Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 57, Kasım 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 57, Kasım 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Arş. Gör. Fatma Esra UĞURCA Karamanoğlu Mehmetbey Üni. İİBF.İşletme Bölümü. fesrasoysal@kmu.edu.tr Arş. Gör. Müge SAĞLAM Karamanoğlu Mehmetbey Üni. İİBF.İşletme Bölümü. mugesaglam@kmu.edu.tr DÖVİZ KURU, İTHALAT VE İHRACAT İLİŞKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ Öz Bu çalışmada döviz kuru, ithalat ve ihracat değişkenleri arasındaki ilişkinin deneysel bulgularla ifade edilmesi amaçlanmıştır. Her istatistiksel analizde olduğu gibi zaman serisi analizlerinde de dikkat edilmesi gereken varsayımlar bulunmaktadır. Zaman serisi analizinde durağanlık şartı sağlanmadığında, bu veri üzerinde istatistiksel analizler yapmak yanlış yorumlamalara sebep olur. Analizler yapılmadan önce sahte regresyon problemi ile karşılaşılmaması için durağanlık sınaması yapılmıştır. Çalışmadaki veri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Elektronik Veri Dağıtım Sitesinden 2010:M1-2017M5 arası için elde edilmiştir. E-views paket programında analizler yapılmıştır. Ele alınan değişkenlerin aralarındaki kısa dönem ilişkiyi incelemek için Granger nedensellik testi, uzun dönem ilişkiyi incelemek için ise Johansen Eşbütünleşme testi uygulanmıştır. İlgilenilen değişkenlerin zaman serileri aynı düzeyde gecikmelere sahip olduğundan durağanlık şartını sağlamışlardır. Yapılan analizler sonucunda değişkenler arasında kısa dönemde sadece ihracat değişkeninden ithalat değişkenine doğru nedensellik ilişkisi tespit edilmiş, diğer değişkenler arasında herhangi bir ilişki bulgusuna rastlanmamıştır. Ancak uzun dönemde tüm değişkenlerin birbirleri ile etkileşim halinde olduğu görülmüştür. Anahtar kelimeler: Döviz Kuru, İthalat, İhracat, Granger Nedensellik Testi

2 THE RELATIONSHIP BETWEEN EXCHANGE RATE, IMPORT AND EXPORT: THE CASE OF TURKEY Abstract In this study, it is aimed to define the relationship between exchange rate, import and export variables with empirical findings. As in every statistical analysis, there are some assumptions to be taken into account in time series analysis. When stationary condition is not provided in time series analysis, applying statistical analysis on data causes misinterpretations. Tests for stationary condition were performed before the analysis was applied, so that the false regression problem was not encountered. The data on the study was obtained from the Central Bank of the Republic of TurkeyElectronic Data Distribution Site in 2010: M1-2017M5. Analyzes were made in the E-views package program. The Granger causality test was used to examine the short-term relationship between the variables, and the Johansen integration test was used to examine the long-term relationship. When the time series data of the variables have the same level of lag, they have provided the stationary condition. According to conclusions of the analysis, only the causality relation was determined only from the export variable to the import variable in the short term, and no relation between the other variables was found. However, in the long run it has been seen that all variables interact with each other. Keywords: Exchange Rate, Import, Export, Granger Causality Test 456 GİRİŞ Bretton Woods Sistemi nin 1973 yılında yıkılmasıyla birlikte başlayan süreçte Türkiye nin de içinde bulunduğu birçok gelişmekte olan ülke, döviz kuru sistemlerini değiştirmeyi denemişlerdir. Türkiye 1980 öncesi dönemde sabit kur sistemi uygularken 80 li yıllar ile birlikte esnek döviz kuru sistemine geçiş sürecini yaşamıştır. 80 lerde devalüasyonlarla geçen yılların ardından 90 lı yıllara gelindiğinde ise kontrollü serbest kur sistemine geçilmiştir yılının ikinci yarısı itibariyle serbest kur sistemine tamamen geçen Türkiye, kendi ekonomi tarihinin en büyük krizlerinden biriyle bu yılı sonlandırmıştır den sonra Merkez Bankasının dövize olan müdahalesinin sınırlanması sonucunda ihracata dayalı büyüme modeli uygulanmıştır dönemi sonrası tüm dünyayı etkisi atına alan globalleşme eğilimi ile Türkiye nin de dış ticaretinde değişim ve artış zaten yaşanmıştır. Ancak serbest kur sistemine tamamen geçilmesinin de kısmen doğurduğu bir sonuç olarak dış ticaret hadlerinde artış 2001 yılı sonrasında hızlı bir eğilim göstermiştir. Küresel ekonomilerin entegrasyonunun zirve yaptığı yıllarında dünya piyasaları bir şok ile sarsıldı. ABD Mortgage Krizi hem gelişmiş hem gelişmekte olan ülkeleri finansal ve reel sektörlerde olumsuz yönde etkiledi yılında söz konusu krizin Türkiye döviz rezervleri ve dış ticaret işlemleri açısından etkisini TÜİK ve TCMB ından alınan grafiklerle aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:

3 Grafik 1. İhracat Değişimi(TÜİK) Grafik te görüldüğü üzere 2008 yılına kadar yıllık süreçte artış trendi gösteren ihracat tutarında artış görülmektedir yılında hızlı bir düşüş gözlenen ihracatta bu yıldan sonra artış sürekli olmamakla birlikte yaşanmaya devam etmiştir. Grafik 2. İthalat Değişimi(TÜİK) 457 Türkiye nin ithalat seviyesi tıpkı ihracatta olduğu gibi 2008 yılına kadar artış göstermiş, 2009 yılında ani bir düşüşle karşılaşmıştır.

4 Grafik 3. Döviz Rezervleri(TÜİK) Türkiye nin döviz rezervleri de tıpkı dış ticaret işlemleri gibi yıllar itibariyle artış göstermiş, 2009 ve 2013 yıllarında ise bu artış sekteye uğramıştır. Döviz kuru, ithalat ve ihracatta yaşanan bu azalışlar sadece 2008 krizi ile ilişkilendirilemez ancak krizin değişkenler üzerindeki etkisi de yadsınamaz. Kriz sonrası dönemi incelediğimizde ise artışın devam ettiğini görmekteyiz. Bu artışın politik, ekonomik, sosyal birçok nedeni olabilir. Ekonomik veriler sadece tek bir olaydan değil birçok değişkenden aynı anda ve farklı zamanlarda etkilenebilirler. 458 Bu çalışmada döviz kuru, ithalat ve ihracat arasında var olduğu düşünülen ilişkiyi deneysel bulgularla desteklemesi amaçlanmıştır. Analizde dönemini dikkate almamızın iki nedeni vardır. Bu nedenlerin ilki analizi, kriz etkisinin oluşturabileceği sorunlar ile bulanıklaştırmamak, ikincisi ise yazında bu yıllara kadar daha önce yapılan çalışmaların varlığıdır yılında döviz kuru ve dış ticaret değişkenlerinde artış yaşanmasının birçok nedeni olabilir. Bu çalışmada artışın nedenlerinden ziyade değişkenler arasındaki bir ilişkinin varlığından kaynaklanıp kaynaklanmadığını test edilmesi amaçlanmıştır. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Yazındaki diğer çalışmalara değindiğimiz literatür araştırmasından sonra analiz ve metodoloji bölümüne geçilmiştir. Son bölümde ise analiz sonuçları değerlendirilmiştir. LİTERATÜR Döviz kuru, ithalat ve ihracat arasındaki ilişki hem reel sektör katılımcılarının hem de ekonomi alanında çalışan akademisyenlerin her zaman diliminde ilgisini çekmiştir. Döviz kuru ve dış ticaret değişkenlerinin farklı ekonomik, politik ve sosyal olaylara verdikleri tepkiler dönemler itibariyle farklılaştığı için yapılan çalışmalarda da bu nedenle farklı analiz sonuçlarına ulaşılmıştır. Örneğin; Gül ve Ekinci (2006), Türkiye nin reel döviz kuru ile ihracat ve ithalat arasındaki ilişkiyi Granger Nedensellik Analizi ile test etmişlerdir döneminin kullanıldığı çalışmada birim kök testlerinden de faydalanılmıştır. Bu çalışmaya göre değişkenler arasında nedensellik ilişkisinin varlığına rastlanmıştır.

5 Bu çalışmalara ek olarak Türkiye de yapılmış birçok çalışmada döviz kuru ve dış ticaret ilişkisinin varlığını kanıtlayan sonuçlara rastlanmaktadır. Doğanlar(2002), yılları arasında üçer aylık verilerin kullandığı çalışmasında da döviz kuru belirsizliğinin ihracatı olumsuz etkilediği bulgusuna erişmiştir. Saatçioğlu ve Karaca (2004) ise Türkiye de döviz kuru belirsizliğinin ihracata olan etkisini dönemi için üçer aylık verilerle incelemişler ve sonuçta, Türkiye de döviz kuru belirsizliğinin hem uzun dönemde hem de kısa dönemde ihracatı olumsuz etkilediği bulgusuna ulaşmışlardır. Tapşın ve Karabulut (2013) yılları arasını inceledikleri çalışmalarında Yamamoto Nedensellik Analizi yapmışlardır. Çalışma sonucunda ithalat değişkeninden ihracat değişkenine doğru ve reel döviz kuru endeksinden ithalat değişkenine doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin varlığına rastlanmaktadır. Aktaş (2010) reel döviz kurlarıyla ithalat ve ihracat arasındaki ilişkileri, dönemi için üç aylık veriler kullanılarak ve VAR analizi yardımıyla araştırmıştır. Reel kurdaki herhangi bir değişmenin dış ticaret dengesi üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Yamak ve Korkmaz (2005) reel döviz kuru ve dış ticaret dengesi ilişkisini inceledikleri çalışmalarında dönemi verilerini dikkate almışlardır. Çalışmaya göre değişkenler arasında uzun dönemli herhangi bir ilişki yoktur. Karagöz ve Doğan (2005) dönem aylık verilerini inceledikleri çalışmalarında döviz kuru ile ithalat ve ihracat arasında birebir nedensellik ilişkisi varlığını kanıtlayabilecek deneysel bir sonuca ulaşamamışlardır. Işık vd (2004) yapmış oldukları çalışmalarında yazındaki diğer çalışmalardan farklı olarak döviz kuru ile dış ticaret değişkeni arasındaki ilişkiyi değil döviz kuru ve enflasyon arasındaki ilişkiyi dönemi için incelemişledir. Johansen Eşbütünleşme analizinin kullanıldığı çalışmaya göre enflasyonun %1 artması halinde döviz kurunun %0,9 artacağı sonucuna ulaşmışlardır. 459 Hwang ve Lee (2005), yıllarını inceledikleri çalışmalarında İngiltere de döviz kuru oynaklığı ile dış ticaret akımı arasındaki ilişkiyi GARCH modeliyle analiz etmişlerdir. Çalışma sonucuna göre döviz kuru volatalitesinin ihracat üzerinde etkisinin nerdeyse olmadığı buna karşılık ithalat üzerinde pozitif yönlü bir ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. Arize (1994), döneminde Kore, Hindistan, Endonezya, Malezya, Pakistan, Filipinler, Singapur, Sri Lanka ve Tayland ekonomilerine ait reel döviz kuru ile dış ticaret dengesi arasındaki ilişkileri araştırmıştır. Elde edilen sonuçlara göre; Hindistan ve Sri Lanka dışındaki tüm ülkelerde devalüasyonun uzun dönemde dış ticaret dengesini olumlu yönde etkileyeceğini göstermektedir. Aydıner (2017), eıro döviz kuru oynaklığının seçilmiş bazı AB ülkelerine olan toplam ihracatın sanayi ve tarım sektörü üzerine olan etkisini panel veri analizi ile incelemiştir. Çalışmada, yılları arasındaki toplam ihracat üzerinde durulmuştur. Sonuçlara göre döviz kuru oynaklığının artması, ihracatın azalmasına sebep olmaktadır. Benzer şekilde, dalgalanmasının azalması ise ihracatın artmasını sağlamaktadır. VERİ SETİ VE YÖNTEM Zaman serisi analizinde ilk aşama, durağanlık varsayımının sağlanmasıdır. Durağanlıktan bahsedildiğinde akla iki tür durağanlık gelmektedir. Bunlar güçlü durağanlık ile zayıf durağanlıktır. Uygulamada ilgilenilen zayıf durağanlığın sağlanmasıdır, çünkü güçlü durağanlığın şartlarını sağlamak zor olmaktadır. Zayıf durağanlık tanımı {X t : t T} zaman serisi olmak üzere, 1. E(X t)=µ (beklenen değer zamana göre değişmiyor), 2. Cov(X t, X s) sadece t-s nin bir fonksiyonudur

6 biçiminde ifade edilebilir (Akdi,2010). Durağan olup olmama durumu birim kök testi ile anlaşılabilir. Birim kök testlerinin en yaygın bilineni Dickey-Fuller testidir. Bu test yardımı ile ele alınan zaman serisinin birim köke sahip olup olmadığı araştırılır. Birinci dereceden otoregresif zaman serisi modeli, t=1, 2, olarak verilir. Burada Y 0=0, ρ sabit bir sayı ve e t beyaz gürültü sürecidir. ρ nun mutlak değerinin birden büyük olması durumunda Y t serisinin birim köke sahip olduğu söylenebilir (Dickey ve Fuller, 1979). Bu modele alternatif olarak, t=2,,n olmak üzere Y 1 sabit ve e t beyaz gürültü süreci olsun. Bu model için Dickey ve Fuller 1981 yılında test istatistiği önermişlerdir ve Genişletilmiş Dickey- Fuller testi olarak bilinmektedir (Dickey ve Fuller, 1981). Her ne kadar Dickey-Fuller birim kök testi yaygın bir şekilde kullanılmasına rağmen bazı açılardan sıkıntı yaşanabilir. Bu konuyla ilgili durumu Phillips-Perron ele almış ve bir test yöntemi sunmuşlardır. Dickey-Fuller testinde, hata terimlerinin bağımsız, aynı dağılıma sahip rasgele değişkenler olarak varsayılır. Ancak hata terimlerinin kendi içinde otokorelasyonlu olması durumunda Phillips-Perron yöntemi Dickey-Fuller yöntemine ek bir genişletme yapılmasıdır (Phillips ve Perron, 1988). Çok değişkenli zaman serisi analizi, tek değişkenli zaman serisinde olduğu gibi durağanlık varsayımına dayanır. Eğer bu şart sağlanmaz ise uygulanan analiz sonucunda sahte regresyon ile karşılaşılır. Bunun sonucu olarak yanlış yorum ve yönlendirmeler olur. Ele alınan iki seri arasındaki nedensellik incelenmek istendiğinde Granger nedensellik testine başvurulur. Granger nedensellik testi, aynı gecikme sayısına sahip seriler arasındaki kointegrasyon ilişkisiyle ilgili bilgi verir. Johansen testi ile de ikiden fazla değişken olduğunda eşbütünleşme ile ilgili bilgi vermektedir. Bu çalışmadaki veri, TCMB Elektronik Veri Dağıtım Sisteminden 2010:M1-2017M5 arası için reel döviz kuru, ithalat ve ihracat verileri elde edilmiştir. Reel döviz kuru, ithalat ve ihracatın birbirleri arasındaki nedenselliği incelemek için Granger nedensellik testinden faydanılmıştır. Bu test yardımı ile değişkenler ikili olarak kısa dönem etkileşimleri incelenmiş olur (Engle ve Granger, 1987). Ancak bu teste geçmeden önce serilerin durağanlık durumu araştırılmalıdır. Serilerin durağanlık testleri sonuçları, Tablo I. Döviz kuru için ADF testi Augmented Dickey-Fuller Test t istatistiği P değeri t istatistiği P değeri Kritik değerler

7 Tablo II. Döviz kuru için PP testi Phillips-Perron t istatistiği P değeri t istatistiği P değeri Kritik değerler Tablo III. İthalat için ADF testi Augmented Dickey-Fuller Test t istatistiği P değeri t istatistiği P değeri Kritik değerler Tablo IV. İthalat için PP testi Phillips-Perron t istatistiği P değeri t istatistiği P değeri Kritik değerler Tablo VII. İhracat için ADF testi Augmented Dickey-Fuller Test t istatistiği P değeri t istatistiği P değeri Kritik değerler Tablo VIII. İhracat için PP testi Phillips-Perron t istatistiği P değeri t istatistiği P değeri Kritik değerler biçiminde elde edilmiştir. Yukarıdaki tablolar incelendiğinde tüm serilerin birinci dereceden farkları alındığında durağanlık şartını sağladığı görülmektedir. Bu durumda seriler aynı dereceden durağan olduğunda Granger nedensellik testi uygulanabilmektedir. Granger nedensellik testi için optimal gecikme uzunluğunu model belirleme kriterleri ile karar verilir. Bu kriterler göz önüne alınarak en fazla bilgi kriterlerine sahip gecikme uzunluğu optimali olarak kabul edilir. Aşağıdaki tabloda bilgi kriterlerine ait çıktılar verilmiştir.

8 Tablo IX. Gecikme uzunluğu kriteri Lag LogL LR FPE AIC SC HQ NA * * * * * Yukarıdaki tablo incelendiğinde, ikinci dereceden gecikmenin bilgi kriterleri tarafından en fazla işaret edildiği görülmektedir. FPE, AIC ve SBC tarafından en iyi gecikme uzunluğu olarak verilmiştir. FPE kriteri, Sonlu Hata Kestirim Kriteri olarak bilinmektedir. Bu istatistik genellikle AR serilerinin modellenmesinde kullanılmaktadır (Akdi, 2010). Akaike Bilgi kriteri(aic) literatürde en çok karşılaşılan bilgi kriteridir. SBC (Schwarz Bilgi Kriteri) de AIC kriterine benzemektedir. Zaman serisi değişkenleri arasındaki ilişki gözlenmek istenildiğinde Vektör Otoregresif Seriler modeli kullanılmaktadır. Bu şekilde kurulan çok değişkenli zaman serisi modeli ile değişkenler arasındaki kointegrasyon ilişkisi görülebilir. VAR modeli sonuçları, Tablo X. VAR modeli için program çıktıları DOVIZKFARK IHRACATFARK ITHALATFARK DOVIZKFARK(-1) 0, , ,06387 (-0,10905) -0, ,0673 [ ] [ ] [ ] DOVIZKFARK(-2) -0, , , , , ,06803 [ ] ] [ ] IHRACATFARK(-1) -0, , , , ,1473-0,17285 [ ] ] ] IHRACATFARK(-2) -0, ,0969 0, , , ,1763 [ ] [ ] ] ITHALATFARK(-1) 0, , , , , , ] [ ] [ ] ITHALATFARK(-2) 0, , , , , , ] ] ] C -0, , , , , ,15927 [ ] [ ] [ ] R-squared 0, , , Adj. R-squared 0, , , Sum sq. resids 432, , ,

9 S.E. equation 2, , , F statistics 1, , ,79391 Log. Likelihood -191,5-136, ,99 AIC 4, , ,65093 SIC 4, , , Mean Dependent -0, , ,12954 S.D. Dependent 2, , , Determinant resid covariance(dof. Adj.) 8, Determinant resid covariance 6, Log likelihood -448,9505 AIC 10,92908 SC 11,5284 şeklinde sonuçları elde edilir. Tablodaki ilk satırda tahmin değerleri, parantez içi standart hata ve köşeli parantez içinde verilenler ise t istatistikleridir. İlgilenilen değişkenlerin ikili olarak etkileşimleri incelenmek istendiğinde Engle-Granger testine başvurulur. Bu yöntem sayesinde hangi değişkenin diğer değişkene doğru nedensellik ilişkisi olduğunu ortaya koyar. Çalışmada yer alan değişkenlere Granger testi uygulandığında, Tablo XI. Granger Testi Yokluk Hipotezi Gözlem F istatistiği P değeri Sayısı IHRACATFARK does not Granger cause DOVIZKFARK 1, ,21 DOVIZKFARK does not Granger cause IHRACATFARK 86 0, ,7378 ITHALATFARK does not Granger cause DOVIZKFARK 0, ,8583 DOVIZKFARK does not Granger cause ITHALATFARK 86 2, ,0914 ITHALATFARK does not Granger cause IHRACATFARK 0, ,5633 IHRACATFARK does not Granger cause ITHALATFARK 86 5, ,0037 biçiminde sonuçlar elde edilmiştir. Sonuçlar değerlendirildiğinde sadece ihracat değişkeninden ithalata kısa dönemde nedensellik ilişkisi görülmüştür. Granger nedensellik testi aynı anda ikili değişkenlerin kointegrasyonu incelenirken, Johansen testi ile ikiden fazla değişken incelenebilir (Johansen, 1988). Çalışmada yer alan döviz kuru, ithalat ve ihracat değişkenlerinin aynı anda eşbütünleşmesi durumu incelendiğinde, TabloXII- Johansen Testi Hipotez Öz Değer İz İstatistiği 0.05 Kritik Değeri P değeri Yok 0, , , En fazla 1 0, , , En fazla 2 0, , , ,0016 İz testine göre 0.05 anlam düzeyinde 3 kointegrasyon eşitiliği bulunmaktadır. Hipotez Öz Değer İz İstatistiği 0.05 Kritik Değeri P değeri Yok 0, , , En fazla 1 0, , ,2646 0,0011 En fazla 2 0, , , ,0016 Öz değer testine göre 0.05 anlam düzeyinde 3 kointegrasyon eşitiliği bulunmaktadır. 463

10 elde edilir. Tabloda verilen p değerlerine göre hem iz hem de öz değer testleri incelendiğinde analiz çıktısında da görüldüğü gibi üç tane kointegrasyon eşitliği bulunabilir. SONUÇ Bu çalışmada TCMB Elektronik Veri Dağıtım Sisteminden 2010:M1-2017M5 dönemine ait reel döviz kuru, ithalat ve ihracat değişkenlerine ait veriler elde edilmiştir. Bu değişkenler arasında birbirini etkileme söz konusu olacağı düşünüldüğünden hem kısa dönem hem de uzun dönem ilişkileri irdelenmiştir. Finansal değişkenlerde, diğer çoğu uygulamada olduğu gibi, birim kök sorunu ile karşılaşılır. Birim kök, zaman serisinin durağanlığı ile ilgili bilgi vermektedir. Durağanlık şartı sağlanmadan yapılan istatistiki analizler, yanlış sonuçlara ve yorumlara sebebiyet vermektedir. Bu sebeple, Türkiye nin USD/TL döviz kuru, ithalat ve ihracat zaman serilerine önce durağanlık sınaması yapılmıştır. ADF ve PP testleri sonucunda tüm değişkenlerin birim kök içerdiği sonucuna ulaşılmıştır. Serilerin 1. derece fark düzeyde durağan oldukları görülmüştür. Kısa dönemli ilişki Granger Nedensellik Testi ile araştırılmıştır. Buna göre değişkenler arasında kısa dönemli herhangi bir nedensellik ilişkisine rastlanmamıştır. Buradan hareketle döviz kurlarındaki dalgalanmanın kısa dönemde ithalat ve ihracat üzerine etkisi bulunduğu iddiası reddedilebilir. Bu sonuç Aktaş (2010), Yamak ve Korkmaz (2005) ve Karagöz ve Doğan (2005) ın sonuçları ile benzer bir sonuçtur. Değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişki ise Johansen Eşbütünleşme Testi ile araştırılmıştır. Analiz sonuçlarına göre uzun dönemde değişkenler arasında ilişki vardır. Başka bir deyişle döviz kuru, ithalat ve ihracat düzeylerindeki değişme uzun dönemde birbirleri üzerinde de değişime neden olacaktır. Bu sonuç ise literatürde yer alan diğer çalışmalar ile benzerlik göstermektedir. Doğanlar(2002), Saatçioğlu ve Karaca (2004), Tapşın ve Karabulut un çalışmalarına göre de değişkenler arasında nedensellik ilişkisi bulunmaktadır. Yazında yer alan çalışmalarda farklı sonuçlar bulunmasının birçok nedeni olabilir. Özellikle ele alınan dönemler ve yapılan analizler bu sonuçlar incelenirken göz önünde bulundurulmalıdır. Bu çalışma özelinde, son kriz dönemi analizi bulanıklaştırmamak adına çalışmaya dâhil edilmemiştir. Ele alınan dönem üzerinde analiz sonuçlarına göre uzun dönemde döviz kuru, ithalat ve ihracat değişkenleri arasında nedensellik ilişkisinin varlığına ekonometrik bulgular ile erişilmiştir. KAYNAKLAR Akdi, Yılmaz,(2010), Zaman Serileri Analizi (Birim Kökler ve Kointegrasyon), Ankara, Gazi Kitapevi. Arize, Augustine, C,(1994), Cointegration Test Of A Long-Run Relation Between The Real Effective Exchange Rate And The Trade Balance, International Economic Journal, volume8/3, s Aydıner, Mehmet, (2017), Türkiye nin İhracatının Döviz Kuru, Fiyat ve İthalatçı Ülke Gelir Dalgalanmalarına Hassasiyeti: Seçilmiş AB Ülkelerine Olan İhracat Üzerinden Bir Değerlendirme, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Y. 5, S. 42, s Dickey, David, A,; Fuller, Wayne, A,(1979), Distributions Of Estimators For Autoregressive Time Series With A Unit Root, Journal of American Statistical Association, Vol.74/366, s Dickey, David, A,; Fuller, Wayne, A, (1981), Likelihood Ratio Statistics For Autoresressive Time Series With A Unit Root, Econometrica, Vol. 49/4, s

11 Doğanlar, Murat,(2002), Estimating The İmpact Of Exchange Rate Volatility On Export: Evidence From Asian Countries, Applied Economics Letters, Vol. 9/13, s Engle, Robert, F.; Granger, Clive, W., J.,(1987), Cointegration and Error Correction: Representation Estimation And Testing, Econometrica, Vol.55/2, s Gül, Ekrem,;Ekinci, Aykut,(2006), Türkiye de Reel Döviz Kuru İle İhracat Ve İthalat Arasındaki Nedensellik İlişkisi: , Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.16, s TCMB, Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, TÜİK, Hwang, Hae-du,; Lee, Jin-woo,(2005), Exchange Rate Volatility And Trade Flows Of The U.K. in 1990 s, International Area Studies Review, Hankuk University of Foreign Studies, Vol.8/1, s Johansen, Soren,(1988), Statistical analysis of cointegration vectors, Journal of Economic Dynamics and Control, Vol.12/2, s Işık, Nihat,; Acar, Mustafa,; Işık, H.,Bayram,(2004), Enflasyon ve döviz kuru ilişkisi: bir eşbütünleşme analizi, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Vol.9/2, s Karagöz, Murat,;Doğan, Çetin,(2005), Döviz kuru dış ticaret ilişkisi: Türkiye örneği, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.15/2, s Phillips, Peter, C.B.,; Perron, Pierre,(1988), Testing for a Unit Root in Time Series Regression, Biometrika,Vol.75/2, s Tapşın, Gülçin,; Karabulut, Ahu, Tuğba,(2013), Reel döviz kuru, ithalat ve ihracat arasındaki nedensellik ilişkisi: Türkiye örneği, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi,S.2013/26, s Saatçioğlu,Cem,; Karaca, Orhan,(2004), Döviz kuru belirsizliğinin ihracata etkisi: Türkiye örneği,doğuş Üniversitesi Dergisi, S.5/2, s Yamak, Rahmi,;Korkmaz, Abdurrahman,(2005), Reel döviz kuru ve dış ticaret ilişkisi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Ekonometri ve İstatistik Dergisi,S.2005/2, s,16-38.