Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 29, Ekim 2018, s Dr. Öğr. Üyesi, Ayşegül KARAKELLE Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü, burtugakademi25@gmail.com Prof. Dr. Nuran KAYABAŞI Ankara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü HATAY DA ÜRETİLEN TURİSTİK VE HEDİYELİK EL SANATLARI ÜRÜNLERİ 1 Özet Günümüzde hızla gelişen teknoloji ve kentleşme insan yaşamını birçok yönden etkilemektedir. Dünya üzerinde çeşitli kültürlerin yok olmasıyla beraber insanların eski kültürel değerleri de hızla yok olmuştur. Dolayısıyla eski kültürel değerlerin saklanarak korunması oldukça önem kazanmaktadır. Bir ulusun kültür değerlerini en iyi yansıtan öğeler olan el sanatları, asırlar boyu toplumların sanat anlayışlarını ve yaşam tarzlarını aktarmada etkin bir rol oynamıştır. Hatay, birçok kültür mozaiğini bir arada bulundurması açısından yöresel etkenler göz önüne alındığında ahşaptan cama, bitkisel örücülükten taş işlemeciliğine, ipek dokumacılığından iğne oyasına kadar oldukça geniş el sanatı potansiyeline sahip bir ildir. Geçmişle gelecek arasında adeta köprü görevi gören el sanatları, Hatay da kültürün tanıtılması açısından, hem kültür değerlerinin maddi getiri sağlayıp istihdama yapacağı katkı ve hem de yerli ve yabancı turistlerin Hatay a özgü hediyelik eşya bulabilmeleri açısından son derece önem taşımaktadır. Bu araştırmada, Hatay/Antakya da hediyelik ve turistik eşya amacıyla üretilen el sanatları ürünleri hammaddelerine göre incelenmiş ve ürün çeşitleri açıklanmıştır. 1 Bu makale Haziran 2012 tarihleri arasında Bursa Uludağ Üniversitesi tarafından düzenlenen 1 st International Interdisciplinary Social Inquiry Conference da sözlü bildiri olarak sunulmuş ve yeniden düzenlenmiştir.

2 Anahtar Kelimeler: Hatay, El Sanatları, Hediyelik Eşya, Turistik Eşya, Hammadde TOURISTIC AND GIFT HANDICRAFT PRODUCTS PRODUCED IN HATAY Abstract Nowaday, the rapidly developing technology and urbanization affects human life in many ways. With the disappearance of people of various cultures around the world but has been rapidly disappearing in the old cultural values. Therefore, the old cultural values, hiding protection of critical importance. A nation with items reflecting the cultural values of the best handıcrafts, art societies for centuries played an active role in transmitting attitudes and lifestyles. Hatay is a province in terms of having a combination of many cultural mosaic of local factors, given the glass to wood, plant knitting to stone processing, silk culture to needle embroidery wide range of that has the potential has the distinction of being. Between past and future literally handıcrafts, which serves as a bridge Hatay, in terms of promotion of culture, cultural values and provide financial returns to employment and contribution to the Hatay both domestic and foreign tourists is extremely important in terms of finding unique gift shop. In this work, Hatay/Antakya province, gift and touristic articles handicraft products, raw materials are produced according to product types were examined and explained. Key Words: Hatay, Handcrafts, Gifts, Touristic Goods, Raw Material 1.GİRİŞ Anadolu el sanatları potansiyeli bakımından çok zengindir. El sanatlarındaki bu zenginliğini, el sanatlarında kullanılan hammaddenin ve üretim tekniklerini çeşitliliği, ürünlerin yöreye tanıtan otantik özellikler taşıması ve yerli ve yabancı turistlerin tercih etmeleri gibi faktörler sağlamaktadır. El sanatları; temel olarak, insanın ana ihtiyaçlarını karşılamaya dönük, çok basit araç ve gereçlerle yapılabilen, genellikle doğada kolay bulunabilen ya da artık maddeleri hammadde olarak kullanan, yoğun emek ve yaratma gücü isteyen, ortaya çıkardığı üründe, fonksiyonel, estetik ve ekonomik olma özelliklerini birleştiren, daha çok boş zaman faaliyeti olmakla beraber asıl uğraşı olarak da yapılabilen bir çalışma ve araştırma alanıdır. El sanatlarını fonksiyonlarına, tekniklerine, hammaddelerine, yörelerine göre bazı sınıflandırmalar yapılmaktadır. El sanatları kullandıkları hammaddelere göre yedi ana grup altında incelenmektedir. Bunlar sıralanacak olursa: 1.Hammadde olarak lif işleyen el sanatları (halı, kilim, cicim, zili, sumak, keçe, kolan, işlemeler, oyalar, yazmacılık vb.) 2.Hammadde olarak ağaç işleyen el sanatları (tavla, biblolar, rahle, vazolar, mühür, kalemler, tespih, ağızlıklar, pipolar, çerçeveler, sandıklar, düğmeler, taraklar, kaşıklar vb.) 3.Hammadde olarak taş işleyen el sanatları (kolyeler, bilezikler, kemerler, küpeler, gerdanlıklar, yüzükler, tepelikler, yaka iğneleri, baston, biblolar vb.) 223

3 4.Hammadde olarak toprak işleyen el sanatları (çanak, çömlek, çini ve seramik) 5.Hammadde olarak maden işleyen el sanatları (bakır, gümüş, altın, pirinç gibi madenlerin kullanım ve aksesuar eşya yapımı) 6.Hammadde olarak deri ve hayvansal artıkları işleyen el sanatları (kullanım eşyası ve aksesuar yapımı) 7.Hammadde olarak ince dallar, saplar ve ağaç şeritleri işleyen el sanatları (sepet örücülüğü günlük kullanım eşyası ve aksesuar yapımı) şeklinde belirtilebilir (Arlı 1990:10-12). El sanatları bir ülkenin doğal, tarihsel ve kültürel özelliklerini yansıtır şekilde üretilmektedir. Böylelikle el sanatı ürünler, ülke tanıtımının unsurlarından biri olmaktadır. Turizmin gelişmesiyle birlikte ihtiyaç doğrultusunda üretilen el sanatları ürünleri günümüzde hediyelik ve turistik eşya olma özelliği kazanmıştır. Turizm, tarihte insanların ihtiyaçlarını karşılamak (giyecek, yiyecek gibi) dini ve askeri amaçlarla (savaş gibi) seyahatler şeklinde yapılırken günümüzde farklı amaçlar doğrultusunda gerçekleşmektedir. Turizmin gelişmesinde; insanların kullanabilecekleri boş zamanın çoğalması, boş zamanı değerlendirme ihtiyacının artması, sanayinin gelişmesi kişi başına düşen gelirin artarak refah düzeyinin yükselmesi, insanların ve ulusların birbirini doğal ve kültürel bakımdan tanıma istekleri gibi faktörler etken olmuştur. Bunların dışında yöreye özgü turistik hediyelik eşya tasarımında yeni fikir olabilecek konular yörede bulunan hammaddeler, yöre halkı için anlam ifade eden kişiler, bölgeye ait hayvanlar, endemik bitkiler, yöresel ürünler, yörenin özel günleri, toplumsal olayları, taşınır ve taşınmaz kültür varlıklarıdır (Aktan 1989, Yağcı 2003, Kayabaşı ve Erdoğan 2002, Yanar ve Tağı 2014). 224 Türkiye nin hemen her yöresinde özgün el sanatlarına rastlanmakta ve coğrafi farklılıkların sunduğu değişik hammadde seçenekleri çeşitli uygulamalara ve dolayısıyla çeşitli ürünlere rastlanmaktadır. Örneğin hammaddesi lif olan el sanatları ürünleri hemen hemen her yörede görülebilirken, yöredeki hammaddeye bağlı olarak, ağaç işleri (oymacılık), bitkisel örücülük (hububat sapları, ince dallar vb.), taş (lületaşı, onyx, oltu vb.), maden (bakır, gümüş vb.), toprak (çanak ve çömlek işleri, seramik vb.) işleyen el sanatları ürünlerini görmek mümkün olabilmektedir. El sanatı ürünleri, özellikle tarih ve doğa turizminin yapıldığı ve böylelikle ticari bir hareketliliğin yaşandığı yerleşim birimlerinde, hediyelik ve turistik eşya satan mağazalar aracılığıyla tüketicilere sunulmaktadır. Bu merkezlerden biri de Hatay ilidir. Hatay Türkiye nin en önemli eski yerleşim yerlerinden biridir. İl toprakları, ilk Tunç Çağından itibaren Akat Beyliği ve M.Ö yıları arasında Yamhad Krallığına bağlı bir beyliğin sınırları içerisinde yer almıştır. Daha sonra MÖ 17. yüzyıl sonlarında Hititlerin ve MÖ 1490 yıllarında Mısır ın egemenliğine girmiştir. Ardından Urartular, Asurlular ve Persler in egemenliğinde kalmıştır da Yavuz Sultan Selim bu toprakları ele geçirmiş ve Osmanlı İmparatorluğu dönemi başlamıştır. Memlûk Devletinden zapt edilen Antakya, Osmanlı İmparatorluğu nda önce Halep e bağlı bir sancak ve daha sonra kaza olarak yönetilmiştir. Bu dönemde Antakya, Asi Nehri ile Habib Neccar Dağı arasındaki dar ve meyilli alanda, 1,5-2 km² lik bir alan üzerine yerleşmiş orta büyüklükte bir şehirdi. Osmanlı İmparatorluğu nun Hatay daki hakimiyeti 1918 yılına kadar devam etmiştir (Anonim 2018a).

4 Fotoğraf 1. Hatay il haritası (Anonim 2018b). Fotoğraf 2. Antakya dan genel bir görünüm. Mondros Mütarekesinden sonra Fransız işgaline uğrayan ve 1921 yılında Türkiye Cumhuriyeti sınırları dışında kalan Antakya, İskenderun ve havalisinde İskenderun Sancağı adıyla bir yönetim kuruldu. 2 Eylül 1938 de bu sancakta kurulan Hatay Cumhuriyeti nin cumhurbaşkanı Tayfur Sökmen, başbakanı Abdurrahman Melek, meclis başkanı Abdülgani Türkmen, milli marşı İstiklal Marşı olmuştur. Hatay Devlet Meclisi 23 Temmuz 1939 tarihinde Türkiye ye iltihak kararı almıştır. 23 Temmuz 1939 da Hatay adıyla bir vilayet olarak Türkiye ye katılmıştır (Anonim 2018c). Hatay, Akdeniz Bölgesi nin doğu ucunda Suriye ve Lübnan dağları arasındaki El Bekaa Vadisi ni içine alan Gor Çukurluğu ndan oluşan bir sınır ilidir. Kuzeyden Güneybatıya doğru uzanan Nur Dağları (Amanos) ve Kel Dağ ile Suriye platoları arasında kalan ilin verimli topraklarına sahip olan Amik Ovası, batıda şerit halinde uzanan bir kıyı ovasını oluşturur. Kuzey yönünde yaklaşık 30 km. boyunca Türkiye-Suriye sınırını oluşturacak şekilde akan Asi Nehri toprakların verimliliğini artırmaktadır. Hatay ın ekonomisi hayvancılık, madencilik, ulaşım, deniz yolu, boru hattı, tarım, sanayi ve ticarete dayanmaktadır (Anonim 2018d). Çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapmış olan Hatay ili, hediyelik ve turistik eşya amacıyla üretilen el sanatları ürünleri gibi kültürel ürünler açısından da çok zenginlik göstermektedir. Bu amaçla bu araştırmada Hatay da hediyelik ve turistik eşya amacıyla üretilen el sanatları ürünleri hammaddelerine göre incelenmiş ve ürün çeşitleri açıklanmıştır. 2.MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma, Hatay/Antakya merkezinde hediyelik ve turistik amaçlı üretilen el sanatı ürünlerinin, ürün ve hammadde çeşitlerini belirlemek amacıyla planlanmış ve yürütülmüştür. Bu amaçla öncelikle Hatay/Antakya da hediyelik ve turistik el sanatları ürünlerini satan esnaf ve sanatkarlar odasına bağlı 51 ve bağlı olmayan 12 işletme olmak üzere toplam 63 işyeri tespit edilmiştir. El sanatları çerçevesinde hediyelik ve turistik eşya satışı yapan bu işyerlerine gidilerek el sanatları ürünleri ve kullanılan hammaddeleri hakkında karşılıklı görüşme yöntemi ile işyeri sahiplerinden bilgi alınmıştır. Ayrıca satış yerlerinde satılan ürünlerin çeşitleri ve kullandıkları hammaddeleri gözlem yoluyla belirlenmiş, fotoğrafları çekilmiştir. 3. ARAŞTIRMA SONUÇLARI El sanatı ürünleri, içinde oluştuğu toplumun ekonomik, sosyal, kültürel koşullarından etkilenerek biçimlenir. Dolayısıyla bu ürünler ülkeden ülkeye ilden ile farklılık göstermektedir. 225

5 Farklı kültürel mozaiğe sahip olan Hatay ilinde doğa, tarih, kültür özelliklerini yansıtan hediyelik ve turistik eşya özelliği taşıyan el sanatları tüketicilerin tercihi doğrultusunda çok çeşitlilik göstermekte ve bazı el sanatlarının üretimine devam edilmektedir. Hatay/Antakya da hediyelik ve turistik el sanatları ürünlerini satan işyerlerinde hediyelik olabilecek el sanatı ürünlerinin yanı sıra yöreye has defne sabunu, defne yağı, zeytinyağı gibi ürünler de bulunmaktadır. Fotoğraf 3. Uzun çarşıdan bir görüntü Fotoğraf 4. Hediyelik eşya mağazası Hatay da turistik ve hediyelik amaçlı üretilen el sanatları ürünleri hammaddelerine göre sınıflandırılmış ve açıklanmıştır. 3.1 Hammaddesi lif olan ürün çeşitleri Hatay da giyimde ve ev dekorasyonda kullanılan çeşitli dokuma örtüler, kilim gibi yaygı materyalleri, perde, yastık ve çanta gibi hammaddesi lif olan ürün çeşitleri bulunmaktadır. Bayan ve erkek gömlekleri, çeşitli şallar, başörtüsü, kravat, mendil ve fular gibi giyim elemanlarında genellikle hammadde olarak ipek kullanılmıştır. Ev dekorasyonunda kullanılan ipekten dokunan oda takımları, iğne oyasından yapılan masa örtüsü, fiskos örtüsü, tepsi örtüsü, bardakaltlığı gibi ürünler bulunmaktadır. Hediyelik ve turistik olarak üretilen el sanatları ürünlerinde hammadde olarak ipek dışında yapay ipek, pamuk, yün, orlon ve naylon gibi liflerden yararlanılmıştır. Hatay da ipek böceği kozasının çeşitli şekillerde kesilmesi ve farklı tekniklerde (ebru vb.) boyanmasıyla giyim aksesuarı (yaka iğnesi, gelin çiçeği, taç, kolye, küpe vb.) ve dekoratif amaçlı aksesuar (peçete yüzüğü, tablo, tepsi vb.) üretilmektedir. 226

6 Fotoğraf 5. Hammaddesi lif olan yaygı, giyim elemanları ve dekoratif ürünler 3.2 Hammaddesi ağaç olan ürün çeşitleri Tablo, saat, anahtarlık, biblo, çerçeve, şamdan, peçetelik, mücevher kutusu, kalem ve kalemlik, sandık, tavla, dama, satranç takımı, ayna çerçeveleri, ekmek sepeti, saksı ve çiçeklik, çiçek sepeti, tepsi, kaşık, şişe kılıfı, çöp sepeti, çerez sepeti, baston, dikiş kutusu, rahle gibi ürünler, hammaddesi ağaç olan ürün çeşitleridir. Hammadde olarak genellikle ceviz, kavak, gürgen vb. gibi ağaçlar kullanılmıştır. Ürünlerin yapımında oyma, yakma ve boyama teknikleri uygulanarak motif ve desenler oluşturulmuştur. Genellikle desenlendirmede yöreye özgü kültürel yapıyı yansıtan motiflerden yararlanılmıştır. 227 Fotoğraf 6.Oyma ve yakma tekniğiyle yapılmış ahşap ürünler 3.3 Hammaddesi taş olan ürün çeşitleri Hammaddesi taş olan ürün çeşitleri nihaleler, tablolar, kolye uçları, biblolar, çeşitli ebatlarda heykeller, tespihler ve sehpa gibi ürünlerden oluşmaktadır. Hammadde olarak mermer, gümüş cevheri, onix, bazalt ve turkuaz taşı gibi doğal taşlar kullanılmıştır.

7 3.4 Hammaddesi toprak olan ürün çeşitleri Fotoğraf 7. Hammadde olarak taş kullanılan ürünler Süs tabağı, tandır, vazo, duvar süsü, saksı ve çiçeklik, kase, nihale, tabak, çanak, çömlek hammaddesi toprak olan ürün çeşitleridir. Bu ürünlerin yapımında seramik, porselen, cam kullanılmıştır. Hatay da seramikten biblo, duvar süsü, fincan, porselenden süs tabağı, fincan takımı ve kâse, camdan ise gözyaşı ve parfüm şişeleri, zeytinyağlık gibi ürünler, vitray tekniği uygulanarak yapılan çeşitli dekoratif panolar, seramik ve camdan yapılan çok çeşitli takılar bulunmaktadır Hammaddesi maden olan ürün çeşitleri Fotoğraf 8.Çanak, çömlek ve cam ürünler Saat, anahtarlık, nazarlık, biblo, çerçeve, kül tablası, şamdan, süs tabağı, şekerlik, vazo, peçetelik, duvar süsü, mücevher kutusu, sigaralık, kalem ve kalemlik, ayna çerçeveleri, ekmek sepeti, saksı ve çiçeklik, fincan takımı, sini ve tepsi, cezve, çiçek sepeti, sürahi, kaşık, ibrik, kemer, kılıç, kahve değirmeni, nihale, semaver, bıçak, baston, testi, zarf açacağı, nargile ve ateşlik, dikiş kutusu, hokka, hamam tası, küpe, bilezik, kolye, gerdanlık ve yüzük hammaddesi maden olan ürün çeşitleridir. Maden olarak genellikle altın, gümüş, bakır, pirinç, çelik ve alüminyum kullanılmıştır. Bu madenler tek başına kullanılabildiği gibi başka madenlerle ya da diğer hammaddelerle ikili, üçlü, dörtlü kombinasyonlarla birlikte kullanılmıştır.

8 Fotoğraf 9. Çeşitli madenlerden yapılmış ürünler 3.6 Hammaddesi deri ve hayvansal artık olan ürün çeşitleri Hammaddesi deri ve hayvansal artık olan ürün çeşitleri, anahtarlık, mücevher kutusu, sigaralık, kalemlik, cüzdan, dikiş kutusu, yemeni, ayakkabı, bilezik, kolye, kemer vb. sedef, inci, deri bu grupta kullanılan hammaddelerdir. Özellikle mücevher kutusu, sandık kutusu ve dikiş kutusunda süsleyici amaçlı yardımcı hammadde olarak sedef kullanılmıştır. Hatay da leylek bacağı kullanılarak yapılan zambur adı verilen müzik aleti üretilmektedir. 229 Fotoğraf 10. Hammaddesi deri ve hayvansal artık olan ürünler 3.7 Hammaddesi ince dallar, saplar ve ağaç şeritleri olan ürün çeşitleri Yörede cimam ya da cimem adı verilen büyük tepsi, çerez sepeti, ekmek sepeti, saksı ve çiçeklik, şişe kılıfı, çöp sepeti, ney, mey, süpürge, çeşitli büyüklükte çantalar, nihale, kalem ve kalemlik, servislik, şapka bu grupta yer alan ürün çeşitleridir. Hammadde olarak gül, kayın, söğüt, buğday, arpa, çavdar sapları ve bataklık sazı kullanılmıştır. Fotoğraf 11. Hammaddesi ince dallar, saplar ve ağaç şeritleri olan ürünler

9 4. SONUÇ Bu araştırmada Hatay da hediyelik ve turistik eşya olarak el sanatları çerçevesinde; çeşitli örtüler, biblo, kolye, gerdanlık, küpe, bilezik, yaka iğneleri, kemer, cüzdan duvar süsleri, vazo, saat, süs tabakları, anahtarlık, kül tablası, çerçeve, mücevher kutuları, ayna, şekerlik, şamdan, fincan takımı, semaver, nargile ateşlikleri, peçetelik, sandık, kase, tavla, dama ve satranç takımları, cezve, kalem, kalemlik, kaşık, çanta, kahve değirmeni, sini ve tepsi, ibrik, sigaralık, baston, yaygı materyalleri, rahle, havan, toka, hamam tası, tabak, yastık, çeşitli şişeler, nihale, tava, dikiş kutuları, sehpa gibi kullanım, dekoratif amaçlı ve giyim aksesuarı gibi ürünler yapılmaktadır. Yöreye özgü olan bu el sanatları ürünleri bölgeye gelen yerli ve yabancı turistler tarafından hediyelik ve turistik eşya olarak tercih edilmektedir. KAYNAKLAR Anonim 2018a , Anonim2018b. &source=iu&ictx=1&fir=1vybl8_tm1yqym%253a%252c139fboyf5c_h0 M%252C_&usg=AI4_kSwcUT5SOfPFJFbN5WUbvPdJhONg&sa=X&ved=2ah UKEwiHld69oIPeAhVEiiwKHXxbBkAQ9QEwAXoECAUQBg#imgrc=1vYB L8_tM1YqYM: Anonim 2018c. D= Anonim 2018d , Aktan, Oğuz. El Sanatları (Bir Sanayi Üretim Biçiminin Anadolu daki Tarihsel Çerçevesi ve Uygulama Alanından Bir Kesit). Ankara: Makro Yayıncılık, Arlı, Mustafa. Köy El Sanatları. Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Baskı Ofset Ünitesi, Kayabaşı, Nuran ve Erdoğan, Zeynep. Ankara da Hediyelik ve Turistik Eşya Mağazalarında Bulunan El Sanatları Ürünlerinin Çeşidi, Hammaddesi ve Turist Tercihleri Üzerinde Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Mezunları Derneği Yayınları Bilim Serisi: 1. Ankara: Ünal Ofset: Matbaacılık Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi. 67 s, Yağcı, Özcan. Turizm Ekonomisi. Ankara: Detay Yayıncılık, 2003.

10 Yanar, Ayşem ve Tağı Özkan, Sema. Burdur İline Ait Coğrafi İşaretlerin Belirlenmesi ve Özgün Turistik Hediyelik Eşya Tasarım Önerileri, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi ART-E, Teke Yöresi Kültürel Değerleri Özel Sayısı, 29-41, *Bu araştırmada kullanılan fotoğraflar yazar Ayşegül KARAKELLE tarafından çekilmiş ve kayıt altına alınmıştır. 231