ULUSLARARASI DÜŞÜNCE ve SANATTA MEVLANA Sempozyum Bildirileri

Transkript

1 T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi ilahiyat Fakültesi ULUSLARARASI DÜŞÜNCE ve SANATTA MEVLANA Sempozyum Bildirileri INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON MA WLANA JALALADDIN RUMI IN THOUGHT and ART Papers May, Mayıs 2006 Çanakkale Türkiye/Turkey

2 TA VŞANLI'DA MEVLEVİLİK ve MEVLEVİHANE Doç. Dr. H.Mustafa ERA VCI Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fak. Tarih Bölümü (ÖZET) 13.asırda Mevlevilik, Kütahya ve çevresine yayılıp Tavşanlı Mevlevi-hanesi ise Kütahya'nın asitane haline gelmesi ile şekillendi. Özellikle Tavşanlıda Mevlevilik 18. yüzyılda daha etkin olup buna bağlı olarak ahşap Mevlevihane yeniden inşa edildi. 19.yüzyılın ikinci yansında ise dergah tekrar restore edildi yılında ise Belediye karan ile yıkıldı. MEVLEVİ ORDER AND MEVLEVİKHANE IN TA VŞANLI (ABSTRACT) Mevlevi order spread on the region of Kütahya. When it was central lodge Mevlevi lodge of Tavşanlı was developed.. Specially Mevlevi order was more action 18th century than before in Tavşanlı and in connection this, Mevlevi lodge was re-builded. İn the second tenn of 19.th century Mevlevi lodge was restored again. Even if it is 1930 it was destroied with the decision of municipality Muhammed Celaleddin'in, Mevlana lakabından kaynaklanan Mevlevilik tarikatı tasavvuf tarihinin en meşhur tarikatlanndan biridir. Belh'te doğan; Bağdat, Mekke ve Şam üzerinden Konya'ya gelen Anadolu' da yaşayıp vefat ettiği için Rumi diye bilinen pirin bir diğer lakabı da Hüdavendigar'dır. Çelebi Büsameddin ile Sultan Veled zamanında bünyeleşmeye başlayan tarikat zamanla Bağdat'tan Rumeli'ye kadar geniş bir alanda kurulan Mevlevihaneler ile tesir sahasını genişletmiştir. Mevlevihaneler fonksiyonlan itibariyle iki gruba aynlırlar: a) Zaviyeler b) Asitaneler Asitaneler, zayiyelere göre daha geniş bir alanda kurulan, dervişlerin eğitim ihtiyaçlanna göre mimari özellikler taşıyan dergahlardır. ı Osmanlı Devleti sınırlan içerisinde yaklaşık 75 adet Mevlevihane vardır. Bunlann 13 tanesi Asitane'dir. Kütahya'daki dergah da bunlardan biridir. Tavşanlı Mevlevihanesi ise zaviye tipi dergahlardandır? Mevlevilik Tarikatı'nın Kütahya'ya Gelişi ve Yapılanması Mevlevilik tarikatının Kütahya'ya gelişi; Mevlana'nın oğlu Sultan Veled zamanına rastlar. Sultan Veled, Germiyan Beyi I. Yakup Bey zamanında ( ) Konya'dan Kütahya'ya gelmiş, 3 Kütahya'mn güzelliğine hayran kalarak şu mısralan divan'ına kaydetmiştir: 4 "Kütahya şehri gibi bir şehir olamaz, Ne mutlu orada bir ay oturan kimseye. Saadeti yaver olup da iki ay oturacak olan kimse oradan hadsiz, hesapsız istifade eder, lezzet alır. Bu şehrin güneş gibi her tarafı vecihtir ki, onun arkası, karanlığı yoktur. Onun her bir köşesi bir bağ bir bahçedir. Onun her tarafından bir pınar ve nehir akrnaktadır. Öyle bir şehre, Herat, Merv, Ehri gibi şehirler feda olsun." Kütahya Fatihi olarak ünlenen Hezar Dinari, Sultan Veled'e bağlı bir Mevlevidir ve şeyhin isteği üzerine şu anki Mevlevi hanenin yanına bir mescit inşa etmiştir. Bu mescit daha sonralan Mevlevi Dergahının şeyhlerinin mezarlığı olmuştur. Buradaki Mevlevihane 730/1329 yılında yeniden inşa edilmiş ve dergahın ilk şeyhi Celaleddin Ergun Çelebi olmuştur. Genniyan-oğullan döneminde Kütahya' da Mevlevilik hızla yayılmış, Germiyan Beyi I. Yakup, Sultan Veled'in oğlu Ulu Arif Çelebi'ye intisap etmiş, Mevlevilik için vakıf ihdas etmiş ve pek çok araziyi bu vakfa bağışlamıştır. 5 Ulu Arif Çelebi de Kütahya'nın önemine binaen şehri ziyaret etmiş, Genrıiyan oğullan ile iyi bir diyalog kurmuş, buradaki dergahta Mevlevi ayini icra etmiştir. Arif Çelebi'nin müridi olan Yakub Bey, yaşanan tüm bu güzellikler nedeniyle Arif Çelebi'ye pek çok ı Mustafa Kara, Bursa'da Tekke ve Tarikatlar,Uludağ Yay., Bursa s Mehmet Onder, Mevlana ve Mevlevilik, Aksoy Yay., Istanbul., s Mustafa Çetin Varlık, Genniyan-oğullan Tarihi, Ankara 1974, s Sultan Veled, Divanı, yay. F. Nafız Uzluk, İstanbul. 1941, s Mustafa Eravcı "Afyonkarahisar Mevlevihanesi" Sultan Divani ve Afyonkarahisar'da MevleviÜk, Afyon 2002, s

3 değerli hediye vermiştir. Ayrıca Konya Mevlevi Dergahına da mermerden bir havuz göndermiştir. Bu havuz halen Mevlana Müzesinin bahçesinde durmaktadır. 6 Artık bu dönemden sonra Kütahya, Mevlevilik için önemli bir merkez haline gelmiş buradaki Mevlevihane Konya ve Afyon'dan sonra üçüncü büyük dergah olmuştur. 7 Ayrıca, Germiyan Beyi Süleyman Şah Mevlana'nın torunu Mutahhare Hatun ile evlenmiş, bu izdivaçtan doğan Devlet Hatun ise Osmanlı Devleti Sultanı Yıldınm Bayezid'in hanımı olmuştur. 8 Tavşanlı ise bilindiği üzere Devlet Hatun'un çeyizi olarak Osmanlılara geçmiş ve bu irsi yakınlık, Osmanlı Sultanlannın Mevlevilere akraba kabul etmelerine de vesile olmuştur. Tahta yeni geçen Osmanlı Sultanlannca düzenlenen muhteşem merasimlerle Mevlevi Şeyhi tarafından kılıç kuşatılması geleneği bu tarihi bağa dayanmaktadır. 9 Böylelikle Mevlevilik Tarikatı gerek Kütahya gerekse Tavşanlı ve çevresinin sosyo-kültürel hayatında çeşitli etkinlikler meydana getirmiş bu topraklann Osmanlı dünyasında kurulan ve gelişen tasavvufı hayatın da merkezi konumuna gelmesini sağlamıştır. Tavşanlı Mevlevihanesi a)tavşanlı Mevlevihanesi'nin Kurucusu ve Kuruluşu Tavşanlı'daki Mevleviliğin izlerini Tavşanlı'nın kurculan arasında sayılan, Tavşanlı'nın simgesi haline gelen Aslan Bey zamanında görmek mümkündür. Aslan Bey bir Mevlevi Şeyhi'dir ve 10 kendisinin bir vakfı vardır. Ayrıca Aslan Bey'in kızı Devlet Hatun, Tavşanlı'nın diğer önemli siması Mülayim Dede ile evlidir. Yani Mevleviliğin Tavşanlı 'ya gelişi Tavşanlı 'nın tarihi kadar eskidir. Mevleviliğin sistemli bir şekilde kuruluşu ve yayılışı ise Aslan Bey'in torunlarından -ki dördüncü kuşak torunudur- Es-Seyfi Mehmed Sıdkı Efendi dönemine rastlamaktadır. (ö. 1733) Bicaroğlu Aslan Bey torunlanndan olan Mehmet Efendi'nin dedesi Pir Mehmet Efendi, 11 Halveti Tarikatının Şeyhi olup olgun bir zattır ve gönülleri nuriandırma vazifesini Tavşanlı Ayvalı köyünde ifa etmiştir. Yine bu köyde vefat etmiş ve kabri başında bir türbe de inşa edilmiştir.. Mehmet Sıdkı Efendi ise dedesinin yanında ve O'nun tedrisatıyla yetişmiştir. Ancak O, daha çok Mevleviliğe meyletmiş, bu yüzden Kütahya'ya giderek Mevlevi Şeyhi Sakıp Mustafa Dede'ye intisap etmiştir. Kütahya'da asitanede (Ergüniyye Zaiyesi) 1001 günlük o zorlu çileyi başanyla bitirmiş Dede unvanını almış ve Sakıp Mustafa Dede'den icazet alarak Tavşanlı'da Mevleviliğin yayılmasında büyük rol oynamıştır. Kendisi 1733 tarihine kadar bu tekkede Mevlevi şeyhliği yapmış, yine bu tarihte Darül beka'ya göçerek Esifler evi diye bilinen kendi evlerinin önüne gömülmüştür. 12 Kendisinden sonra; ailesinden gelenler Tavşanlı Mevlevihanesi'nin şey hi olmuşlardır.. Mehmet Sıdkı Efendi alim bir zat olmakla beraber hemen hemen bütün Mevlevi Dedeleri gibi şiir yazardı ve şiirlerinde (Esifi) malılasını kullanırdı. Bu nedenle Esifi adıyla ünlenmiştir. b) Tavşanlı Mevlevihanesi'nin Yeri Tavşanlı Mevlevihanesi'nin kurucusu ve kuruluşu hakkında yazılmış hiçbir eser bulunmamakla beraber, önemli bazı bilgileri ihtiva eden Hazma Güner'in Kütahyalı Şairler adlı eserinde Mevlevi hanenin yapılışı hakkında şu bilgiler yer almaktadır. 13 "Halveti Şeyhi Pir Mehmet Efendi'ye mensup Tavşanlı'da bir tekke mevcuttur ve oğlu Mehmet Es-Seyfi ise Mevlevi Dedesidir. Kendisi Kütahya' dan Tavşanlı 'ya dönünce buradaki tekkeyi Mevlevihaneye çevirmiştir." Bu bilgilerin bir bölümü hatalıdır. Çünkü Mehmet Sıdkı Dede, Pir Mehmet Efendi'nin oğlu değil torunudur.ayrıca Mevlevihanenin banisi yani inşa edeni Defterdar Osman Paşa' dır. Ocak 1781 tarihli Sultan I. Abdülhamid tuğralı fermanda. 14 bunu 'Tavşanlı kasahasmda vaki müteveffa Defterdar Osman Paşanın bina eylediği mevlevihanede' ibarelerinden anlıyoruz. Hazma Güner'in bahsetmiş olduğu tekke ise halk arasında da bilinen Kaşif Dede Tekkesidir 6 Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, çev. Tahsin Yazıcı, İst. 1973, c.ii, s Abdtilbaki Gölpınarlı, Mevlana'dan Sonra Mevlevilik, İstanbul s Sakı Dede,Sefine, ~ ~ 9 MustafaVar1ik:~a:g:e~s: 6s. A.yrıca ~:Kiitalı:Ya M:ev1evl11anesT IÇinbkz Ifasanüzöii<:Iei, "Rufanya Mevlevihanesi" Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı 2, Mayıs 1996, Konya, s Doğan Arslanbey, "Tavşanlı Araştırmalar Sempozyumu" Tavşanlı 1998, s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, MEB Basımevi, Ankara 1931, s age,s.ll3 13 Hazma Güner, Kütahyalı Şairler, Kütahya 2000, s BOA, vakıflar 17 zilkade Ocak 178 I-tarihli Sultan I. Abdülhamid Tuğrası. 672

4 ve tekleenin yeri şu anki Cumhuriyet Meydanın olduğu yerdir. 15 Tavşanlı Mevlevihanesi ise Hatıplar Malıallesi Şeyhler Sokağındadır. Yani şimdiki isimleriyle Durak Mahallesi Şıhlar Sokağındadır. 1900'lü yılların Tavşanlı'sı ile dergalıın yerini tarif etmek gerekirse; Tekye-i şerifin bir tarafı el-hac Ebubekir mülkü ve Ömer Beşer Zadeler mülkü ve bir tarafı şeyh Ali 'nin sakin olduğu vakfı mülkü menzelinin hallesi tarafında olan aşağı köşesi kizalarmda ve bir taraf tarıkı Am ile makdut tavlen altmış hatve ve arzan kırk sekiz katvedir 16 Günümüz ifadesiyle Mevlevi hanenin yeri bugünkü Fazilet Kırtasiye'nin karşısında bulunan boş arazidir. Bu boş arazinin hemen yanında Esifler evi -ki Mevlevi Şeyhlerinin ve ailesinin yaşadığı evdir- kenarlarında hücre odaları, bu arazinin ortasında Mevlevi zikrinin yapıldığı sema-hane, şadırvan ve Mevlevi şeyhlerinin mezarları mevcuttur. Yine şimdiki Aşağı Teklee Caminin olduğu yerde ise muhtemelen küçük bir de Mevlevi dergahının mescidi bulunmaktadır. Mevlevihanelerin şehir dışına kurulma ve geniş avluya sahip olmalan kuralını Tavşanlı Mevlevi zaviyesinde de görmekteyiz. Osmanlı Devleti Tavşanlı'sının şehir merkezinin Ulucami ve civarı olarak düşünürsek Tavşanlı Mevlevihanesinin de şehrin dışında kurulmuş olduğunu söyleyebiliriz. Mevlevihane ve burada metfun olan şeyh Mehmed Seyfi hazretlerinin türbesi 25/ Receb/1271(15 Mard 1854 tarihinde yıkılan yerleri tamir edilmiştir. 17 c) Tavşanlı Mevlevihanesi'nin Şeyhleri 1. Şeyh Mehmet-i Essifi (Mevlevihanenin kurucusu) 2. Şeyh Mehmet Essifi oğlu Şeyh Abdülhafiz II. (Esifler evi önünde medfun) 3. Şeyh Abdülhafız oğlu Şeyh Küçük Pir Mehmet Efendi (Esifler evi önünde gömülü) 4. Şeyh Küçük Pir Mehmet Efendi oğlu Şeyh İbrahim Hakkı Dede (İstanbul Yenikapı Mevlevihanesinde medfun) 5. Şeyh İbrahim Hakkı Dede i. Oğlu Hacı Hasan Dede (Esifler evi önünde metfundur) 6. Şeyh Hacı Hasan Dede oğlu Şey İbrahim Hakkı Dede II. (Hiç evlenmeden öldü esifler evi önünde medfun) 7. Şeyh Hacı Hasan Dede oğlu Şeyh Mehmet Ziya Dede Ahmet (Esifler evi önünde metfun) Şeyh Mehmet Ziya Dede, buradaki Mevlevi-hanenin son şeyhidir. Ziya Dede'nin basılmamış bir divanı vardır. Bu divan şu anda Hafız Mehmet Dumlu Hoca Efendi'de bulunmaktadır. Muhtemelen bu şeyhe ait Konya'daki merkeze gönderilmiş bir belge vardır. Bu belgede şeyh Konya'daki postuişine ticaret ve ziraate dair bir eserin tercümesinden bahsedip on adet menakıb karşılığında 20 Kanun-i evvel 1329 tarihinde Kütahya post-hanesinden 75 kuruşun Konya'ya irsal olduğu kayıtlıdır. 18 Bu aile yukarıdaki silsileden sonra kollara aynlrnış, bir kol Şeyh Ahmet- Tamis Mezarlığında ve Şeyh Ahmet oğlu Hafız Yusuf Hoca Barutçular mezarlığında merkadı vardır. Ergun Ekiz ve Ekizler ailesi, diğer bir kol ise Mehmet Ziya Dede oğlu Abdullah Aslanbey ve oğlu Mehmet Doğan Aslan bey'e uzanmaktadır. Ergun Ekiz halen Tavşanlı' da, Mehmet Doğan Aslan bey ise Ankara' da yaşamaktadır. Burada dikkate şayan bir diğer özellik de Tavşanlı'daki Mevlevi Şeyhlerinden İbrahim Hakkı Dede'nin Yenikapı Mevlevihanesi'nde medfun olmasıdır. Yenikapı dergahında Kütahyalılar diye ünlenen Seyyid Ebubekir Dede ve çocukları bu ünlü Mevlevi-hanede mühim vazifelerde bulunmuşlardır. 19 Özellikle Nutki Ali Dede, Mevlevi tarikatının en mühim simalanndan Şeyh Galib'i yetiştiren Mevlevi Şeyhidir. İşte İbrahim Hakkı Dede de vazifesini burada ifa etmiştir. b) Mevlevihanenin Son n 1925 yılında çıkmış olan Teklee ve Zaviyeler kanunu ile diğer tüm dergalılarda olduğu gibi Tavşanlı Mevlevihanesi de tarihteki yerini almıştır yılında teklee ve şeyhlere ait ev 1930 yılına kadar boş 15 Şuan ki Cumhuriyet Meydanı'nın bulundugu yerde; Kaşif Dede Tekkesi, tekleenin bahçesi ve bir de Kaşif Dede'nin türbesi bulunmaktaydı. Cumhuriyet Döneminden sonra buraları yıkılarak Cumhuriyet Meydanı yapılmıştır 16 BOA, Evkaf,23 17 BOA,İ.MVL, 329/ Mevlana Müzesi Hazine-i Evrak Arşivi, 9/2, 20 Kanun-ı evvel1329 tarihli belge 19 Bu aile Teklee ve Zaviyeler Kanununun çıkışına kadar (1925) Yenikapı Mevlevihanesinde Şeyhlik makarnında bulunmuşlardır. Aynntılı bilgi için bkz. Ziya Mehmet "Yenikapı Mevlevikanesi" Tercüman 1001 Temel Eserleri 673

5 durmuştur yılı Aralık ayında Tavşanlı Belediye riyasetince 20 alınan bir kararla Mevlevihanenin yıkılınası kararlaştınlmıştır. 21 Ocak 1931' de ise Mevlevihane yıktınlmış ahşap ve kargir malzemesi açık artırma usulü ile satılmak istenmişse de ilk yapılan ihalede satılamamıştır. Daha sonraki yapılan ihalede Mevlevihaneden kalan son kısımlar da artık tamamen elden çıkmıştır. 22 Şeyhlerin medfun oldukları yer olan Esifler evi önündeki mezarlık da yıktınlmış, buradakilerin cenazeleri Konya'ya taşınmış, Dede'lerin özel eşyaları da Konya Müzesine götürülmüştür. Daha sonralan Tavşanlı Belediye Başkanı Fevzi Çoşkun evin önündeki kaldınlmış olan mezarlığın çevresini çevirmiş, buraya bir kitabe diktirmiş, böylelikle buranın üstüne ayak hasılınasına mani olmuştur. Mevlevihanenin çevresindeki odalar (muhtemelen şey odaları)da yıkılmış ve buraya 1960 tarihinde bir cami inşa edilmiş ve caminin ismine "Aşağı Tekke" adı verilmiştir. Barutçular Mezarlığı da yıkılarak buraya 'Ortaokul' yapılmıştır. Günümüzde ise burası Meslek Yüksek Okulu olarak kullanılmaktadır. Tamis Mezarlığı ise bugünkü Tahıl Pazarı'nın olduğu yerdir. SONUÇ Tavşanlı'ın kültür tarihine kemal-i tesir eden, Tavşanlı halkının geçmişinde derin etkiler bırakan Mevlevihanenin unutulup gitmesi ve haziresinde şu anda çok az şeyhin kalması büyük üzüntü vericidir. Bundan daha önemlisi Tavşanlı halkının Mevlevi hankahdan bi-haber olması, Mevlevi kültürünün artık Tavşanlı'da yavaş yavaş yok olmaya başlamasıdır. Kuşaklar değiştikçe tamamen yok olup gitmesine ne yazık ki seyirci kalınan dergahtan ya da Kaşif Dede Tekkesi'nden bize kalan tek şey ise, Mevlevihane Şeyh'lerinin metfun olduğu yerin isminin 'Şıhlar Sokak' olmasıdır. 'Şeyhler' manasma gelen şıhlar bir zamanlar burada bir Mevlevihanenin varlığını hatırlatmaktan öteye gitmemektedir. Yine şu anki "Aşağı Tekke Camii" de bize o zaman ve mekanlardan kalan yegane isimlerdendir. Mevlevihane'de vazifede bulunmuş şeyhlerin tercüme halleri araştınlmalı, varsa eserleri tetkik edilmeli ve yeni araştırmalara destek sağlanmalıdır. Tavşanlının tarihi dokusunda önemli bir yer eden hangalıtan da Tavşanlı 'yı tanıtan eserlerde mutlaka bahsedilmeli ve bu yapıların önemleri vurgulanmalı dır. Böylelikle Osmanlı coğrafyasındaki yüze yakın dergahın önemli bir ayağını oluşturan Tavşanlı Mevlevi zaviyesi tanınma ve gün yüzüne çıkma fırsatı bulabilecek ve gelecek kuşaklara bir tarihi miras daha bırakılacaktır. 20 Bu dönemdeki Tavşanlı Belediye Başkanı Halil Benli'dir. H. Benli yıllan arasında görev rıapmıştır /12/1930 Tavşanlı Belediye kayıtlan "Belediye Risayeti Aliyesine; Tavşanlı Kazasının Hatıplar Mahallesinde Şeyhler sokağında Arslanbey Vakfında olan Mevlevihanenin maili inhidam olduğu görülmüş olduğunda belediye mimarlığınca keşfi ile muameleyi muktayizesinin ifası maruzdur efendim.. " yılı Belediye Kayıtlar i numaralı karar. ihale Cumartesi günüdür. "Hatıplar Mahallesinde vaki Mevlevihane ve müştemilatının harap ve maili inhidam olduğu belediyece tebliğ edilmesine mebni keyfiyet idare heyetine bit-tevdi 4/1/931 tarih ve bir numaralı kararda enkazının fürhtü kargir. 2). Meselenin müstecariyetine binaen pazarlık suretiyle müzayede çıkarılmıştır. 3). Enkazatalip olanlar% 7/5 nispetinde evvelen depozito yatırması ve bedel, ihale % 15'e iblağ ve iki gün zarfında bedelin bakiyesini tesfiye ile bir hafta zarfında enkazı kaldırmak meşruttur. 4). Yevmi ihale 10/1/931 Cumartesi günüdür. 674