Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 74, Temmuz 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 74, Temmuz 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Fatma UKAV Sakarya Üniversitesi, Maliye, Yüksek Lisans Öğrencisi. fatmaukv@gmail.com KRİZ DÖNEMLERİNDE MALİYE POLİTİKALARININ ETKİNLİĞİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ 1 Öz ABD de Mortgage piyasasında başlayan ve 2008 yılına gelindiğinde ise küresel krize dönüşen ve 2008 krizi olarak adlandırılan finansal kriz tüm dünyayı etkisi altına almıştır. Krizin etkilerinin bertaraf edilmesi için ülkeler bir takım önlemler almışlardır. Bu kapsamda Türkiye de maliye politikalarını devreye sokmuştur. Bu politikaların etkin olup olmadığın belirlenmesi amacıyla bu çalışmada kamu harcamalarının işsizlik üzerinde etkisi 2005MQ1-2017MQ3 dönemi verileri ile yapısal kırılmalı zaman serisi analizleri kullanılarak ölçülmüştür. Yapılan analiz sonucunda serilerin eşbütünleşik olduğu tespit edilmiştir. Elde edilen bulgulara göre kamu harcamalarının işsizlik üzerinde etkisi istatistiki olarak anlamlı bir etkisinin olduğu görülmüştür. Anahtar kelimeler: Kriz, Kamu harcamaları, İşsizlik, Ekonometrik Analiz 1 Bu çalışma 2008 Krizinde Uygulanan Maliye Politikalarının Etkinliği adlı yüksek lisans tezi temel alınarak hazırlanmıştır.

2 ACTIVITY CRISIS PERIODS OF FISCAL POLICY: IN TURKEY Abstract The financial crisis, which started in the US on the mortgage market and turned into a global crime in 2008, is called the 2008 crisis, has affected the whole world. Countries have taken a number of measures in order to eliminate the effects of the crisis. In this context, fiscal policy has been put into operation in Turkey. In order to determine whether these policies are effective, the effect of public expenditures on unemployment in this study was measured using data from 2005MQ1-2017MQ3 period and structural breakdown time series. As a result of the analysis made, it was determined that the series were co-integrated. According to the findings obtained, the effect of public expenditures on unemployment was found to be statistically significant. Keywords: Crisis, Public Expenditures, Unemployment, Econometric Analysis 1. GİRİŞ ABD de 2007 sonunda etkilerini hissettirmeye başlayan finans kaynaklı krizin, Eylül 2008 den beri küresel bir krize dönüşüp hızla derinleşmesiyle birlikte, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler 1929 Büyük Bunalımından bu yana görülmemiş bir hızla daralmaya başlamıştır yılında ABD de ortaya çıkan kriz bütün dünya ülkelerini etkilediği gibi Türkiye yi de olumsuz yönde etkilemiştir. Tüm dünyayı etkisi altına alan küresel ekonomik kriz, ülkeleri arka arkaya bir takım tedbirler almaya zorlamıştır krizinin etkilerinin azaltılmasındaki en önemli politikanın maliye politikaları olduğunu son yaşanan krizde bir kez daha görmekteyiz. Bu bağlamda 2008 krizinde maliye politikalarını ön planda tutan Türkiye nin başarılı olup olmadığının analizi çalışmamızın temel amacını oluşturmaktadır KRİZİ ABD de 2007 yılında konut piyasasında başlayan küresel krizin bütün ülkeleri derinden etkilediği ve hemen hemen tüm dengeleri değiştirdiği söylenebilmektedir. Bu kriz, 1929 da yaşanan büyük buhran dâhil olmak üzere, yaşanan diğer krizlerden oldukça farklı ve bugüne kadar ki ilk gerçek küresel krizdir (Öztürk ve Gövdere, 2010:378). Avrupa'da yaşanan ekonomik kriz, genel olarak ABD'de yaşanan mortgage piyasasının neden olduğu küresel finansal ve ekonomik sıkıntıların bir sonucu olarak görülmektedir(akın, 2017:60). Bu nedenle birçok ekonomiyi içene dâhil eden küresel kriz ve sonrasında, ülkelerin nasıl bir politika izleyecekleri önem arz etmektedir (Kaya ve Kaygısız, 2015:171) KRİZİNDE TÜRKİYE DE UYGULANAN MALİYE POLİTİKALARI Krizin önlenmesi ve piyasaların da canlı tutulması için alınacak önlemler konusunda en çok üzerinde durulan konulardan birisi vergiler olmuştur. Bu kapsamda talebi yeniden canlandırmak ve ekonomide üretimin azaldığı bazı sektörleri teşvik etmek amacıyla Vergi indirimleri politikası uygulamaya konulmuştur (Kaya ve Kaygısız, 2015:183). 606

3 Bu kapsamda; Motor silindir hacmi 1600 cm3 ü geçmeyen otomobillerde %37 den %18 e, indirilen ÖTV oranı %27 olarak uygulanması, Üstü kapalı kasalı ticari araçlarda %10 dan %1 e indirilen ÖTV oranı, %3 olarak uygulanması, Açık kasalı ticari araçlarda %4 ten %1 e indirilen ÖTV oranı, %2 olarak uygulanması, Otobüslerde %1 den %0 a indirilen ÖTV oranı, %0 olarak uygulanması, Minibüslerde %9 dan %2 ye indirilen ÖTV oranı, %4 olarak uygulanması, Beyaz eşyada %6,7 den %0 a indirilen ÖTV oranı, % 2 olarak uygulanması öngörülmüştür. Kısa çalışma ödeneğinin miktarı %50 oranında arttırılması öngörülmüş ve ayrıca yararlanma süresi de 3 aydan 6 aya çıkarılmıştır. İlaveten ödenekten yararlanma süresi Bakanlar Kurulu Kararı ile tarihine kadar uzatılmıştır. İşsizlik ödeneği miktarının %11 oranında arttırılması öngörülmüştür (Özgün,2012:44). Mobilya ve bilgisayarda %18 olan KDV oranı %8 olarak uygulanması öngörülmüştür Ayrıca bu oranının süresi de tarihine kadar uzatılmıştır. Hurdaya çıkarılacak ve 'a kadar tescili silinecek olan 1979 veya daha eski model motorlu taşıtlar için vergi ve ceza affı getirilmiştir tarihine kadar Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu kapsamında düzenlenen ürün senetlerinin elden çıkarılmasından doğan kazançlara gelir ve kurumlar vergisi muafiyeti getirilmiştir (Fırat, 2013:308). Gerçek kişilerden alınan gelir vergisi oranı %15-%35 olarak uygulanması öngörülmüştür. 1 Ocak 2008 tarihinde asgari geçim indirimi uygulamasına geçilmiştir. Asgari geçim indirimiyle; gerçek kişilerin elde ettikleri ücretler üzerinden hesaplanan gelir vergisinden, kişinin medeni hali, çocuk sayısı, eşinin çalışma durumu gibi durumlar göz önünde bulundurularak, belirli bir tutar indirilerek kişinin daha az vergi vermesi ve böylece cebine daha fazla ücret geçmesini sağlamak amaçlanmıştır. Böylece bireylerin geçimine katkı sağlamak ve taleplerinde bir canlanma yaratmak amaçlanmaktadır Yatırımı teşviki amacıyla sermayeyi yurtiçinde tutabilmek ya da yeni uluslararası sermaye girişi sağlayabilmek için kurum kazancı üzerinden alınan %20 lik kurumlar vergisi üzerine ek madde getirilerek indirimli kurumlar vergisi uygulamasına gidilmiştir. KOBİ lere ve ihracatçı firmalara kredi ve garanti destekleri sağlanması amaçlanmaktadır. Ayrıca bazı vergisel teşviklerde yürürlüğe konulmuştur. KOBİ ler için devir hükümlerinde kolaylık sağlanmış ve vergisiz birleşme olanağı getirilmiştir. Buna ilaveten bu maddeden yararlanan kurumlar için de %75 e kadar kurumlar vergisi oranını indirimli uygulatmaya Maliye Bakanlığı yetkili kılınmıştır. Kasım 2008 de Varlık Barışı uygulaması hayata geçirilmiştir. Böylece vergi indirimleri ve muafiyetleri uygulayarak yurtdışındaki varlıkların yurtiçine getirilmesi amaçlanmıştır (Kaya ve Kaygısız, 2015: ). 4. KAMU HARCAMALARI Kamu harcamaları, devletin varlığını sürdürebilmesi ve görevlerini yerine getirebilmesi için yaptığı giderler şeklinde tanımlanabilir. Devletin temel görevlerinden biri toplumsal ihtiyaçların karşılanmasıdır. Devletin yüklendiği görevleri yerine getirilebilmesi için bazı harcamaları yapması gerekmektedir. Bunu sağlayabilmek için yapılacak olan giderlerin tümü, harcamayı 607

4 zorunlu kılmaktadır. Kamusal ihtiyaçların giderilmesi için devletin birtakım hizmetlerden yararlanması, bir kısım malları kullanması gerekmektedir(elçin,2012:2). Devletin istihdam ettiği sürekli ve süreli personeli ücretleri özel kesimden satın aldığı veya kendi ürettiği mal, malzeme, araç, gereç gibi girdilere yaptığı ödemeler bu zorunluluğun bir sonucudur (Üçler, 2011:5). 5. KAMU GELİRLERİ Faaliyetlerini yürütebilmek için hem üretim faktörlerine sahip olmak hem de piyasada üretilen mal ve hizmetleri elde etmek devletin görevidir. Bu da ancak faktör, mal ve hizmetlerin piyasa bedellerini, yani bunların fiyatlarını ödemesi ile mümkün olabilir. Devletin, söz konusu faktörlerin, mal ve hizmetlerin bedellerini ödeyebilmesi için belirli gelir kaynaklarına sahip olması gerekmektedir. Bunun için de bazı kaynakların özel ekonomiden kamu ekonomisine aktarılması zorunluluğu doğmaktadır. Devletin kamu ihtiyaçlarından doğan harcamalarını karşılamak için anayasal sınırlar içerisinde başvurduğu ve çeşitli kaynaklardan elde ettiği gelirlerin tümü kamu gelirleri olarak adlandırılmaktadır (Elçin, 2012:2). Kamu gelirinin ana kaynakları vergiler(gelir vergisi, emlak vergisi, satış vergisi, lisans ücretleri, ithalat ve ihracat vergileri, katma değer vergisi(kdv)) ve harçlardır (Malena ve Khallaf,?:1-2). 6. LİTERATÜR Çalışmalar incelendiğinde kriz dönemlerinde kamu harcamaları ve işsizlik oranları arasındaki ilişkiye rastlanmamıştır. Çalışmalar göstermektedir ki normal dönemlerdeki veriler incelerek analiz yapılmıştır. Bakırtaş (2003), Türkiye deki kamu harcamalarının makroekonomik değişkenlerle olan nedensellik ilişkisini araştırmıştır. Çalışmada ilk önce regresyon analizini uygulanmıştır. Daha sonra Granger nedensellik testine yer verilmiştir Yapılan analiz sonucunda kamu harcamalarının istihdam düzeyini etkilediği sonucuna varılmıştır. Şahin ve Özenç (2007), çalışmalarında, yılları arası verilerini kullanarak kamu harcamalarının işsizlik üzerine etkilerini Türkiye ekonomisi için test etmiştir. Granger anlamda iki değişken arasında herhangi bir ilişkiye rastlanmamıştır. Mehmood and Sadiq (2010), 1976 ve 2010 yılları arasındaki verileri kullanarak Pakistan daki hükümet harcamaları ile yoksulluk oranlarını arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Yapılan çalışmada hükümet harcamaları ile yoksulluk arasında negatif bir ilişki olduğu gözlemlenmiştir. Holden ve Sparrman (2011), arasında 20 OECD ülkesi üzerine yaptıkları çalışmada, ampirik sonuçlara göre kamu harcamalarındaki artışın işsizlik oranında azalışa sebebiyet vereceği şeklinde bir bulguyla karşılaşmışlardır. Nazar ve Mahmut (2013), 1978 ve 2008 dönemi verilerini kullanarak İran ın Baluchestan Eyaletindeki ve Sistan da ki yoksulluk oranı ve kamu harcamaları arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Yapılan çalışmada Autoregressive Distributed Lag (ARDL) tekniği kullanılarak kamu harcamalarındaki artışın yoksulluğu azalttığı sonucuna varılmıştır. Ramey (2012), 2. Dünya savaşında Kore de özel tüketim harcamaları şeklinde yapılan kamu harcamalarının işsizlik ve istihdam üzerindekini etkisini araştırmıştır. Yapısal VAR (SVAR) yönteminin kullanıldığı çalışmada, kamu harcamalarında oluşacak bir artışın işsizliği düşürdüğü sonucuna varılmıştır. 608

5 7. EKONOMETRİK ANALİZ 7.1. Veri Seti ve Model Bu makale çalışmasında kriz döneminde uygulanan maliye politikalarının etkinliğini araştırabilmek adına, 2005:M :M03 dönemi merkezi yönetim bütçe gelirleri ile merkezi yönetim bütçe harcamaları arasındaki fark olan bütçe dengesi (BD, Milyar TL) ve işsizlik oranı (IO, %) arasındaki ilişkilere bakılmıştır. Çünkü uygulanan maliye politikalarının net etkisi bütçe dengesinde ve işsizlik oranları üzerinde gözlemlenebilecektir. Uygulanan genişletici para ve maliye politikaları sonucunda bir taraftan ekonomik büyüme ve üretim artırılmaya çalışılırken, diğer taraftan da işsizlik azaltılmaya çalışılmaktadır. Yani işsizlik oranlarının azaltılması, ekonomi yönetimlerinin birincil önceliklerindedir. Çalışmada kullanılan değişkenler, hareketli ortalamalar (Moving Average) yöntemiyle mevsim etkilerinden arındırılmıştır. Verilere ait tanımlayıcı istatistikler Ek 1 de sunulmuştur. Çalışmada kullanılan ekonometrik model aşağıdadır: Burada ortalaması sıfır, varyansı sabit olan hata terimleri serisidir küresel ekonomik krizini temsil etmek üzere modele dâhil edilmiş kukla değişken olup, bu değişken oluşturulurken; Türkiye nin bu kriz nedeniyle negatif büyüdüğü 2008:Q4-2009:Q3 aralığındaki aylara bir, diğer aylara sıfır değeri atanmıştır. Bu modelin oluşturulmasında Barışık ve Kesikoğlu (2006); Çakır (2009) ve Saeidi ve Valizadeh (2012) çalışmaları baz alınmıştır. Bu modelin oluşturulması aşamasında yapılan literatür taramasında Türkiye de bütçe açıkları ile enflasyon arasındaki ilişkinin yoğun biçimde incelenmiş olmasına karşılık, bütçe açıkları ile işsizlik arasındaki ilişkinin çok az incelendiği örülmüştür. Yapılan bu makale çalışması, bu anlamda da literatüre önemli bir katkı sağlayacaktır Analiz Yöntemi Çalışmada serilerin durağanlığı Vogelsang ve Perron (1998) tarafından geliştirilen, yapısal kırılmalı ADF testiyle incelenmiştir. Seriler arasında nedesellik ilişkilerinin varlığı Granger (1969) testiyle araştırılmıştır. Seriler arasında eşbütünleşme ilişkisinin varlığı; Engle ve Granger (1987) yöntemiyle test edilmiştir. Uzun ve kısa dönem analizler Dinamik En Küçük Kareler Yöntemi (DEKK) ile yapılmıştır. Birim Kök Testi Ekonometrik analizler, serilerin durağanlık derecesine çok duyarlıdır. Durağan olmayan serilerle yapılan ekonometrik analizlerde, sahte regresyon problemiyle karşılaşılabilmektedir (Engle ve Granger, 1987). Bu nedenle, ekonometrik analizlerin başında öncelikle serilere birim kök testi yapılarak, durağanlık derecelerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bir serinin durağan olması; serinin beklenen değerinin, varyansının ve kovaryansının zamandan bağımsız olmasını, yani serinin, kendi aritmetik ortalaması etrafında dalgalanmasını ifade etmektedir (Göçer, 2015: 246). Serilerin durağanlığını test etmeye yönelik ilk çalışmalara Dickey ve Fuller (1979) tarafından başlatılmıştır. Bu yazarlar 1981 de, kendi geliştirdikleri yöntemi genişleterek, genişletilmiş Dickey-Fuller (Augmented Dickey Fuller: ADF) yöntemini ortaya çıkarmışlardır. ADF 609

6 testi, daha sonradan geliştirilen Phillipse - Perron (1998, PP), Kwiatkowski, Phillips, Schmidt ve Shin (1992, KPSS) ve Ng-Perron (2001) birim kök testlerinin de temelini oluşturmaktadır. Geleneksel birim kök testleri, serideki yapısal kırılmaları göz önünde bulundurmadığı için, hatalı sonuçlar verebilmektedir. Bu nedenle çalışmada serilerin durağanlık derecelerini belirlerken, serideki yapısal kırılmaları da göz önünde bulunduran Vogelsang ve Perron (1998) tarafından geliştirilen, yapısal kırılmalı ADF testi kullanılarak serilerin durağanlığı incelenmiştir. Bu test; serinin t zamanındaki değerinin, t-1 dönemindeki değerinden ne kadar etkilendiğini ölçmektedir. Birim kök testlerinde genel olarak aşağıdaki denkleme kullanılmaktadır (Tarı, 2012: 390): Burada sınanan hipotezler: H 0: ρ =1 olduğunda serinin geçmiş dönemlerindeki şokların, bir sonraki döneme aynen aktarıldığına, şoklar kalıcı hale geldiğine ve bu nedenle serinin durağan olmadığı karar verilmektedir. H 1: ρ <1 olduğunda ise serinin geçmiş dönemlerindeki şokların, bir sonraki döneme azalarak aktarıldığına ve serinin durağan olduğuna karara verilmektedir. Düzey değerlerinde durağan olan serilere I(0), birinci farkı alındığında durağan hale gelen serilere I(1), d. dereceden farkı alındığında durağan hale gelen serilere de I(d) adı verilmektedir. Buradaki I; Integrated (bütünleşik) kelimesinin ilk harfi olmaktadır (Gujarati ve Porter, 2012: ). Vogelsang ve Perron (1998) yapısal kırılmalı ADF testi de aynı mekanizmayla çalışmakta, sadece seride var olabilecek yapısal kırılma tarihini, farklı dönemlere eklediği kukla değişkenlerle tespit etmeye çalışmakta ve yapısal kırılma varsa, bunu göz önünde bulundurarak serinin durağanlığını incelemektedir. Bu testin hipotezleri: Yapısal kırılmalar varken seri durağan değildir 610 Yapısal kırılmalar varken seri durağandır. Bu hipotezleri test etmek için gerekli olan kritik değerlere; Vogelsang (1993) çalışmasından ulaşılabilmektedir. Bu tez çalışmasında Vogelsang ve Perron (1998) yapısal kırılmalı ADF birim kök testi yapılmış ve elde edilen bulgular Tablo 12 de sunulmuştur. Bu test ile elde edilen grafikler Ek 2 de sunulmuştur. Tablo 1: Vogelsang ve Perron Yapısal Kırılmalı ADF Birim Kök Testi Sonuçları Değişken Vogelsang ve Perron ADF Test İstatistiği Kritik Değerler %1 %5 %10 Yapısal Kırılma Tarihi :M :M08

7 -5.438*** :M *** :M04 Not: İdeal gecikme uzunlukları Akaike Bilgi Kriteri (AIC) kullanılarak belirlenmiştir. Düzey değerlerinde sabitli ve trendli, birinci farklarında ise sabitli modeller kullanılmıştır. ***; %1, anlamlılık düzeyinde durağanlığı göstermektedir. Serinin birinci farkını ifade etmektedir Tablo 1 deki sonuçlara göre; bu serilerin ikisi de düzey değerlerinde değildir. Yani bu durumda hipotezleri kabul edilmiştir. Ancak bu serilerin birinci farkları alındığında, her iki seri için de hipotezi reddedilmekte ve serilerin durağan olduğuna karar verilmektedir. Sonuç olarak bu seriler I(1) dir. Bu durumda serilerin düzey değerleriyle yapılacak regresyon tahminleri, sahte regresyon sorunu içerebilecektir. Bu nedenle öncelikle seriler arasında nedensellik eşbütünleşme ilişkilerinin varlığına bakılmalıdır. Nedensellik Testi Regresyon modellerine alınan değişkenler arasında bir etkileşimin var olup olmadığını ortaya çıkarabilmek için seriler arasında nedensellik ilişkilerinin varlığının test edilmesi gerekmektedir. Bu amaçla geliştirilen ilk test Granger (1969) testi olup, zamanla yapılan ekleme ve güncellemelerle 2 bu test güçlü ve geçerli bir hale getirilmiştir. Bu çalışmada kullanılan Granger nedensellik testi modelleri aşağıda verilmiştir. Bu modellerin oluşturulmasında (Gujarati ve Porter, 2012, s. 787) takip edilmiştir. 611 Burada m; optimum gecikme uzunluğunu ifade etmekte olup, VAR analizi içinde yer alan gecikme uzunluğu kriterleri kullanılarak belirlenebilmektedir. Bu testin hipotezleri: Bütçe dengesinden, işsizlik oranına doğru bir nedensellik ilişkisi yoktur. Bütçe dengesinden, işsizlik oranına doğru bir nedensellik ilişkisi vardır. Denklem (3) te lerin grup halinde sıfıra eşit olup olmadığına, F testi yardımıyla bakılmaktadır. katsayıları, belirli bir anlamlılık düzeyinde sıfırdan farklı bulunursa, bütçe dengesinden, işsizlik oranına doğru bir nedensellik ilişkisinin var olduğuna karar verilecektir. Örneğin; VAR analizi Sims (1980) tarafından geliştirilmiştir ve Granger nedensellik testi yaparken gecikme uzunluğu, VAR analizi yardımıyla belirlenmektedir. Yine benzer şekilde belirlenen optimum gecikme uzunluğuna sahip VAR modelinde değişen varyans ve otokorelasyon sorunlarının varlığını sınamaya yönelik testler de 1990 lı yılların sonlarında geliştirilmiştir. Bütün bu eklemelerle Granger testi güçlendirilmiştir.

8 Denklem (4) teyse işsizlik oranından bütçe dengesine doğru bir nedensellik ilişkisinin var olup olmadığı incelenmektedir. Burada da ler belirli bir anlamlılık düzeyinde sıfırdan farklı bulunursa, işsizlik oranında bütçe dengesine doğru bir nedensellik ilişkisinin var olduğu anlaşılacaktır. Her ikisi de (, ) sıfırdan farklı ise ikisi de birbirini etkilemektedir. Bu durumda değişkenler arasında iki yönlü nedensellik ilişkisinin var olduğuna karar verilmektedir. İki parametre de sıfıra eşit olduğuna ise değişkenler arasında bir nedensellik ilişkisinin olmadığına karar verilmektedir (Göçer, 2015, s ). Bu çalışmada Granger nedensellik testi yapılmış ve elde edilen sonuçlar Tablo 13 Te sunulmuştur. Tablo 2: Granger Nedensellik Testi Sonuçları Hipotezi F istatistiği Olasılık Değeri Gecikme Uzunluğu Gecikme Uzunluğu Belirleme Kriteri *** Schwarz Bilgi Kriteri Not: ; Birinci değişkenden, ikinci değişkene doğru nedensellik ilişkisinin olmadığını ifade etmektedir. ***; %1 anlamlılık düzeyinde birinci değişkenden, ikinci değişkene doğru nedensellik ilişkinin var olduğu göstermektedir. 612 Tablo 2 deki sonuçlara göre; işsizlik oranından, bütçe dengesine doğru, %1 anlamlılık düzeyinde bir nedensellik ilişkisi vardır. Bu durumun; artan işsizlik durumunda işsizlere yapılan transfer ödemelerinden ve istihdam kaybı nedeniyle meydana gelen sosyal güvenlik primi kayıplarından meydana geldiği düşünülmektedir. Bu sonuç, genel olarak işsizlik oranı ile bütçe dengesi arasında bir ilişkinin var olduğunu ve bunları aynı regresyon modelinde kullanmanın anlamlı olduğunu göstermektedir. O halde bu seriler arasında eşbütünleşme ilişkisinin varlığının sınanmasına geçilebileceğine karar verilmiştir Eşbütünleşme Testi Düzey değerlerinde durağan olmayan serilerle yapılacak regresyon analizleri sahte regresyon problemi içerebilmektedir. Serileri durağan hale getirmek için farkları alındığında, gözlem ve bilgi kaybı olmaktadır. Engle ve Granger (1987), bu duruma çözüm üretebilmek amacıyla yürüttükleri çalışmaların sonucunda; seriler arasında eşbütünleşme ilişkisi tespit edildiğinde, bu serilerin düzey değerleriyle yapılacak analizlerde sahte regresyon problemiyle karşılaşılmayacağını belirtmiştir. Serilerin eşbütünleşik olmaları, uzun dönemde birlikte hareket etmeleri anlamına gelmektedir. Bu çalışmada seriler arasında eşbütünleşme ilişkilerinin varlığı Engle ve Granger (1987) testiyle incelenmiştir. Bu testin en önemli kısıtı, analize dahil edilecek bütün serilerin aynı dereceden entegre olmuş olmasıdır. Bu çalışmada bütün serilerin I(1) olduğu belirlendiği için, bu çalışmada Engle-Granger (1987) testinin kullanılabileceğine karar verilmiştir. Engle-Granger (1987) eşbütünleşme testinin hipotezleri (Göçer, 2016):

9 Seriler arasında eşbütünleşme yoktur Seriler arasında eşbütünleşme vardır şeklindedir. Bu çalışmada Engle-Granger (1987) eşbütünleşme testi uygulanmış ve elde edilen sonuçlar Tablo 14 te sunulmuştur. Tablo 3: Eşbütünleşme Testi Sonuçları Bağımlı Değişken Tau-İstatistiği Olasılık Değeri Z- İstatistiği Olasılık Değeri IOSA BASA Tablo 3 teki sonuçlara göre Denklem (1) de yer alan regresyon modelindeki seriler arasında eşbütünleşme ilişkisi vardır, yani bu seriler uzun dönemde birlikte hareket etmektedirler. Bu durumda, bu serilerin düzey değerleriyle yapılacak analizler, sahte regresyon problemi içermeyecektir. Seriler arasında eşbütünleşme ilişkisi tespit edildiği için uzun ve kısa dönem analizlerine geçilebileceğine karar verilmiştir. Uzun Dönem Analizi Uzun dönem analizi, serilerin düzey değerleri kullanılarak gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmada uzun dönem analizinde kullanılan model; 613 şeklindedir. Bu modelde yer alan katsayıları tahmin etmek için DEKK yöntemi uygulanmıştır. DEKK, eşbütünleşik seriler arasındaki ilişkileri tespit etmede, diğer yöntemlere göre daha güçlüdür. Ayrıca bu yöntem, değişen varyans ve otokorelasyon sorunlarına karşı da dirençli bir tahmincidir (Mark ve Sul, 2003). Çalışmada Denklem (4) DEKK yöntemiyle tahmin edilmiş ve elde edilen sonuçlar Tablo 15 te sunulmuştur. Tablo 4: Uzun Dönem Analizi Sonuçları Bağımsız Değişken Katsayı t- istatistiği BD 0.34*** 2.51 K *** 3.16 Sabit Terim 9.17*** Not: ***; ilgili katsayının %1 önem düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı olduğunu göstermektedir Tablo 4 teki bulgulara göre; 2005:M :M03 döneminde Türkiye ekonomisinde bütçe dengesi bir milyar dolar fazla verdiğinde, işsizlik %0.34 puan artmıştır. Tersten yorumla-

10 yacak olursak, her bir milyar dolarlık bütçe açığı, işsizliği %0.34 puan azaltmıştır. Bu durum, Keynesyen İktisat Teorisinin, Türkiye ekonomisi için geçerli olduğunu, kriz dönemlerinde artırılan kamu harcamalarının, ekonomik dengenin sağlanmasına olumlu katkı yaptığını göstermektedir. Kukla değişkenin katsayısının pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı olması, 2008 küresel ekonomik krizinin, Türkiye de işsizlik oranlarını artırıcı bir etkisinin var olduğunu ispatlamaktadır. Modelin açıklama gücü de kabul edilebilir sınırlar içindedir Kısa Dönem Analizi Kısa dönem analizleri, uzun dönemde birlikte hareket eden seriler arasında kısa dönemde meydana gelen sapmaların ortadan kalkıp kalkmadığını, dolayısıyla yapılan uzun dönem analizlerinin güvenilir olup olmadığını ispatlamak için yapılan analizlerdir. Bu analizlerde; serilerin farkı alınarak durağanlaştırılmış halleri ve uzun dönem analizinden elde edilen hata terimleri serisinin bir dönem gecikmelisi (ECT t-1) kullanılır. Burada ECT; hata düzeltme terimi (Error Correction Term) olup, bu değişkenin katsayısının negatif ve istatistiksel olarak anlamlı çıkması, modelin hata düzeltme mekanizmasının çalıştığını ve uzun dönem analizinin güvenilir olduğunu ifade etmektedir. Bu çalışmada kısa dönem analizi için kullanılan model aşağıdadır: Bu model yine DEKK yöntemiyle tahmin edilmiş ve elde edilen sonuçlar Tablo 16 da sunulmuştur. Tablo 5: Kısa Dönem Analizi Sonuçları 614 Bağımsız Değişken Katsayı t- istatistiği ΔBD 0.15* ECT t ** Sabit Terim Not: *, ** ve ***; ilgili katsayıların sırasıyla %10, %5 ve %1 önem düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı olduğunu göstermektedir. SSR: Hata terimlerinin kareleri toplamı (Sum Squared of Residuals) olup, bu değerin küçük olması, modelin başarısının bir göstergesidir. Tablo 5 teki bulgulara göre; kısa dönemde de bütçe dengesindeki artışlar işsizlik oranını artırmaktadır. Yine olayı tersinden incelemek gerekirse; bütçe dengesindeki azalışlar( bütçe açığındaki artışlar) işsizlik oranını azaltmaktadır. Hata düzeltme teriminin katsayısı negatif ve istatistiksel olarak anlamlı çıkmıştır. Bu durum; uzun dönemde birlikte hareket eden seriler arasında kısa dönemde meydana gelen sapmaların ortadan kalktığını ve serilerin tekrar uzun dönem denge ilişkisine yakınsadığını (Peker ve Göçer, 2010: 1192), dolayısıyla yapılan uzun dönem analizi sonuçlarının güvenilir olduğunu göstermektedir. SONUÇ Küresel kriz beraberinde birçok sorun getirmiştir. Enflasyon ve işsizlik oranlarında artış, büyüme oranında düşüşler vb. sorunlar sıralanabilir. Bir ülke için en önemli şeyin istihdamı artırmak ve işsizlik oranlarını düşürmek olduğunu söyleyebiliriz. Bu nedenle bu çalışma işsizlik oranlarını düşürmede maliye politikalarının yani devletin ekonomiye müdahalesinin gerekli olduğunu

11 yapılan analiz sonucunda göstermiştir. Türkiye ekonomisinin 2005MQ1ve 2017MQ3 verileri kullanılarak yapılan bu çalışmada ekonometrik model ve istatistiki testler uygulanmıştır ve elde edilen katsayılar anlamlı çıkmıştır. Ayrıca işsizlik oranlarından bütçe dengesine doğru nedensellik ilişkisi mevcuttur. Elde edilen bulgulara göre bütçe dengesindeki artışlar işsizlik oranını azaltmaktadır. Yapılan çalışma sonucunda kriz dönemlerindeki yapılan kamu harcamalarının işsizliği azalttığı sonucuna varılmıştır. Yapılan çalışma ve incelenen diğer çalışmalar göstermektedir ki kriz dönemlerinde devletin ekonomiye müdahale etmesi gerekmektedir. Bu da göstermektedir ki Keynesyen İktisat Teorisinin Türkiye içinde geçerli olduğu yapılan çalışma sonucunda kanıtlanmıştır. Yapılan kukla değişken sayesinde 2008 krizinin işsizlik oranını arttırdığı görülmüştür. KAYNAKLAR Akın Faruk (2017). Avrupa Borç Krizi Sonrası PIIGS Ülkeleri ve Türkiye de Bankacılık Sektörünün Analizi Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5,60,57-75 Bakırtaş, İ. (2003). Kamu Harcamalarının Temel Makroekonomik Göstergelerle İlişkisi ve Nedenselliği ( Türkiye Örneği), Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, Barışık, Salih ve Kesikoğlu, Ferdi (2006). "Türkiye De Bütçe Açıklarının Temel Makroekonomik Değişkenler Üzerine Etkisi Var Etki Tepki Analizi Varyans Ayrıştırması", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 64, 4, Bekiroğlu, Cemil (2010), Türkiye de İşsizlik Sorununun Çözümlenmesinde Uygulanan Ekonomi Politikalarının Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Kadir Has Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul Bozdağlıoğlu Uyar, E.Yasemin (2008), Türkiye de İşsizliğin Özellikleri ve İşsizlikle Mücadele Politikaları, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, Dickey, D.A. ve Fuller, W.A. (1979). Distribution of the Estimators for Autoregressive Time Series with a Unit Root, Journal of the American Statistical Association, 74, Dickey, D.A. ve Fuller, W.A. (1981). Distribution of the Estimators for Autoregressive Time Series with a Unit Root, Econometrica, 49, Elçin, A.Bora (2012), Kamu Harcamaları Yansıma Analizi, content/uploads/2013/05/kamuharcamaanalizi.pdf Engle, R. F. ve C. W. J. I. Granger. (1987). Co-integration and Error Correction: Representation, Estimation and Testing. Econometrica , Fırat, Emine (2013), Ekonomik Kriz ile Mücadelede Maliye Politikasının Rolü, Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, 6, 1, Granger, C.W.J. (1969), Investigating Causal Relations By Econometric Models and Cross- Spectral Methods, Econometrica, 37, Gujarati, N. G. Ve D. C. Porter. (2012). Temel Ekonometri, Çev. Ümit Şenesen ve Gülay Günlük Şenesen, İstanbul: Literatür Yayıncılık, (5. Basımdan Çeviri). Göçer, İsmet (2016). Eviews Uygulamalı Ekonometri. Sakarya Üniversitesi Ekonometri Semineri Ders Notu, Sakarya. 615

12 Göze Kaya, Dilek ve Durgun Kaygısız, Ayşe (2015), 2008 Küresel Krizi ve Sonrasında Türkiye de Uygulanan Maliye Politikalarına Genel Bir Bakış, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, Cilt: 11, Sayı:26, ss: Güney, Alptekin (2009), İşsizlik, Nedenleri, Sonuçları ve Mücadele Yöntemleri, Kamu-İş, 10, 4, Holden, S. VE Sparrman, V. (2011). Do Government Purchases Affect Unemployment?, CE- Sifo Working Paper Series, 3482, Kwiatkowski, D., Phillips, P.C.B., Schmidt, P. ve SHİN, Y. (1992). Testing the Null Hypothesis of Stationary against the Alternative of a Unit Root, Journal of Econometrics, 54: Malena, Carmen ve Khallaf Cıvıcus, Mahi (?), Public Revenue Reporting and Monitoring, Public Expenditure & Budgets Tool: Public Revenue Reporting and Monitoring, 1-9 Mark, Nelson C. ve Sul, Donggyu (2003). Cointegration Vector Estimation by Panel DOLS and Long-run Money Demand. Oxford Bulletıin of Economics and Statistics, 65(5), Mehmood, R. ve S. Sadiq (2010), The Relationship Between Government Expenditure and Poverty: A Co-Integration Analysis, Romanian Journal of Fiscal Policy, 1(1), Nazar, D. ve M. H. Tabar (2013), Government Expenditures and its Impact on Poverty Reduction (Empirical From Sistan and Baluchestan Province of Iran), International Journal of Academic Research in Economics and Management Science, 2(1), NG, S. ve Perron, P. (2001). Lag Length Selection and the Construction of Unit Root Tests with Good Size and Power, Econometrica, 69: Özgün, Mehmet, (2012), Ekonomik Kriz Dönemlerinde İktisat Politikalarının Etkinliği ve 2008 Mortgage Krizinin Türkiye Açısından Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli Öztürk, Serdar ve Gövdere, Bekir (2010), Küresel Finansal Kriz ve Türkiye Ekonomisine Etkisi, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 15, 1, Peker O. ve Göçer İ. (2010), Yabancı Doğrudan Yatırımların Türkiye deki İşsizliğe Etkisi: Sınır Testi Yaklaşımı, Ege Akademik Bakış, 10(4): Phillips, P.C.B. ve Perron, P. (1988). Testing for a Unit Root in Time Series Regression, Biometrika, 75, Ramey, V. A. (2012). Government Spending and Private Activity, NBER, Savaş, V. F. (1994), Politik İktisat, İstanbul: Beta Yayınevi. Saeidi, P. ve Valizadeh, Y. (2012). Impact of Budget Deficit on Inflation and Unemployment in Iran s Economy, Journal of Basic and Applied Scientific Research, 2(7), Sims, C.A. (1980). Macroeconomics and Reality. Econometrica. 48, Şahin, M. ve Özenç, Ç. (2007). Kamu Harcamaları İle Makro Ekonomik Değişkenler Arasındaki Nedensellik İlişkileri, Yönetim Bilimleri Dergisi, 5 (2),

13 Tarı, R. (2012). Ekonometri, 8. Basım, Kocaeli: Umuttepe Yayınları. Tüik, İstatistik Göstergeler, 2018, Üçler, Gülbahar (2011), Kamu Harcama Çeşitleri ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Ekonomisi İçin Ekonometrik Analiz( ), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya Vogelsang, T. J. (1993). Unpublished Computer Program. Vogelsang, T. J. ve P. Perron. (1998). Additional Test for Unit Root Allowing for a Break in the Trend Function at an Unknown Time. International Economic Review. 39,