Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 84, Aralık 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 84, Aralık 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Öğr. Gör. Abdullah AKMAZ Mersin Üniversitesi, Turizm Fakültesi aakmaz@mersin.edu.tr Öğr. Gör. Metin SÜRME Gaziantep Üni.Tur. ve Otel İşlt. M.Y.O. surmemetin@gmail.com SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS KAPSAMINDA MEVLEVİ SEMA TÖRENLERİ Öz Dünya tarihinde önemli yer edinen devletlerin en önemli enerji kaynakları manevi kültürleridir. Bu noktada bizlerin manevi değerler açısından zengin kılan kültürel değerlerin başında hiç şüphesiz Mevlevilik gelmektedir. Mevlana nın hayatı, fikirleri, düşünce ve davranışları birçok araştırmaya konu olmuş özellikle insanlığa ışık tutan Mesnevi isimli kitabı birçok araştırmacı tarafından incelenmiştir. Bununla birlikte günümüzde hala etkisini devam ettiren yerel bir değer olarak kalmayıp uluslararası boyuta taşınan 2008 Yılında ise UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirasının Temsili Listesi ne alınan Mevlevi Sema Törenleri somut olmayan kültürel miras unsuru olarak bir kültürel değer ve en önemli inanç turizmi ürünleri arasında bulunmaktadır. Bu araştırma somut olmayan kültürel miras unsuru olan Mevlevi Sema Törenlerinin ve Mevleviliğin literatür taraması yapılarak turistik ürün olarak mevcut kullanımı üzerinde durmak, ülke turizmine olan katkısını incelemek ve bu alanda öneriler ortaya koyarak literatüre katkı sağlanması amaçlanmıştır. Anahtar kelimeler: Mevlâna, Mevlevi Sema Törenleri, Turizm

2 MEVLEVI SEMA CEREMONIES WITHIN THE SCOPE OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE Abstract The most important energy sources of the states that have an important place in world history are their spiritual cultures. At this point, Mevlevilik is the first one of the mystical values that make us rich in spiritual values. Mevlana's life, ideas, thoughts and behaviors have been the subject of many researches especially, his book called Mesnevi which sheds light on humanity has been examined by many researchers. Moreover, it has continued influence today so it does not have only a local value, it has also international dimension. In 2008, The Mevlevi Sema Ceremonies, which were taken to the UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, are a cultural value and the most important faith tourism as one of the tourism products. This research focuses on the use of Mevlevi Sema Ceremonies and Mevlevi, which is an intangible cultural heritage element, as a touristic product by making a literature review, to examine the contribution to tourism sector, to contribute to the literature by offering some suggestions. Keywords: Mevlâna, Mevlevi Sema Ceremonies, Tourism Mevleviliğe Genel Bir Bakış Mevlevilik Hazreti Mevlana Celaleddin Rumi nin 1273 yılında vefatından sonra onun ile ve öğretilerini yaymak amacıyla Konya merkezli kurulmuş tarikattır (Bademci, 2018:18). Tarikatın kurucuları oğlu Sultan Veled ve Çelebi Hüsameddin dir. Mevlevilik tarikatında çelebi unvanı Mevlana nın halifesi olarak ondan sonra görev alan kişiye verilmiştir. Hüsameddin den sonra çelebilik makamına Sultan Veled geçmiş Sultan Veled den sonra ise babadan oğula geçmesi veya aile içinde el değiştirmesi gelenek haline dönüşmüştür (Eraydın, 2004: 359). Tarikatın her ne kadar kuruluşunda Mevlana nın 11 yıl halifeliğinin yapan Çelebi Hüsameddin öncülük etmiş olsa da tarikatlaşma faaliyeti Sultan Veled zamanında başlamıştır (Işın, 2004: 95-98). Mevlevilik ile ilgili asıl usul, esas, ayin ve kılık kıyafet tespiti ise şahsi gayretleri vesilesiyle Ulu Arif Çelebi zamanında belirlenmiş (Yüce, 1998: 128), XV. Yüzyıla kadar ise Mevlevilik ile ilgili tüm esas ve usuller belirlenerek bir daha değişmemek üzere son şeklini alarak günümüze kadar gelmiştir (Tanrıkorur, 2000: 61). Ulu Ari Çelebi nin gayretleri ile Anadolu nun farklı yerlerinde Türkmen Beyliklerinin ve Moğol İlhanlı yöneticilerinin kurduğu ikili ilişkiler sebebiyle yayılmıştır. Bilhassa XIV. Yüzyılda açılan Mevlevilik ile ilgili kültür merkezleri ve tekkelerden sonra mahalli otoriteler ile aydın çevrelerin ilgisine mahzar olan Mevlevilik bu tarihten sonra Anadolu da yayılması hızlanmıştır (Gölpınar, 2006: 63-72). XIII. Yüzyıl sonlarına doğru Konya merkezli kurulan tarikat XIV. Yüzyılda Batı Anadolu da bu süreçte yeni yeni kurulmaya başlayan Anadolu Beyliklerinde etkili olmuştur. XIV. Yüzyıl ortalarına doğru ise Mevleviliğin korumasını Karamanoğlu Beyliği üstlenmiştir. Bu durum sürekli o süreçlerde bu durum Osmanlı Devleti nin dikkatini çekmiş ve Mevlevilik ile ilgili Osmanlı Devleti yayılmasını geciktirmiştir. Ancak Ulu Ahmet Çelebi nin gayretleri ile Osmanlı Devleti sınırlarına da kısa zamanda Mevlevilik girmiştir. XV. Yüzyılda ise Divane Mehmet Çelebi döneminde devletin bir tarikatı haline gelen Mevlevilik siyasi ve maddi imtiyazlar elde etmiştir. Bu durum Balkanlar ve Akdeniz de Mevleviliğin yayılmasına vesile olmuştur (Ba- 426

3 demci Fikret, 2018: 19) yılına kadar Konya da faaliyetlerini yürüten dergâh 1925 yılında çıkarılan Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması ile ilgili kanun gereği Konya da ki Mevlâna Dergâhı kapanmıştır. Bu tarihten sonra tarikatların faaliyetlerinin yasaklanmasıyla birlikte o dönemde Mevlevi tarikatının başında olan Çelebi Abdülhalim oğlu Muhammed Bakır Çelebi yi şeyh olarak Halep e atamış ve tarikatın merkezi Konya dan Halep e taşınmıştır. Bu tarihten sonra Anadolu da ki Çelebilik makamı son bulmuştur. Bu tarihten sonra 1944 yılına kadar Halep te faaliyetlerini yürüten dergâh Hatay Meselesi sebebiyle Suriye ve Türkiye Cumhuriyeti nin aralarının açılması sebebiyle Suriye yönetimi Halep Mevlevihane sini kapatmış ve Çelebilik makamına son vermiştir (Önder, 2002: 150). Mevlevi Sema Törenleri Sema kavramını iki türde incelemek gerekir. Tasavvufi anlamda kullanılmayan sema kavramı gökyüzü, gök anlamında kullanılırken, tasavvufi anlamda sema kavramı Arapça sem kökünden gelen işitme, duyma, dinleme gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bu noktada tasavvufi olarak sema kavramına bakacak olursak Arapça anlamında yola çıkarak Mevlevi dervişlerinin ilahi sesleri işitip kendinden geçip raks etmesi olarak açıklanmıştır (Uzun, 2014: 35). Mevlâna nın 22. kuşak torunlarından Esin Çelebi Bayru, Sema nın her bir parçasının farklı anlamlara ve güzelliklere sahip olduğunu Sema Törenlerinde sema edilen alanın şeklinden, postların rengine, semazenlerin giydiği giysilerden yapılan her harekete kadar hepsinin bir anlam ve sembol olduğunu ifade etmiştir (Bayru,2006: 237). Buna göre: Dairevi bir alana sahip olan Semahane kâinatı, Şeyhin oturduğu post Mevlana nın makamını, Kırmızı renk Vuslat ı yani Allah a kavuşmayı temsil etmektedir. Mevleviliğe yeni giren kişinin ise oturduğu post rengi siyahtır. Siyah renksizliğin rengi olarak bütün renkleri barındırır ve tevhidi temsil eder. Derviş belli bir süre yol alıp bilgilendikten sonra beyaz posta oturmaya hak kazanır (Tarhan, 2007: 183). Bütün bu sembol ve işaretlerin hepsi belirli bir anlam ve amacı temsil etmektedir. Sema sağdan sola kalbin etrafında dönerek, bütün insanları, bütün yaratılmışları, bütün kalbiyle sevgi ve aşkla kucaklayış anlamına gelmektedir. Sema töreni 7 bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, İlahi aşkı temsilen Peygamber Efendimiz Hazreti Muhammed Mustafa (S.A.V.) temsilen bir naat ile başlar. İkinci bölümde ise Bu methiyeden sonra bir kudüm (mehter takımlarında ve genellikle Mevlevi tekkelerinde kullanılan, metal kâseli küçük iki davuldan oluşan usul vurma çalgısı) darbesi duyulur. Bu vuruş Allah'ın (C.C.) kainatı yaratışındaki "kün=ol" emrini temsil eder. Üçüncü bölümde her şeye can veren "Nefesi" temsil eden bir ney taksimi duyulur. Dördüncü bölüm, Sultan Veled devridir. Bu Semazenlerin birbirine üç kere selam vererek, bir peşrevle dairevi yürüyüşüdür. Beşinci Bölüm Semazen üstündeki siyah hırkayı çıkararak, sembolik olarak, hakikate doğar, kollarını bağlayarak bir (1) rakamını temsil eder böylece Allah'ın birliğine şahadet eder. Şeyh Efendi elini öperek Sema ya girme izni alır, Sema'ya baslar. Birinci Selâm, insanın, bilgiyle hakikate doğarak, Yüce Yaradan'ını ve kendi kulluğunu idrakidir. İkinci Selâm, insanın yaratılıştaki nizami, azameti müşahede ederek, Allah ın kudreti karşısında hayranlık duymasıdır. Üçüncü Selâm, insanın hayranlık ve minnet duygusunun aşk'a dönüşmesiyle, aklın "aşk"a kurban oluşudur. Dördüncü Selâm ise, insanın manevî yolculuğunu tamamlayıp, kaderine razı olarak, yaratılıştaki vazifesine, kulluğuna dönüsüdür. Bu Selâma Şeyh Efendi ve Semazen başı da iştirak ederler. Semâ töreninin altıncı bölümünde bilhassa "Meşrik de Allâh'ındır, magrib de. Hangi tarafa dönerseniz, Allah'ın yüzü oradadır. Çünkü Allâh Vasi'dir, Alîm'dir" ayetinin okunduğu Kuranı Kerîm tilâvetiyle devam eder. Yedinci bölümde Semâ töreni, bütün peygamberlerin, şehitlerimizin ve bütün inananların ruhları için okunan bir 427

4 Fatiha ve devletimizin selâmeti için bir dua ile son bulur ( /sema-gosterisi.html, Erişim Tarihi: ). Başlangıçta Mevlâna da aşk ile ritüelleri belirli olmayan klasik bir şekilde başlayan Sema, Şems Tebriz inin teşviki ile dönme şeklinde tezahür etmiş ve kısa zamanda devrin ileri gelenleri tarafından ilgi görmüş yarı dini bir eğlence olarak gerçekleştirilmeye başlanmıştır (Yazıcı, 1963: ). Toplu bir şekilde gerçekleştirilen bu Sema ayinleri, Bazen Mevlana nın bulunduğu medresede, bazen Hüsameddin Çelebi nin evinde, bazen de devrin ileri gelenlerinin evlerinde veya Sadreddin Konevi nin medreselerinde tertip edilmekteydi (Eflâkî, 1986: 95, 164, 175,196) yılında sonra yaklaşık yıl Mevlâna Anma Törenleri gerçekleştirilmemiş, Konya da Mevlâna Türbesinin müze olmasının dışında hiçbir faaliyet gerçekleştirilmemiş ve unutulmaya yüz tutmuştur. Aralık 1950 yılından sonra ilk defa uzun yıllar sonra Şeb-i Arus töreni gerçekleştirilmiş ve o tarihten sonra ise bir gelenek haline dönüşmüştür (Uzun, 2014: 38). Günümüze ise Sema Törenleri başta Şeb-i Arus olmak üzere Müslümanlarca kutsal sayılan günlerde, özel gün ve gecelerde Mevlevi dervişleri ve semazenlerce yapılmaktadır (Tarhan, 2007: 186). UNESCO İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Kültürel Mirası Başyapıtları Programı çerçevesinde 2005 yılında Başyapıt olarak ilan edilmiş, 2008 Yılında ise UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirasının Temsili Listesi ne ülkemiz adına kaydettirilerek tüm dünyaya tanıtılmıştır ( Erişim Tarihi: ). Mevlâna/Mevlevi Sema Töreni Etkinlikleri ve Turizme Katkıları Her yıl 1-17 Aralık tarihleri arasında uluslararası çapta Hazreti Mevlana yı anma etkinlikleri düzenlenmektedir. Bu tarihler aralığında Belediyeler, STK ve Diğer Devlet Kurumları vasıtasıyla sempozyumlar, paneller, konferanslar, sergiler, festivaller, filmler, belgeseller gibi çeşitli etkinlikler gerçekleştirilmektedir. Özellikle Konya ile bu tarihlerde turizm açısından yılın en hareketli dönemini geçirmektedir. Bununla birlikte Konya Büyükşehir Belediyesi tarafından Konya Mevlâna Kültür Merkezinde yılın her haftası Cumartesi günleri ücretsiz olarak Sema Törenleri gerçekleştirilmektedir Mevlâna etkinlikleri yıl boyunca sadece Konya değil Türkiye nin birçok ilinde hatta ülke sınırları ile de kalmayıp uluslararası platformlarda gerçekleştirilmektedir. Gerçekleştirilen bu programlar içerisinde sempozyum konferans, sema törenleri vb. etkinliklerin yanında Uluslararası Mevlâna Bisiklet Turu, Mevlâna Yol Koşusu, Fotoğraf ve Kompozisyon yarışmaları gibi etkinlikler, bunun yanında Mevlâna ve ailesinin Konya ya gelişinin yıldönümü etkinlikleri, Konserler, Şiir akşamları, Mevlevi mutfağı sunumu gibi çeşitli etkinlikler özellikle Konya merkezli olmak üzere uluslararası boyutta gerçekleştirilmektedir (Yarar, 2010: 86-90). 428 Tablo -1: 2016 Yılında En Çok Ziyaret Edilen 10 Müze Erişim Tarihi:

5 1 Konya Mevlâna Müzesi İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi İstanbul Ayasofya Müzesi Denizli Hierapolis (Pamukkale) Örenyeri İzmir Efes Örenyeri Nevşehir Göreme Örenyeri Aksaray Ihlara Vadisi Örenyeri Nevşehir Hacıbektaş Müzesi İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi Harem Bölümü Nevşehir Derinkuyu Yeraltı Şehri Konya nın inanç turizmi açısından önemi çok büyüktür. Unesco nun 2007 yılını Dünya Mevlâna Yılı olarak ilan etmesi neticesinde Birleşmiş Milletlere üye 170 ülke düzenlemiştir. Bu şekilde yurt içi ve yurtdışı gerçekleştirilen faaliyetler ile hem ülke turizmi tanıtılmış hem de ülkemizde inanç turizmi açısında çok önemli bir konumda olan Mevlana yı dünya sembolü haline getirmede büyük bir adım atılmıştır (Ulusan, 2010: 246, Elgeren, 2016: 516). Bu gibi durumlar Mevlâna Müzesi ve etkinliklerini dünyanın birçok farklı ülkesinden, farklı kültür ve inanışa sahip pek çok ziyaretçiyi kendine çeken evrensel bir inanç turizm destinasyonu merkezi haline getirmiş ve Tablo-1 de görüldüğü gibi 2016/2017 yıllarının verilerine göre Türkiye de en çok ziyaret edilen destinasyon merkezi Mevlâna Müzesi olmuştur (Kervankıran ve Eryılmaz, 2017: 283). 429 Tablo -2: 2017 Yılında En Çok Ziyaret Edilen 10 Müze 2 1 Konya Mevlâna Müzesi İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi İstanbul Ayasofya Müzesi Nevşehir Hacıbektaş Müzesi Ankara Cumhuriyet Müzesi İstanbul Topkapı Sarayı- Harem Dairesi İstanbul Arkeoloji Müzeleri Erişim tarihi:

6 8 Antalya Aziz (St.) Nikolaos Müzesi Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi Mevlevi Sema Törenlerinin Turistik Ürün Olarak Geliştirilmesine Yönelik Alternatif Öneriler İnsanlığın yaşadığı her yerde bir kültür ve bu kültürün aktarıldığı insanlar vardır. İnsanoğlu yaşadıkça kültürel değerler üretmeye ve kendinden sonra gelen nesle bırakmaya devam eder. Somut olmayan kültürel değerler kültürel zenginliğin en önemli bir göstergesi olmakla beraber bu değerlerin gelecek nesillere doğru ve orijinal bir şekilde aktarılması gerekir (Toylan vd., 2017: 227). Bu sebeple somut olmayan kültürel mirasın gelecek nesillere sağlıklı bir şekilde aktarımının sağlanması için sürdürülebilirliğinin sağlanması, turistik bir ürün haline dönüştürülmesi bunu yaparken de korunması gerekmektedir. Turistik bir ürünü geliştirmek planlı ve programlı hareket edilmesi gereken bir süreçtir. Bu sebeple Mevlevi Sema Töreni etkinliklerinin daha geniş bir alana yayılarak etkin ve tercih edilecek, farklı bölge ve yörelerde hatta uluslararası platformalar da daha da çok talep edilen bir ürün haline getirilmesi için etkili bir pazarlama metodu belirlenmeli, tüketiciye sunulacak olan alternatifler tespit edilerek bu alternatifler üzerinde tüketici odaklı çalışmalar yapılmalı ve daha sonra bu çalışmalar neticesinde tespit edilen eksiklikler giderilerek pazara sunulmalıdır. 430 Somut olmayan kültürel miras unsurları plansızlığı geri dönüşü mümkün olmayan sıkıntılara sebep olmakta, bununla birlikte yanlış pazarlama faaliyetleri ile orijinalliğini kaybetme, yozlaşma, gerçek anlam ve önemine göre değerlendirilmemesi gibi birtakım sorunlar ile karşı karşıya kalınmaktadır. Bu sebeple bu ürünlerin pazarlamasında ciddi plan ve programlar yapılarak ilerlenmesinde fayda vardır. Ayrıca Mevlevi Sema Törenleri ve bunun gibi kültürel anlamda ilgili kişilerin, akademisyenlerin somut olmayan bu kültürel mirasımızın önemini tespit ederek sürdürülebilirliğinin arttırması ve turistik bir ürün olarak geliştirilmesi noktasında çalışmalar yapması daha da gelişmesine imkan sağlayacaktır. Bir diğer yapılabilecek olan faaliyetler arasında somut olmayan kültürel değerlerin turistler tarafından deneyimlenmesinin sağlanmalı ve gerçekleştirilen pazarlama yöntemlerinde bu unsurların da ön plana çıkarılarak tanıtımının yapılması faydalı olacaktır. KAYNAKLAR Bademci Fikret, (2018), Mevleviliğin Somut ve Somut Olmayan Kültürel Mirasın Bütünleşik Korunması, Eskişehir. Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı. Bayru, Esin Çelebi, (2006), Semâ, İnsanlığın Aynası Mevlâna (237), Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya. Eflâkî, Ahmed, (1986); Ariflerin Menkıbeleri-Mevlana ve Etrafındakiler, (Çev. Tahsin Yazıcı), Remzi Kitapevi, Ankara. Elgeren, Fatma Şükran, Türk Romanında Farklı Bir Mevlana Portresi Mevlana Çağırınca, The Journal of Academic Social Science, S.60, s

7 Eraydın, Selçuk, (2004), Tasavvuf ve Tarikatlar (359), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul. Gölpınar, Abdülbaki (2006), Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik (63-72), İnkilap Kitapevi, İstanbul. Işın, Ekrem, (2004), Mevleviliğin Tarihsel Temelleri: Sultan Veled ve Çelebilik Makamının Kuruluşu, 3.Uluslararası Mevlânâ Kongresi, 5-6 Mayıs 2003, (Ed. Nuri Şimşekler), Selçuk Üniversitesi, s , Konya. Kervankıran, İsmail ve Eryılmaz Adile Gül, (2017), İnanç Turizmine Yönelik Ziyaretçi Algılarının Demografik Farklılıklar Açısında İncelenmesi: Konya Mevlana Müzesi Örneği, Akademik Bakış Dergisi, S. 59, s Önder, M., (2002). Mevleviliğin Sistemleşmesi, Sultan Veled ve Diğer Postnişinler,(Ed. Şimşekler Nuri), Konya dan Dünyaya Mevlana ve Mevlevilik, s , Konya. Tanrıkorur, Barihuda, (2000), Türkiye Mevlevihanelerinin Mimari Özellikleri. Konya. Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Akeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı. Tarhan, Ahmet, (2007), Modern Çağda Semanın Seyirlik Hale Dönüştürülmesi, Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırmaları Dergisi, Y. 1, S.1, s Toylan, V., Nilüfer, Ar, Hilmi, Kayıkçı, Y., Meltem, Bozkurt, Ayşegül, K., (2017), Somut Olmayan Kültürel Mirasla Zenginleşen Kültürel Deneyimler, I. Uluslararası Turizm Geleceği Kongresi, Eylül 2017, (Ed. Kemal Birdir), Mersin Üniversitesi, s ). 431 Ulusan Yeliz ve Batman Orhan, (2010), Alternatif Turizm Çeşitlerinin Konya Turizmine Etkisi Üzerine Bir Araştırma, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 23, s Uzun, Hülya, (2014), Popüler Kültür bağlamında Sema Gösteri ve Semazen Profili. Uluslararası Hakemli Müzik Araştırmaları Dergisi, Y.2, S.1, s Yarar, A. Erkan, (2010), Şehir Pazarlaması ve Şehir Varlıkları: Mevlâna ve Konya Örneği, Konya. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkla İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalı. Yazıcı, Tahsin, (1963), Mevlâna Devrinde Semâ, Şarkiyat Mecmuası, S.5, s Yüce Nuri, (1998), Osmanlı Sufiliğinin Gelişimi, (Ed. İhsanoğlu Ekmeleddin), Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C.II, s. 128, İstanbul.