlandiya 11,85 10,34 10,24 9,82 108,72 109,30 116,76 112,23 Fransa 103,93 85,91 89,84 86,05 104,64 102,37 109,52 108,12 Hollanda 36,02 31,17 42,31 46,56 130,89 133,89 163,42 158,21 İngiltere 111,03-11,00-46,72 7,03 110,18-14,40-63,81 10,89 İrlanda 5,11 5,06 8,02 7,87 110,85 113,20 108,53 112,59 İspanya 33,59 49,66 71,50 71,30 111,56 109,21 115,14 117,29 İsveç 29,23 15,28 15,73 14,84 109,11 106,85 115,92 125,34 İsviçre 13,74 13,19 12,11 12,96 105,05 107,59 109,89 112,60 İtalya 87,88 85,14 87,96 67,28 111,09 102,18 101,28 100,48 İzlanda 0,55 0,73 0,94 0,95 114,58 117,74 134,29 113,10 Lüksemburg 1,41 1,62 2,34 2,50 102,92 109,46 118,78 107,76 Macaristan 5,12 6,43 5,21 5,68 73,14 77,01 78,58 84,40 Norveç 7,46-72,50-156,39-106,99 104,04-899, , ,44 Polonya 8,76 14,31 19,83 24,67 105,16 109,74 103,50 103,44 Portekiz 5,40 11,92 16,03 13,04 121,35 111,40 107,51 115,09 Slovak Cumhuriyeti 4,19 4,50 2,63 3,08 95,88 100,22 93,26 91,12 Türkiye 6,12 21,24 29,25 24,33 66,74 90,77 96,22 97,01 Yunanistan 7,44 14,34 19,32 18,38 116,43 118,81 129,84 115,38 OECD Avrupa 682,80 453,01 397,15 467,54 106,61 75,33 61,35 78,73 Amerika Birleşik Devletleri 189,57 374,40 549,54 521,00 26,26 49,47 63,08 65,11 Kanada 1,79-14,86-39,04-66,41 2,49-19,42-44,82-75,24 Meksika 0,55-70,35-75,58-55,18 2,16-87,65-83,76-55,46 OECD Kuzey Amerika 191,91 289,19 434,93 399,42 23,42 31,65 41,48 40,43 Avustralya 11,25 5,10 3,55 19,16 46,58 16,35 10,40 47,48 Güney Kore 10,73 51,72 109,50 105,37 101,32 104,00 110,56 115,17 Japonya 219,84 263,30 270,04 207,49 110,56 105,14 105,81 102,70 Yeni Zelanda 4,05 2,34 4,50 4,69 115,38 66,67 78,81 74,56 OECD Pasifik 245,88 322,46 387,60 336,71 103,71 96,30 98,35 98,98 OECD Üyesi Ülkeler Toplamı 1.120, , , ,67 66,04 57,55 58,36 62,63 OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı , , ,66-208,65-90,47-94,74

5 % Değişim 3. Petrol Piyasalarındaki Gelişmeler Küresel ölçekte etkili olan ilk petrol krizi, 1957 yılında ticaretin yoğun olduğu ana geçiş güzergahlarından biri olan Süveyş Kanalına hakimiyet kurma mücadelesi esnasında gerçekleşmiş, günde yaklaşık iki milyon varil arz eksikliği yaşanmıştır [9]. İzleyen yıllarda ise, Arap-İsrail savaşları, İran devrimi, Irak-İran savaşı, Irak ın Kuveyt i işgali, Venezuela petrol grevi, Irak ın işgali vb. diğer olaylar petrol arzında büyük miktarda azalmaya yol açmıştır. Petrol fiyatlarındaki ani ve aşırı fiyat dalgalanmalarında arz boyutundaki belirsizlikler etkili olurken; petrol ithal eden ülkelerdeki talep gelişimi, ithalat yapılan ülkelerdeki mevut koşullar, petrolün ağırlıklı olarak kullanıldığı sektörler vb. diğer faktörler belirleyicilik üstlenmektedir. Kaydedilen gelişmeler ışığında 2000 yılı dolar fiyatlarıyla hesaplanan küresel petrol fiyatlarındaki yüzde değişim Şekil 1 de sunulmuştur. 250,00 200,00 150,00 100,00 50,00 0,00-50,00 Şekil 1. Küresel petrol fiyatlarının değişimi. Küresel petrol fiyatlarında gerçekleşen değişimler, ülkelerin veya bölgelerin sahip olduğu gelişme dinamiklerine göre makro ölçekteki enerji-ekonomi büyüklükleri üzerinde farklı etkiler yaratmaktadır. Toplam birincil enerji arzı ve gayri safi yurtiçi hasıla arasındaki ilişkinin gücü; petrol fiyatlarında yaşanan ani ve aşırı dalgalanmalar, küresel ve bölgesel ekonomik krizler vb. diğer öngörülemeyen etkiler ile zayıflamaktadır. 4. Makroekonomik Büyüklükler Üzerinde Petrol Fiyatlarının Etkileri Petrol fiyatlarında yaşanan değişimlerin toplam birincil enerji arzı ve gayri safi yurtiçi hasıla üzerindeki etkileri, ülkelerin petrol ithalat bağımlılığının yanı sıra gelişmişliğe göre farklılıklar göstermektedir. Petrol fiyatlarında ani ve aşırı değişimlerin yaşandığı dönemlerde, petrol ithalat bağımlılığı, petrol ithalatı, birincil petrol arzı yüksek olan OECD ülkelerinin toplam birincil enerji arzı ve gayri safi yurtiçi hasıla büyüklükleri kayda değer seviyede değişmektedir.

6 % Değişim OECD üyesi ülkelerin toplam birincil enerji arzı, petrol fiyatlarındaki değişimden gayri safi yurtiçi hasıla büyüklüğüne göre daha fazla etkilenmektedir. Bununla birlikte, söz konusu etkinin gücü ve yönü değişirken, petrol fiyatlarındaki artış veya azalış temel enerji büyüklüklerinde gecikmeli olarak ortaya çıkabilmektedir. Türkiye ile OECD bölgeleri için gayri safi yurtiçi hasılanın değişimi Şekil 2 de verilmiştir. Gayri safi yurtiçi hasıla, OECD üyesi ülkelerde petrol fiyatlarındaki değişimlere karşı kırılgan yapı sergilerken, OECD dışındaki ülkelerde ise tam aksi söz konusudur , 1980, 1990 ve 2000 yıllarında petrol piyasalarında yaşanan ani fiyat değişiklikleri, OECD üyesi ülkelerde anılan büyüklüğü azaltıcı yönde etkilerken, OECD dışındaki ülkeler toplamında sınırlı etki oluşturmaktadır. Küresel petrol fiyatlarındaki değişimler gayri safi yurtiçi hasıla üzerinde, Kuzey Amerika da diğer OECD bölgelerine göre daha fazla etkili olmaktadır. Anılan büyüklük, OECD Avrupa da daha kararlı ve durağan yapısı ile dikkati çekmektedir. 12,00 8,00 4,00 0,00-4,00-8,00 Türkiye OECD Üyesi Ülkeler Toplamı OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı OECD Avrupa OECD Kuzey Amerika OECD Pasifik Şekil 2. Türkiye ile OECD bölgeleri için gayri safi yurtiçi hasılanın yüzde değişimi. Petrol krizlerinin gayri safi yurtiçi hasılada oluşturduğu baskı Türkiye de, gelişmiş ülkelere göre daha fazla gerçekleşirken, ani etkiler görülmektedir. Gayri safi yurtiçi hasıladaki değişim, başta Almanya, Fransa, İngiltere, olmak üzere OECD Avrupa nın gelişmiş ülkelerinde yavaş ve geç oluşmaktadır. İspanya ve İtalya söz konusu gelişmiş ülkelerden farklı özellikler gösterirken, anılan büyüklüğün değişiminde petrol fiyatlarının etkileri daha güçlüdür. Meksika da, gayri safi yurtiçi hasılanın değişimi diğer OECD Kuzey Amerika ülkelerine kıyasla daha belirgin olmasına rağmen, petrol fiyatlarının etkileri gecikmeli olarak ortaya çıkmaktadır. Gayri safi yurtiçi hasılanın değişimi Güney Kore de daha kuvvetli iken, Avustralya, Japonya ve Yeni Zelanda da göreli olarak kararlı ve durağandır.

7 % Değişim Petrol fiyatlarındaki değişimin OECD üyesi ülkelerin toplam birincil enerji arzındaki etkileri, negatif ve ani biçimde olmaktadır. OECD dışındaki ülkeler ise petrol fiyatlarındaki değişimlere nispeten ilgisiz kalmaktadır. Türkiye ile OECD bölgeleri için toplam birincil enerji arzının değişimi Şekil 3 te sunulmuştur. OECD Avrupa ve OECD Kuzey Amerika nın toplam birincil enerji arzındaki değişimde, benzer kırılmalar gözlenirken, OECD Pasifik bölgesinde daha belirgin etkiler oluşmaktadır. Gelişme dinamikleri ile dikkati çeken Türkiye, Polonya, Yunanistan vb. diğer ülkelerin toplam birincil enerji arzındaki değişim, gelişmiş ülkelere göre daha güçlü iken, durağanlıktan uzaktır. Petrol fiyatlarının toplam birincil enerji arzındaki etkileri, Meksika da diğer OECD Kuzey Amerika ülkelerine göre daha şiddetlidir. Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada da gelişmiş Avrupa ülkeleri ile benzerlikler dikkati çekmektedir. Güney Kore, OECD Pasifik ülkeleri arasında öne çıkarken, Türkiye, Polonya vb. diğer gelişmekte olan ülkelerle benzerlikler taşımaktadır. 15,00 10,00 5,00 0,00-5,00-10,00 Türkiye OECD Üyesi Ülkeler Toplamı OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı OECD Avrupa OECD Kuzey Amerika OECD Pasifik Şekil 3. Türkiye ile OECD bölgeleri için toplam birincil enerji arzının değişimi. Küresel petrol fiyatlarında önemli değişimlerin yaşandığı dönemlerde, gelişmekte olan ülkelerin gayri safi yurtiçi hasıla ve toplam birincil enerji arzı büyüklükleri büyük oranda örtüşürken, gelişmiş ülkelerde daha zayıf ilişki görülmektedir. 5. Sonuçlar Küresel veya bölgesel olaylar ile istikrarsızlıklar, toplam birincil enerji arzı ve gayri safi yurtiçi hasılanın büyüme dinamiklerini değiştirmekte, temel enerji büyüklükleri üzerinde baskı oluşturmakta, belirsizlikler yaratmaktadır. Öngörülemeyen etmenler nedeniyle petrol fiyatlarında yaşanan değişim, ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre belirgin farklılıklar gösterebilmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin temel enerji büyüklüklerinde, daha güçlü tepkiler dikkati çekerken, gelişmiş ülkelerde aksi durum

8 söz konusudur. Petrol fiyatlarındaki ani ve aşırı değişimlere bağlı olarak enerjiekonomi büyüklüklerinin birbirleri ile ilişkisi gelişmiş ülkelerde daha zayıf iken, gelişmekte olan ülkelerde daha belirgindir. Kaynaklar [1] International Energy Agency (IEA), IEA Response system for Oil Supply Emergencies, OECD/IEA, Paris, [2] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [3] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [4] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, [5] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, [6] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, [7] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, [8] BP, The BP Statistical Review of World Energy 2010 Edition, Londra, [9] International Energy Agency (IEA), Oil Supply Security, Emergency Response of IEA Countries, OECD/IEA, Paris, 2007.